Hoci

Mae hoci (gellir ei alw'n hoci'r maes neu hoci traddodiadol gan rai i'w wahaniaethu rhag fathau eraill o hoci) yn chwaraeon tîm sy'n cael ei chwarae rhwng dau dîm o un ar ddeg chwaraewr yr un, sy'n cynnwys gwthio pêl gyda'r ffon tuag at y gôl a amddiffynir gan y tîm sy'n gwrthwynebu, gyda'r nod o sgorio goliau. Ar gyfer chwaraeon cysylltiedig eraill, sy'n deillio o hoci, gweler hoci (campau). Fel rheol yn y Gymraeg defnyddir y gair "hoci" ar ben ei hun wrth gyfeirio at y gêm a elwir mewn ieithoedd eraill yn amrywiaeth ar "hoci'r maes". Yng Ngogledd America tueddir i gyfeirio at hoci iâ wrth ddweud 'hockey'.

Hoci

Enghraifft o'r canlynol	math o chwaraeon, chwaraeon tîm, difyrwaith
Math	hoci, chwaraeon olympaidd
Gwlad	Lloegr
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Erthygl am ffurf y gêm sy'n cael ei chwarae'n rhyngwladol yw hon. Am ffurfiau eraill o'r gêm, gweler Hoci (campau).

Hanes

Merched Iseldiroedd v Cymru, 1954 (collodd Cymru 2-0)

Tim dynion Iseldiroedd v Cymru, 1956 (collodd Cymru 3-1)

Tîm hoci dynion Awstralia, Gemau Olympaidd, 2008

Fel mewn digwyddiadau chwaraeon eraill y gallwn ddod o hyd i foddolion agos mewn amseroedd pell, mae cofnod graffig o ddau berson yn defnyddio ffyn gyda phêl yn yr Hen Aifft, 4,000 o flynyddoedd yn ôl. Mae llawer o amgueddfeydd yn cynnig tystiolaeth bod Groegiaid a Rhufeiniaid yn chwarae yno. Mae rhyddhad hefyd o'r Oesoedd Canol yn Ewrop lle gellir gweld dau berson yn chwarae. Credir hefyd y gallai fod wedi tarddu yn Asia, yn yr hyn a elwir bellach yn Bacistan ac India, roeddent yn arfer gwneud y ffon hoci bren gyda chansen a'i rhisom a pheli rwber bambŵ. Mae yna ddarlun o gêm debyg i hoci maes yng Ngwlad Groeg Hynafol, yn dyddio i c.510 CC, pan fydd y gêm efallai wedi cael ei galw'n Κερητίζειν (kerētízein) oherwydd iddi gael ei chwarae â chorn (κέρας, kéras, yn yr Hen Roeg) a phêl. Mae ymchwilwyr yn anghytuno ynghylch sut i ddehongli'r ddelwedd hon. Gallai fod wedi bod yn weithgaredd tîm neu un-i-un (mae'r darlun yn dangos dau chwaraewr gweithredol, a ffigurau eraill a allai fod yn gyd-chwaraewyr yn aros am wyneb yn wyneb, neu rai nad ydyn nhw'n chwaraewyr yn aros am eu tro wrth chwarae).

Mae haneswyr biliards Stein a Rubino yn credu ei fod ymhlith y gemau hynafol i gemau lawnt a chae fel biliards hoci a daear, ac mae darluniau bron yn union yr un fath (ond gyda dau ffigur yn unig) yn ymddangos y ddau ym meddrod Beni Hasan gweinyddwr yr Hen Aifft Khety o yr 11eg Brenhinllin (tua 2000 BCE), ac mewn llawysgrifau goleuedig Ewropeaidd a gweithiau eraill o'r 14g trwy'r 17g, yn dangos bywyd cwrtais a chlerigol cyfoes. Yn Nwyrain Asia, diddanwyd gêm debyg, gan ddefnyddio ffon bren wedi'i cherfio a phêl cyn, hyd at 300 CC. Ym Mongolia Fewnol, China, mae pobl Daur wedi bod yn chwarae beikou ers tua 1,000 o flynyddoedd, gêm sydd â rhai tebygrwydd â hoci maes.

Chwaraewyd amrywiad hoci maes neu filiards daear tebyg, o'r enw suigan, yn Tsieina yn ystod llinach Ming (1368–1644, ar ôl dyddio llinach Yuan dan arweiniad Mongol). Chwaraewyd gêm debyg i hoci maes yn yr 17g yn nhalaith Pwnjab yn India dan yr enw khido khundi (mae "khido" yn cyfeirio at y bêl wlân, a "khundi" at y ffon). Yn Ne America, yn fwyaf penodol yn Chile, arferai brodorion lleol yr 16g chwarae gêm o'r enw chueca, sydd hefyd yn rhannu elfennau cyffredin â hoci.

Cyfnod Modern

Ceir cofnod yn Lloegr o'r flwyddyn 1175 i'r gêm ffenestri lliw yn eglwysi gadeiriol Caergaint a Chaerloyw sy'n dyddio o'r 13g. Roedd y hoci Seisnig yn deillio o gêm Wyddelig arall o'r enw 'hurling'.

Gwnaeth hoci modern ei ymddangosiad yn ysgolion preifat Lloegr yn gynnar yn ail hanner y 19g. Ymddangosodd y rheoliad ysgrifenedig cyntaf ym 1852. Ym 1875 cymerodd cymdeithas yn Llundain o'r enw 'The Men Hockey Association' gam da i gywiro'r hen reolau er mwyn gwella'r gêm. Cymerwyd y cam olaf ar 16 Ionawr 1886 pan ddaeth clybiau Blackheath, Molesey, Wimbledom, Earling, Surbiton, Teddington, Ysgol Eliot Place, o Blackhead; a Choleg y Drindod Prifysgol Caergrawnt a ffurfiodd y ‘Hockey Federation’. Erbyn diwedd y 19g roedd eisoes yn gamp boblogaidd iawn, hyd yn oed ymhlith menywod.

Rheoleiddio rhyngwladol

Corff llywodraethol hoci yw'r "Ffederasiwn Hoci Ryngwladol" a adnebir gan y talfyriad Ffrangeg, FIH, Fédération Internationale de Hockey. Sefydlwyd ar 7 Ionawr 1924 ym Mharis gyda dirprwyaethau o Awstria, Gwlad Belg, Sbaen, Ffrainc, Hwngari, y Swistir a Tsiecoslofacia.

Mae'r Ffederasiwn yn rheoleiddio'r gêm ar gyfer dynion a menywod yn cael eu cynrychioli’n rhyngwladol mewn cystadlaethau gan gynnwys y Gemau Olympaidd, Cwpan y Byd, Cynghrair y Byd, Tlws y Pencampwyr a Chwpan Iau y Byd, gyda llawer o wledydd yn cynnal cystadlaethau clwb iau, hŷn a meistri helaeth. Mae'r FIH hefyd yn gyfrifol am drefnu'r Bwrdd Rheolau Hoci a datblygu'r rheolau ar gyfer y gêm.

India a Phacistan fu'r prif wledydd y gamps, er bod gwledydd Gorllewin Ewrop yn dominyddu'r pencampwriaethau ar hyn o bryd. Mae hefyd yn boblogaidd iawn yn Oceania ac, er 1908, mae wedi bod yn rhan o'r Gemau Olympaidd.

Hoci yng Nghymru

Arwyddlun Hoci Cymru

Ceir y cyfeiriad cynharaf archifeideg i'r gêm hoci yn y Gymraeg yn 1899 ond gan ddefnyddio'r gair a'r sillafiad Saesneg. Ceir cynghreiriau lleol ar draws Cymru ar gyfer dynion a menywod. Tueddir i gysylltu'r gêm fel gêm i ferched gan mai dyna un o ddau brif gamp chwaraeon i ferched yn ysgolion Cymru (ynghŷd â phêl-rwyd).

Hoci Cymru

Sefydlwyd corff llywodraethu'r gêm yn genedlaethol yng Nghymru Hoci Cymru (Saesneg: Hockey Wales) trwy gyfuno Undeb Hoci Cymru (Welsh Hockey Union) yn 1996 gyda Chymdeithas Hoci Cymru (Welsh Hockey Associatin, a sefydlwyd yn 1896) a Chymdeithas Hoci Merched Cymru (Welsh Women's Hockey Assiciation, a sefydlwyd yn 1897). Ailfrandwyd y corff yn "Hoci Cymru" yn 2011. Hoci Cymru sy'n gyfrifol am weinydd holl agweddau'r gêm yng Nghymru, gan gynnwys; clybiau, cystadlaethau, gemau rhynwglwadol, dyfarnu a'r prifysgolion.

Caiff Cymru ei chynrychioli'n ryngwladol gan dîm hoci dynion Cymru a thîm menywod Cymru.

Hanfodion rheolau'r gêm

Gôl-geidwad hoci, Filip Neusser, (Iseldiroedd) yn dangos padio i amddiffyn y corff

FiBwli ar gyfer dechrau neu ail-ddechrau gêm (1919)

Cyfanswm amser y gêm yw 60 munud ac mae wedi'i rannu'n bedair adran o 15 munud yr un. Ar yr un pryd, mae hefyd yn cyflwyno mecanwaith atal i ddarparu cyfleustra i ddarlledwyr yn well. Mae'r ffon hoci yn 80 i 95 cm o hyd ac mae'n pwyso 156 i 163 gram. Ar adeg y gêm, cbydd 11 chwaraewyr o bob tîm ar y mae.

Ceir seibiant dau funud ar ôl y chwarter cyntaf a'r trydydd chwarter a seibiant 10 munud yn ystod hanner tymor. Sgôr 1 pwynt am 1 nod ac ennill gyda mwy o nodau. Rhestrwyd chwaraewyr hoci gwrywaidd a benywaidd fel Gemau Olympaidd yn 1908 a 1980 yn y drefn honno.

• Cic rydd: ffordd i roi'r bêl mewn chwarae ar ôl i chwaraewr dderbyn cosb ar unrhyw ran o'r cae chwarae, neu ar ôl i'r bêl fynd allan o ffiniau. Gall y chwaraewr sy'n cyflawni'r gic rydd ailgychwyn gyda'r bêl yn ei f/meddiant ei hun, neu basio i gyd-dîm sydd wedi'i leoli mwy na 5 metr.
• Cornel: Rhoir y bêl yn chwarae o linell 22 ychydig o flaen y man y daeth allan, pan fydd wedi cael ei gwthio oddi ar y cae trwy'r llinell waelod. Dim ond cornel fydd hi os bydd y chwaraewr sy'n diarddel y bêl yn anfwriadol yn rhan o'r tîm sy'n amddiffyn y gôl sydd wedi'i lleoli yn y canol cae hwnnw.
• Bwli: Gwasanaeth niwtral a wneir pan fu ymyrraeth na chaiff ei gosbi neu nad yw'n ffafriol i'r naill dîm na'r llall. Bydd dau chwaraewr yn bwrw ffyn ei gilydd in waith, un o bob tîm, gyda'r bêl yn y canol ar lawr, a gellir ailddechray chwarae.
• Cosb cornel: cosb hanner ffordd rhwng y gornel a'r gosb bêl-droed. Mae'n digwydd pan fydd y tîm amddiffyn yn cyflawni baw gwirfoddol yng nghanol ei faes neu pan fydd yn cyflawni baw anwirfoddol yn ei ardal. Mae chwaraewr o'r tîm buddiolwyr yn rhoi'r bêl i chwarae o'r llinell waelod ac yn ei hanfon at ei gyd-chwaraewyr sydd wedi'u lleoli o amgylch yr ardal wrthwynebydd. Mae'r golwr a phedwar chwaraewr y tîm amddiffyn yn ceisio osgoi'r gôl rhag dod allan o'r llinell waelod, neu hyd yn oed o'r llinell gôl.
• Strôc cosb: sy'n cyfateb i'r gosb bêl-droed. Mae'n digwydd pan fydd y tîm amddiffyn yn torri rheol yn fwriadol yn eu hardal. Mae chwaraewr sy'n ymosod yn cyflawni'r gosb o'r pwynt o 6.40 metr.
• Tramgwyddau mwyaf cyffredin Y prif gam-chwarae yw chwarae'n beryglus (codi'r ffon a/neu'r bêl uwchben y glun; hynny yw, yn beryglus), traed (cyffwrdd, stopio neu chwarae'r bêl gyda'r traed), rhwystro (sefyll rhwng y bêl a'r gwrthwynebydd heb fwriadu ei chwarae), gwrthdroi'r ffon (chwarae'r bêl wrth ran nad yw'n fflat y rhaw ffon) a chodi'r bêl ger gwrthwynebydd.
• Cardiau Cosb: Mae'r cerdyn gwyrdd yn golygu diarddel y chwaraewr am 2 funud am faeddu dro ar ôl tro neu i brotestio i'r dyfarnwr. Mae'r cerdyn melyn wedi'i eithrio dros dro am o leiaf 5 munud. Nid yw'r ail felyn yn awgrymu'r coch (dim ond rhag ofn bod y ddwy felyn am gyflawni'r un math o fudr). Mae'r cerdyn coch yn golygu diarddel o'r ornest.
• Saethu Cosb: Wedi'i ymgorffori yn 2012. Mae'r defnydd o'r math hwn o gosb yn gyfyngedig i'r cystadlaethau dileu hynny. Os bydd yr ornest yn gorffen mewn gêm gyfartal, cynhelir rownd o 5 sesiwn saethu allan. Rhoddir chwaraewr ar linell 22 gyda phêl, ac o'r fan honno mae'n rhaid iddi wneud un-i-un i gôl-geidwad y tîm arall. Mae gennych 8 eiliad i gyflawni'r ddrama. Daw'r gosb i ben os yw'r chwaraewr yn sgorio gôl, mae'r wyth eiliad hefyd yn rhedeg allan os yw'r bêl yn gadael yr ardal neu os bydd baw yn digwydd.

Maes chwarae

Cae chwarae hoci

Mae hoci maes yn cael ei chwarae ar gae hirsgwar, yn mesur 91.40 metr o hyd a 55 metr o led. Gan rannu'r cae, rydyn ni'n dod o hyd i dair llinell yn gyfochrog â'i gilydd: y llinell ganol neu'r llinell ganol a'r llinellau 23, sydd 22.90 metr o'r llinellau gwaelod, lle mae'r nodau wedi'u lleoli.

Gôl

Mae gan y gatiau ddimensiynau o 3.66 metr o led a 2.14 metr o uchder ac o'u cwmpas rydyn ni'n dod o hyd i'r ardaloedd wedi'u tynnu'n gylchol yn 15 metr.

Mae'r strôc cosb yn gylch sydd 6.40 metr o'r llinell gôl.

Honci dan-do

Mae hoci dan do yn amrywiad 5 bob ochr, gyda chae sy'n cael ei ostwng i oddeutu 40m × 20m (131tr × 66tr). Gyda llawer o'r rheolau yn aros yr un fath, gan gynnwys rhwystro a thraed, mae yna sawl amrywiad allweddol: Efallai na fydd chwaraewyr yn codi'r bêl oni bai eu bod nhw'n saethu ar y gôl, efallai na fydd chwaraewyr yn taro'r bêl (yn lle defnyddio gwthiau i drosglwyddo'r bêl), a'r llinell ochr yn cael eu disodli gan rwystrau solet y bydd y bêl yn eu hadlamu. Yn ogystal, mae'r canllawiau rheoleiddio ar gyfer y ffon hoci maes dan do yn gofyn am ffon ychydig yn deneuach ac yn ysgafnach na ffon awyr agored.

Hoci carmlam

Ceir amrywiaeth ar y gêm draddodiadol, sef, Hoci Carlam sy'n cynnwys timau o bump pob ochr a gellir ei chwarae dan-do neu yn yr awyr agored.

Diwylliant poblogaidd

Yn y Gymraeg, ceir nofel i arddegwyr, Stwffia dy ffon hoci! gan Haf Llewelyn.

Yn y Saesneg, mae'r term, "jolly hockey sticks" yn ymadrodd gwatwarus sy'n dychanu agwedd ffwrdd â hi, merched dosbarth uwch di-glem Seisnig.

Dolenni allanol

• Gwefan 'Society for International Hockey Research'
• Gwefan Hoci Cymru (Seasneg)
• Ffilm ddogfen ar Hoci yn yr UDA
• Amrywiaethau ar y gêm Hoci