N.F.S. Grundtvig

Roedd Nicolaj Frederick Severin Grundtvig a enwir hefyd N.F.S. Grundtvig (8 Medi 1783 – 2 Medi 1872) yn eglwysig o Ddenmarc, diwinydd, llenor, athronydd, bardd, gwleidydd na chyfansoddwr ei fardd. Yr oedd yn un o'r bobl fwyaf dylanwadol yn hanes Denmarc, gan fod ei athroniaeth wedi esgor ar ffurf newydd ar genedlaetholdeb yn hanner olaf y 19g a dylanwadodd ar Cenedlaetholdeb Cymreig drwy ysgrifau gan D.J. Davies a'i wraig Noëlle Ffrench Davies yn ry 1930au a 40au. Roedd wedi'i drwytho yn y llenyddiaeth genedlaethol a'i gefnogi gan ysbrydolrwydd dwfn.

N.F.S. Grundtvig
Ffugenw	N.F.S. Grundtvig
Ganwyd	8 Medi 1783  Udby
Bu farw	2 Medi 1872  Copenhagen
Dinasyddiaeth	Brenhiniaeth Denmarc
Alma mater	Prifysgol Copenhagen Aarhus Katedralskole
Galwedigaeth	bardd, hanesydd, athronydd, diwinydd, llenor, emynydd, gweinidog bugeiliol, gwleidydd, esgob er anrhydedd, ieithegydd
Swydd	member of the Danish Landsting, member of the Danish Constituent Assembly, Aelod o'r Folketing, Aelod o'r Folketing, Aelod o'r Folketing, Aelod o'r Folketing
Adnabyddus am	Hil dig, frelser og forsoner
Priod	Elisabeth Christina Margrethe Blicher, Marie Toft, Asta Grundtvig
Plant	Svend Grundtvig, Johan Grundtvig, Asta Marie Elisabeth Frijs Grundtvig, Frederik Lange Grundtvig, Meta Grundtvig
Perthnasau	Henrik Steffens
Gwobr/au	Marchog Urdd y Dannebrog

Mae gan Grundtvig safle unigryw yn hanes diwylliannol ei wlad. Mae Grundtvig a'i ddilynwyr yn cael y clod am fod yn ddylanwadol iawn wrth ffurfio ymwybyddiaeth genedlaethol Danaidd fodern. Bu'n weithgar yn ystod Oes Aur Denmarc, ond nid yw ei arddull ysgrifennu a'i feysydd cyfeirio yn hygyrch ar unwaith i dramorwr, felly nid yw ei bwysigrwydd rhyngwladol yn cyd-fynd ag eiddo ei gyfoeswyr Hans Christian Andersen a Søren Kierkegaard.

Bywgraffiad

Cerfuln efydd i Grundtvig gan Vilhelm Bissen yn Eglwys Frederik's Church

N. F. S. Grundtvig (1831)

Ganed Nikolaj Frederik Severin Grundtvig (gelwid e'n Frederik gan ei gyfeillion yn hytrach na Nikolaj) yn rheithoraeth pentref bach Udby, yn ne Seland (Sjælland yn Nenmarc), lle treuliodd ran o'i blentyndod. Roedd ei dad, Johan Grundtvig, yn weinidog ac yn ddilynwr y cerrynt dwys ac uniongred Yr Eglwys Lutheraidd a aned gyda'r Diwygiad Almaenig a gyflwynwyd yn Nenmarc o dan deyrnasiad Christian III (1534-1559). Ei fam a'i dysgodd i ddarllen cyn ei anfon, yn 1792, i ysgol y gweinidog Lauris Feld yn Tyregod, ger Vejle, yn Nwyrain Jylland (prif benrhyn Denmarc). Cwblhaodd ei astudiaethau uwchradd yng Ngholeg Lladin Aarhus, lle cafodd gefndir cadarn mewn hanes a Lladin. Yn 1800 aeth i Brifysgol Copenhagen, lle y graddiodd mewn diwinyddiaeth yn 1803.

Ym 1805 bu'n gweithio fel addysgwr i blant arglwyddi Egeløkke ar ynys Langeland. Arweiniodd siom cariad iddo astudio gweithiau gan athronwyr Almaenig fel Fichte a Schelling. Mae'r Trafodaethau yng Nghenedl yr Almaen ar ddechreuad ac yng nghyd-destun "deffroad" y Daniaid y byddai Grundtvig yn ei honni yn ddiweddarach. Mae'n adeg pan fo gwrthwynebiad i goncwestau a rhamantiaeth Napoleon yn peri i fudiadau cenedlaetholgar ddod i'r amlwg ym mhobman. Yn enwedig, ar ôl gorchfygiad Denmarc gan Prwsia yn rhyfel 1864, roedd cymdeithas Denmarc yn barod iawn i dderbyn yr athrawiaeth genedlaetholgar a amddiffynnwyd gan Grundtvig. Cynnigiodd y dylid trawsnewid eglwysi ac ysgolion yn gadarnle i amddiffyn Danskheden neu "Danigrwydd" a fynegir yn y bôn yn yr iaith Daneg a gwerthoedd diwylliannol.

Dychwelodd i Copenhagen ym mis Ebrill 1808, gan breswylio yng Ngholeg Valkendorf gydag ysgoloriaeth frenhinol, wedi'i chysegru i astudio'r croniclau ac ysgrifau Sgandinafia hynafol, y gwareiddiad a foddwyd gan Gristnogaeth. Mae rhamantiaeth yn atgyfodi diddordeb yn nhreftadaeth chwedlau a chroniclau'r Norseg hynafol. Wedi'i ganiatáu gan y goron, teithiodd Grundtvig deirgwaith i Loegr yn 1829, 1830 a 1831 gyda'r nod o astudio a chyhoeddi llenyddiaeth Eingl-Sacsonaidd. Ond, dysgodd hefyd am ansawdd addysgol uchel ysgolion Prydain.

Ynglŷn â chrefydd, mewn cerddi fel Roskilde-riim (The Rhymes of Roskilde ) o 1814 a chasgliadau eraill a hefyd yn Bibelske prædikener (Pregethau Beiblaidd) 1816, galwodd am adnewyddiad i ysbryd Martin Luther. Nid yw ffydd grefyddol Nikolaj Grundtvig yn perthyn i Lutheriaeth oleuedig a rhesymegol Eglwys Denmarc ei gyfnod. I'r gwrthwyneb, fel y bydd Kierkegaard yn ei wneud yn ddiweddarach, mae'n dadlau'n gyson â ffydd, yn enw crefydd ramantus a digymell a oedd, ynghyd ag addysgeg â bwriadau democrataidd, eisoes yn cynnwys eplesiadau cenedlaetholgar Daneg. Daeth yr adnewyddiad hwn o grefydd Lutheraidd a hyrwyddwyd gan Grundtvig i'r amlwg yn y pum cyfrol o Sang-Vaerk til den danske Kirkeskole (Salmau ar gyfer Eglwys Denmarc), a ysgrifennwyd rhwng 1837 a 1880, sy'n rhan o'r addoliad arferol. Enghraifft dda o'i frwydr i drawsnewid Eglwys Denmarc oedd ei bregeth "Pam fod Gair yr Arglwydd wedi diflannu o'i Dŷ" a gododd, pan gafodd ei chyhoeddi, ddadl gref oherwydd beirniadaeth y clerigwyr cyfoes o ' wedi bradychu neges yr Efengyl. Man cychwyn eglwysig Grundtvig yw’r cysyniad bod Cristnogaeth yn rhagflaenu’r Beibl ac, felly, mai canlyniad Cristnogaeth yw’r Beibl, nid y ffordd arall..

Er i Grundtvig gael anhawster i gael swydd a fyddai'n rhoi rhywfaint o sefydlogrwydd iddo, cafodd amddiffyniad brenhinol ar hyd ei oes. Yn 1839 penododd y brenin ef yn weinidog ar sefydliad i hen wragedd yn Vartov. Caniataodd hyn iddo gael amser ar gyfer ei waith bugeiliol ond hefyd i barhau â'i weithgarwch crefyddol, cymdeithasol a diwylliannol. Oddi yno, byddai Grundtvig yn cael dylanwad mawr ledled y wlad. Buan iawn y daeth y gymuned fechan o ferched a wrandawai ar ei bregethau a'i gerydd yn ganolbwynt i wasgariad ei syniadau ledled y wlad. Anrhydeddodd y brenin, fel pennaeth Eglwys Denmarc, ef â'r teitl esgob anrhydeddus ar Fai 29, 1861 yn dilyn ei jiwbilî.

Y mudiad Grundtvigaidd

Roedd Nikolaj Grundtvig yn byw mewn cyfnod o newidiadau cymdeithasol dwfn yn Nenmarc megis cwymp heddychlon y frenhiniaeth absoliwt, y rhyddid i'r werin oedd yn gorfod byw am oes ar dir yr arglwydd, dechrau seneddaeth a democratiaeth neu orchfygiad Rhyfel y Dugiaethau ym 1864 a fydd yn gwahanu Norwy a Dugiaeth Schleswig a Holstein oddi wrthi. Yn y cyfesurynnau hyn, cynigiodd Grundtvig i'r Daniaid raglen o adfywio ac ail-greu'r hunaniaeth Ddanaidd hon yn seiliedig ar grefydd, hanes, iaith ac addysg.

Nid oedd Grundtvig yn rhannu’r duedd ryddfrydol a gysylltai ryddfreinio ag unigoliaeth. Roedd yn feirniadol o'r Chwyldro Ffrengig a ddechreuodd o feddwl mai'r ffordd i gael rhyddid yw diddymu'r strwythur pŵer. Dywedodd mor aml y mae hyn yn arwain at ffurf arall ar bŵer sy'n waeth na'r un sydd newydd ei eneinio. Roedd am ddisodli chwyldro treisgar gyda thrawsnewidiad heddychlon o bob elfen o gymdeithas yn seiliedig ar gydnabod a bod gan bawb yr hawl i fodoli. Fodd bynnag, mae ei farn ar vekselvirkning ("ryngweithio") yn mynd y tu hwnt i oddefgarwch amrywiaeth yn unig. Mae angen i chi chwilio am adnabyddiaeth.

Yn seiliedig ar y dystiolaeth y gall pob person, pob sefydliad, pob gweinyddiaeth addysgu a dysgu mewn deialog yn seiliedig ar barch at ei gilydd. Dim ond gyda'r ddeialog hon y gellir ffurfio'r amgylchedd cywir i gyflawni'r nodau yr oedd yr Oleuedigaeth wedi dyheu amdanynt. Ymagwedd sydd wedi arwain Grundtvig i weld cynsail ar gyfer y llwybr di-drais tuag at foderneiddio a thrawsnewid cymdeithasol.

Cymaint oedd dylanwad syniadau Grundtvig nes iddo gyfleu mudiad cymdeithasol a enillodd statws crefyddol dinesig bron yn ymwybyddiaeth Denmarc yn ogystal ag yn rhyngwladol. Y prif reswm oedd y cytgord perffaith ag ysbryd cyffredinol cyfnod chwyldroadau democrataidd y 19g i'w drosi i amlygrwydd dinasyddion cyffredin a'u hanghenion. Ef oedd y Daniad cyntaf i ddefnyddio'r term folkelighed ("gwerinoldeb") fel cysyniad cwbl gadarnhaol a oedd yn gorfod treiddio i bopeth: deddfau, rheolau, rheoliadau, sefydliadau, ymddygiadau, os oedd y rhain i fod yn ddilys ac o werth. Roedd gan y mudiad Grundtvigaidd gryn sylw ymhlith y boblogaeth wledig lai ffafriol, gan eu bod yn gweld ynddo ideoleg a ddylai ganiatáu i'r gwerinwyr gostyngedig droi'r rhyddid economaidd a gawsant, trwy'r diwygiadau amaethyddol, yn bŵer gwleidyddol a dylanwad ymarferol.

Y Folkehøjskole neu ysgolion uwchradd poblogaidd

Eglwys wedi'i chysegru i Grundtvigs yn Copenhagen gan Peder Klint. a adeiladwyd rhwng 1921 a 1926

Cofeb Grundtvig yn Skamlingsbanken

Roedd rhaglen adfywio cymdeithasol ac ailadeiladu cenedlaethol Nikolaj Grundtvig yn gofyn am addysg fel arf ar gyfer trawsnewid cenhedlaeth gyfan o Daniaid. Gan gasglu'r profiadau addysgiadol Prydeinig y cyfarfu â hwy yn ei deithiau, cynigiodd ganolfan addysgol a alwodd yn Folkehøjskol - Ysgol Uwchradd Werin. Byddai'n agor o fis Tachwedd i fis Mawrth, i hyrwyddo cymorth ffermwyr ifanc ac oedolion ar gyfnodau o ychydig o waith yn y maes. Yn ddiweddarach, yn 1860, fe'i hagorwyd i ferched o fis Mai i fis Gorffennaf. Yr amcan oedd hyfforddi’r dyn a’r ddynes gyffredin i ddysgu sut oedd cymryd cyfrifoldeb a dyfodol eu gwlad trwy wybodaeth o’i hanes, o’u hiaith a phwysigrwydd bywyd a gweithred yn y gymuned. Ffurfiodd Grundtvig ei syniadau am yr ysgol uwchradd boblogaidd ar adeg pan oedd awtocratiaeth fel ffurf o lywodraeth yn cael ei beirniadu’n hallt, yn enwedig gan y bourgeoisie a deallusion. Ond ar yr un pryd, roedd y grwpiau hyn yn bryderus iawn am yr hyn fyddai'n digwydd pe bai democratiaeth yn cael ei chyflwyno a'r gwerinwyr anwybodus a di-ddysg hefyd yn cael dylanwad ar lywodraeth y wlad.

Roedd Grundtvig wedi rhagweld y Folkehøjskol e fel ysgol ddinesig am oes, tra byddai'r brifysgol yn meithrin gwyddoniaeth a'r ysgol gynradd yn ymdrin â sgiliau ymarferol. Nid ysgol Cristnogaeth oedd ysgol uwchradd y werin i fod, ond i ddysgu beth fyddai'n ei olygu i fod yn Ddanaidd a dynol yn Nenmarc. Perthynai addysg grefyddol i'r plwyf.

Cydnabyddiaeth

Mae trosgynnol syniadau a gweithredoedd Grundtvig yn y meysydd gwleidyddol, crefyddol ac addysgegol wedi'i drosi'n ffeithiau megis rhoi ei enw i'r eglwys unigryw yn Copenhagen gan y pensaer Peder Klint neu benderfyniad Senedd Ewrop i greu, y 2006, y Rhaglen Grundtvig i ddiwallu anghenion addysgu a dysgu cyfranogwyr ym mhob math o addysg oedolion yn ogystal â'r canolfannau a'r sefydliadau sy'n darparu neu'n hwyluso'r addysg hon.

Gwaith

Roedd Nikolaj Grundtvig yn awdur toreithiog iawn. Mae ei gynyrchiadau yn destun rhifyn gwyddonol digidol. Argraffiad beirniadol ac anodedig ydyw. Cyhoeddir y gweithiau'n rheolaidd a disgwylir i'r argraffiad gael ei gwblhau erbyn 2030. Yn ei ffurf orffenedig, bydd yn cynnwys tua 1,000 o weithiau dros 35,000 o dudalennau. Mae’r rhifyn cyfan ar gael am ddim ar-lein yn Grundtvigs Værker www.grundtvigsvaerker.dk

Dylanwad Grundtvig ar Cenedlaetholdeb Cymreig

Bu i syniadaeth genedlaetholgar Grudtvig o folkelighed a'r angen i addysgu a dyrchafu ymwybyddiaeth gwerin bobl y wlad o'u hiaith a'u cenedligrwydd, yn ddylanwad fawr ar genedlaetholdeb Cymreig yr 20g.

Bu i Grundtvig ymweld â Phrydain a cafodd ei synnu gan hyfywedd yr iaith Gymraeg tra'n ymweld.

Yn ei ddrama Excelsior a gyhoeddwyd yn 1962, mae'r awdur, Saunders Lewis yn cyflwyno Grudtvig i'w ddarllenwyr. Ceir dyfydiad clir gan y cymeriad Cris wrth iddo drafod y Daniad i'w gariad, Dot. Noda Cris mai Denmarc yw un o wledydd hapusaf Ewrop heddiw ond pan oedd Grundtvig yn ifanc roedd yn wlad mor ddigalon a ddisgog am ei hun ag oedd y Gymru Gymraeg gyfoes Nodai fel i Grudtvig greu mudiad genedlaethol drwy ei ysgolion gwerin yn dysgu eu phobl eu hanes, hen alawon ac aildanio cariad at y wlad oedd wedi marw. Noda Cris ei fod am fod fel Grudtvig.

Cerflun i Grundtvig yn Vartov, Copenhagen gan Niels Skovgaard (1858-1938)

Dau a wnaeth lawer i hyrwyddo syniadau Grudtvig yng Nghymru a'u trwytho i syniadaeth wleidyddol Plaid Cymru yn yr 19430au (ac hyd heddiw) oedd D.J. Davies a'i wraig Noëlle Ffrench Davies. Bu i'r ddau gwrdd yn Nenmarc lle roedd Noëlle yn ddarlithydd yn y Coleg Werin Ryngwladol yn Helsingør a DJ yn astudio yno yn 1924.

Newidiodd D.J. Davies ei farn o fod yn Farcsydd i un oedd yn gweld budd cyfalafiaeth ar raddfa lleol yn cydweithio gydag economi o gwmnïau cydweithredol. Gwelai hyn fel mur yn erbyn Ffasgaeth, diweithdra ac i gadw hunaniaeth Gymreig a Chymraeg. Sylweddolai bod y math yma o gyd-ddibyniaeth ond yn bosib gydag addysg oedd wedi gwreiddio mewn cydweithio ac hunaniaeth genedlaethol ond hefyd ryngwladol gref, fel y gwelodd gydag Ysgolion Uwchradd Werin Denmarc a sefydlwyd gan Grundtvig. Nododd, "Mae ymdeimlad o genedligrwydd yn rhoi delfryd uwch i'r unigolyn a ffyddlondeb ehangach, ac nid ar yr un pryd yn rhy oer ac yn haniaethol ddelfryd i'w arwain a'i symbylu yn ei waith a'i gysylltiadau beunyddiol".

Bu i'w wraig, Noëlle gyd-awdura pamffledi economaidd a gwleidyddol eu gŵr a hefyd cyhoeddi dau lyfryn ar Grudtvig, Education for Life, A Danish Pionee (1931) ac yna fersiwn fyrrach i Blaid Cymru yn 1944, Grundtvig of Denmark. Yn ôl Arthur Macdonald Allchin yn ei bapur, N.F.S Grundtvig and Nationalism in Wales yn 1992, mai dyna un o'r llyfrau gorau bychain ar Grudtvig yn y 60 mlynedd ers ei chyhoeddi. Ysbrydolwyd Noëlle, fel ei gŵr, gan Grudtvig gan ddweud, "The people of Wales, who have clung to their nationality through so many centuries of adversity, should be the last to doubt whether Grundtvig’s faith in his people’s future was justified. If one nation can achieve and hold fast a national spirit like that possessed by Grundtvig and imparted through his folk high schools, then no calamities in war, no corruption in peace, no centuries of subjugation can permanently overthrow it".

Sefydlu Ysgol Uwchradd Werin yng Nghymru

Yn yr 1930au ceisiodd D.J. a Noëlle sefydl Ysgol Uwchradd Werin ar sail Folkehøjskol Grudtvig. Brynwyd plasdy Pantypeiliau ger pentref Gilwern (sydd nawr yn sir Blaenau Gwent yn 1933. Y bwriad oedd addysgu gweithwyr di-waith o dref ddiwydiannol [[Bryn Mawr ger llaw a phobl o thu hwnt. Er i'r ysgol weithredu am dymor yn 1935 daeth i ben yn fuan wedyn gan i'r Llywodraeth dynnu ymaeth cefnogaeth ariannol i bobl ddi-waith dalu am addysg a diffyg cefnogaeth breifat. Yn ddi-os bu hyn yn ergyd i'r ddau, ac yn ôl Ceinwen Thomas, bu'n lletya yno ac yn gyfaill i'r ddau, yn drasiedi enfawr i fywyd Cymru yn ystod y Dirwasgiad Fawr.

Dolenni allannol

• N.F.S Grundtvig and Nationalism in Wales papur Arthur Macdonald Allchin (1992)
• GRUNDTVIG, EU program for adult education
• N.F.S. Grundtvig, Denmark's Catalyst for the Common Good gan Edward Broadbridge ar sianel Youtube Amgueddfa Daneg yr UDA (2024)