Ynysoedd Gilbert

Mae Ynysoedd Gilbert yn gadwyn o un deg chwech atol ac ynysoedd cwrel wedi'u lleoli yn y Cefnfor Tawel ganolog sy'n perthyn i Weriniaeth Ciribati. "Kiribati" yw'r ynganiad o "Gilberts", yn yr iaith frodorol Ciribateg. Gelwyd yr enw Kings-Mill hefyd yn Ynysoedd ar un adeg. Mae'r ynysoedd bellach yn cynrychioli prif gadwyn o ynysoedd y wladwriaeth annibynnol Ciribati sy'n gorwedd oddeutu hanner ffordd rhwng Papua Gini Newydd ac ynysoedd Hawaii.

Ynysoedd Gilbert

Math	island group of Kiribati, ynysfor, endid tiriogaethol gweinyddol
Enwyd ar ôl	Thomas Gilbert
Prifddinas	De Tarawa
Poblogaeth	107,812
Cylchfa amser	UTC+12:00
Daearyddiaeth
Sir	Ciribati
Gwlad	Ciribati
Arwynebedd	279.23 km²
Gerllaw	Y Cefnfor Tawel
Cyfesurynnau	0.000000°N 174°E
KI-G
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Hanes

Roedd pobl Awstronesaidd yn byw yn Ynysoedd Gilbert ers canrifoedd lawer cyn i Ewropeaid ymddangos yno.

Dechreuodd cyswllt ag Ewropeaid yn yr 16g pan ddarganfu'r morwyr Magellan, Saavedra a Quirós a gorchfygu'r ynysoedd gan roi'r enw Ynys Pâb Clement VIII yn 1520; ynysoedd y Frenhines Catalina yn 1528 ac ynys (La) Carolina yn 1606 (rheol Sbaen yn parhau o 1528-1885); ar yr adeg honno galwyd hwy yn Ynysoedd Santa Catalina, er anrhydedd i'r Frenhines Catalina de Aragón. Wedi hynny fe'i hail-enwyd yn Ynysoedd Gilbert. Mae'r enw newydd hwn oherwydd y ffaith fod y Capten Thomas Gilbert o Charlotte a Captain John Marshall o Scarborough foreithio yn yr ardal yn 1788, gan groesi ynysoedd Abemama, Kuria, Aranuka, Nikunau, Abaiang, Butaritari a Makin. Yn ddiweddarach, hwyliodd llawer o longau drwy'r ynysoedd bychain a Gilbert atolls yn ystod eu mordeithiau drwy ganol y Môr Tawel. Ymwelodd dwy long o Alldaith Explorer yr Unol Daleithiau, y "Peacock" a "Flying Fish", dan orchymyn Captain Hudson, â nifer o Ynysoedd Gilbert, a adwaenid bryd hynny fel Ynysoedd Kingsmill. Rhoddwyd cryn dipyn o amser i dynnu siartiau mordwyo'r ardal. Sefydlwyd yr anheddiad trefedigaethol cyntaf yn Lloegr ym 1837 ac ar ôl Argyfwng y Carolinas yn 1885, peidiodd Sbaen â hawlio sofraniaeth dros Ynysoedd Gilbert.

Trefediagaeth Brydeinig

Bu'n rhaid i'r ynyswyr dyngu teyrngarwch i'r Goron Brydeinig, a sefydlodd warchodaeth ('Protectorate') ar yr ynysoedd ar 27 Mai 1892 o dan y Capten Davis o HMS Royalist, a unodd yr ynysoedd ag Ynysoedd Ellice, sef, Twfalw gyfoes. Yn 1915 cyhoeddwyd Ynysoedd Gilbert ac Ellice yn drefedigaeth o'r Ymerodraeth Prydain.

Microesiaid yw brodorion Ynysoedd Gilbert, sy'n debyg mewn sawl ffordd i frodorion Ynysoedd Marshall, Ynysoedd Caroline, ac Ynysoedd Mariana. Ar adeg y goresgyniad Siapaneaidd ym 1942 yn yr Ail Ryfel Byd, roeddent yn bobl a oedd yn llywodraethu eu hunain, gyda'u traddodiadau llwythol heb eu haddasu gan system weinyddu a llywodraeth Prydain y cytrefi. Yn ffyddlon i'r Prydeinig, roedd y Gilbertiaid yn gwrthwynebu goresgyniad Siapaneaid.

Y prif ddiwydiant yn yr ynysoedd oedd cynhyrchu ffosffad o ddyddodion Ynys Banaba. Yn ogystal, tyfwyd palmwydd cnau coco ar rai o'r ynysoedd. Goruchwyliwyd yr holl waith gan y Prydeinwyr a gwnaed pob ymdrech fel bod cyflogau ac amodau byw yn deg a digonol. Fe wnaeth yr archwiliadau iechyd ar Brydain wella amodau byw llawer ar yr ynysoedd.

Roedd deiet y brodorion cyn yr Ail Ryfel Byd yn cynnwys pysgod, cnau coco, ffrwythau pandanus, cyw iâr Babai a mochyn bach yn bennaf. Roedd gosod tai ar gyfer Ewropeaid a gyflogwyd ar yr ynys yn syml iawn. Adeiladwyd eu tai gan ddeunyddiau Ewropeaidd a brodorol, ac ar y cyfan roeddent yn fath byngalo. Nid oedd unrhyw fath o dwristiaeth.

Ar ddechrau'r Rhyfel, roedd 78% o'r boblogaeth frodorol yn ystyried eu hunain yn Gristnogion. Rhannwyd y grŵp hwn, yn bennaf, yn ddau enwad: Annibynwyr (43%); a Catholigion (35%). Roedd gweddill y boblogaeth yn agostostig lled-baganaidd; nid oeddent yn gysylltiedig ag unrhyw ffydd Gristnogol, ac nid oeddent ychwaith yn ymarfer llawer o gredoau crefyddol yn eu duwiau hynafol eu hunain.

Roedd 84% o boblogaeth Gilbertese yn llythrennog, gan eu bod yn barod iawn i dderbyn ymdrechion addysgol y drefedigaeth. Roedd yr holl addysg yn yr ynysoedd o dan oruchwyliaeth Adran Addysg y Drefedigaeth, a'i hamcanion oedd addysgu'r bechgyn brodorol am waith masnachol a llywodraethol, ac i safoni lefel yr addysg drwy'r wlad gyfan. Darparwyd y rhan fwyaf o'r addysg gan y cenadadon, a oedd yn cadw'r holl ysgolion yn y pentrefi ac yn hyfforddi'r athrawon brodorol.

Yn sgil gwella iechyd y cyhoedd a dileu dulliau rheoli genedigaethau fel erthyliad, daeth gorboblogi yn broblem yn y 1930au. Ceisiodd y cynllun ehangu a elwir yn Brosiect Gwladychu Ynysoedd y Ffenics er mwyn lliniaru gorboblogi yn Ynysoedd Gilbert, gan annog datblygiad mewn tri atolfa anghyfannedd yn Ynysoedd y Ffenics. Hwn oedd yr ymgais olaf i wladychu Ymerodraeth Prydain.

Yr Ail Ryfel Byd

Pan ddechreuodd yr Ail Ryfel Byd ym mis Rhagfyr 1941, meddiannod y Siapaneaid yn Makin Atoll ar unwaith a threchu Tarawa. Ym mis Chwefror 1942, symudodd y Prydeinwyr y rhan fwyaf o'r bobl o Tarawa, er bod nifer o genhadon a gwylwyr y glannau wedi dewis aros ar yr ynys.

Ar 17 Awst 1942, cafodd 221 o forwyr yr 2il Fataliwn Raiders eu glanio ar Makin o ddau long danfor. Dyfeisiwyd yr ymosodiad gan yr Americanwyr gyda'r nod o ddrysu'r Siapan am eu bwriadau yn y Môr Tawel. Fodd bynnag, canlyniad hyn oedd rhybuddio'r Siapaniaid am bwysigrwydd strategol Ynysoedd Gilbert, a achosodd eu hatgyfnerthu a'u hatgyfnerthu. Cafodd Tarawa a Apamama eu gorfodi gan luoedd y Siapan ym mis Medi 1942, ac yn ystod y flwyddyn ganlynol sefydlwyd garsiynau yn Betio (Tarawa Atoll) a Butaritari (Makin Atoll). Yng ngweddill y Gilbert, roedd y lluoedd o Japan yn ddibwys.

Ar 20 Tachwedd 1943, ymosododd yr 2il Adran Forol ar frwydr Makin a Tarawa. Defnyddiwyd Ynysoedd Gilbert i gefnogi ymosodiad Ynysoedd Marshall ym mis Chwefror 1944.

Annibyniaeth

Ym 1971, daeth y drefedigaeth hunanlywodraethol. Rhwng 1976 i 1978, ymrannodd Ynysoedd Ellice oddi ar yr uniad a daeth y Gilberts yn drefedigaeth "Ynysoedd Gilbert" ar ei phen ei hun Ar 12 Gorffennaf 1979, cyhoeddodd Ynysoedd Gilbert eu hannibyniaeth, gan ddod y brif gadwyn o ynysoedd yn y wladwriaeth annibynnol newydd o dan yr enw Ciribati yn y sillafiad Cymraeg a Kiribati yn fwy cyffredin. Mae Kiribati yn ynganiad o'r iaith Gilberteg frodorol o'r gair "Gilberts".

Ynysoedd Gilbert

Yn nhrefn gogledd-de yn ôl grwpiau adranau llywodraethol, yr ynysoedd a'r atolau yw:

Atol / Ynys	Prif bentref	Tiriogaeth		Lagŵn		Pob. c 2005	Lleiafrwm number cilfachau	Pentrefi	Lleoliad
		km2	sq mi	km2	sq mi
Former district of the northern Gilberts
Makin	Makin	7.89	3.0	0.3	0.1	2,385	6	2	3°23′N 173°00′E
Butaritari	Temanokunuea	13.49	5.2	191.7	74.0	3,280	11	11	3°09′N 172°50′E
Marakei	Rawannawi	14.13	5.5	19.6	7.6	2,741	1	8	2°00′N 173°17′E
Abaiang	Tuarabu	17.48	6.7	232.5	89.8	5,502	4-20	18	1°50′N 172°57′E
Tarawa	Bairiki	31.02	12.0	343.6	132.7	45,989	9+	30	1°26′N 173°00′E
Cyn Ddosbarth Central Gilberts
Maiana	Tebwangetua	16.72	6.5	98.4	38.0	1,908	9	12	0°55′N 173°00′E
Abemama	Kariatebike	27.37	10.6	132.4	51.1	3,404	8	12	0°24′N 173°50′E
Kuria	Tabontebike	15.48	6.0	—	—	1,082	2	6	0°13′N 173°24′E
Aranuka	Takaeang	11.61	4.5	19.4	7.5	1,158	4	3	0°09′N 173°35′E
Nonouti 1)	Teuabu	19.85	7.7	370.4	143.0	3,179	12	9	0°40′S 174°20′E
Cyn Ddosbarth y Southern Gilberts
Tabiteuea 1)	Buariki	37.63	14.5	365.2	141.0	4,898	2+	18	1°20′S 174°50′E
Beru 1)	Taubukinberu	17.65	6.8	38.9	15.0	2,169	1	9	1°20′S 175°59′E
Nikunau 1)	Rungata	19.08	7.4	—	—	1,912	1	6	1°21′S 176°28′E
Onotoa 1)	Buariki	15.62	6.0	54.4	21.0	1,644	30	7	1°52′S 175°33′E
Tamana	Bakaka	4.73	1.8	—	—	875	1	3	2°30′S 175°58′E
Arorae	Roreti	9.48	3.7	—	—	1,256	1	2	2°38′S 176°49′E
Gilbert Islands	Tarawa	281.10	108.5	1,866.5	720.7	83,382	117+	156	3°23'N to 2°38S 172°50' to 176°49'E
1) rhan o'r Kingsmill Group proper Ffynhonell maint tir: Kiribati 2005 Census Report

Dolenni

• Gilbert Islands yn Encyclopaedia Britannica

Cyfeiriadau

Gwledydd a thiriogaethau Oceania