Wicipedia

Liberia

(Ailgyfeiriad o Liberiaid)

Gwlad ar arfordir Gorllewin Affrica yw Liberia, yn swyddogol Gweriniaeth Liberia. Mae'n ffinio â Sierra Leone i'r gogledd-orllewin, Gini i'r gogledd, Arfordir Ifori i'r dwyrain, a Chefnfor yr Iwerydd i'r de a'r de-orllewin. Mae ganddi boblogaeth o tua 5.5 miliwn ac yn gorchuddio arwynebedd o 43,000 milltir sgwar (111,369 km2). Saesneg yw'r iaith swyddogol. Siaredir dros 20 o ieithoedd brodorol o fewn y wlad, gan adlewyrchu'r amrywiaeth ethnig a diwylliannol. Y brifddinas a'r ddinas fwyaf yw Monrovia.

Liberia
Gweriniaeth Liberia
ArwyddairEin Cariad at Ryddid a Ddaeth a Ni Yma Edit this on Wikidata
Mathgweriniaeth, gwladwriaeth sofran, gwlad Edit this on Wikidata
PrifddinasMonrovia Edit this on Wikidata
Poblogaeth5,214,030 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd26 Gorffennaf 1847 (Datganiad o Annibyniaeth)
AnthemHenffych, Liberia, henffych! Edit this on Wikidata
Pennaeth llywodraethGeorge Weah Edit this on Wikidata
Cylchfa amserUTC±00:00, Africa/Monrovia Edit this on Wikidata
Iaith/Ieithoedd
  swyddogol		Saesneg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolGorllewin Affrica Edit this on Wikidata
GwladLiberia Edit this on Wikidata
Arwynebedd111,369 ±1 km² Edit this on Wikidata
GerllawCefnfor yr Iwerydd Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaGini, Sierra Leone, Y Traeth Ifori Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau6.53333°N 9.75°W Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaetholDeddfwrfa Liberia Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y wladwriaeth		Arlywydd Liberia Edit this on Wikidata
Pennaeth y wladwriaethGeorge Weah Edit this on Wikidata
Swydd pennaeth
  y Llywodraeth		Arlywydd Liberia Edit this on Wikidata
Pennaeth y LlywodraethGeorge Weah Edit this on Wikidata
Map
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)$3,509 million, $4,001 million Edit this on Wikidata
ArianLiberian dollar Edit this on Wikidata
Canran y diwaith4 ±1 canran Edit this on Wikidata
Cyfartaledd plant4.719 Edit this on Wikidata
Mynegai Datblygiad Dynol0.481 Edit this on Wikidata
[golygwch ar Wicidata]

Dechreuodd Liberia yn gynnar yn y 19g fel prosiect gan Gymdeithas Gwladychu America (ACS), a gredai y byddai pobl dduon yn cael gwell cyfleoedd a mwy o ryddid yn Affrica nag yn yr Unol Daleithiau. Rhwng 1822 a dechrau Rhyfel Cartref America ym 1861, symudodd mwy na 15,000 o Americanwyr Affricanaidd a ryddhawyd ac a aned yn rhydd, ynghyd â 3,198 o Affro-Caribïaid, i Liberia. Gan ddatblygu'n raddol hunaniaeth Amerig-Liberaidd, cariodd y gwladfawyr eu diwylliant a'u traddodiad gyda nhw tra'n gwladychu'r boblogaeth frodorol. Dan arweiniad yr Amerig-Liberiaid, datganodd Liberia annibyniaeth ar 26 Gorffennaf 1847, a chafodd ei gydnabod gan yr Unol Daleithiau tan 5 Chwefror 1862.

Liberia oedd y weriniaeth Affricanaidd gyntaf i gyhoeddi ei hannibyniaeth a hi yw gweriniaeth fodern gyntaf a hynaf Affrica. Ynghyd ag Ethiopia, roedd yn un o'r ddwy wlad yn Affrica i gadw'i sofraniaeth a'i hannibyniaeth yn ystod y "Yr Ymgiprys am Affricaa" trefedigaethol Ewropeaidd. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, ochrodd Liberia gydag Unol Daleithiau yn erbyn yr Almaen Natsïaidd ac yn ei dro derbyniodd fuddsoddiad Americanaidd sylweddol i gryfhau ei seilwaith.[1] Anogodd yr Arlywydd William Tubman newidiadau economaidd a gwleidyddol a gynyddodd ffyniant a phroffil rhyngwladol y wlad; roedd Liberia'n un o sylfaenwyr Cynghrair y Cenhedloedd, y Cenhedloedd Unedig, a Sefydliad Undod Affrica.

Nid oedd y gwladfawyr Amerig-Liberaidd yn uniaethu'n dda â'r bobloedd brodorol y daethant ar eu traws. Ysbeiliwyd aneddiadau trefedigaethol gan y Kru a'r Grebo. Ffurfiodd y gwladfawyr Amerig-Liberiaid yn grwp elitaidd bach a oedd â grym gwleidyddol anghymesur, tra bod Affricanwyr brodorol wedi'u heithrio o ddinasyddiaeth genedigaeth-fraint yn eu gwlad eu hunain tan 1904.[2][3]

Yn 1980, arweiniodd tensiynau gwleidyddol oherwydd rheolaeth William R. Tolbert mewn coup milwrol, yn nodi diwedd rheolaeth Amerig-Liberia ac atafaelu pŵer arweinydd brodorol cyntaf Liberia, Samuel Doe. Llofruddiwyd Doe yn 1990 yng nghyd-destun Rhyfel Cartref Cyntaf Liberia, rhwng 1989 a 1997 ac etholwyd arweinydd y gwrthryfelwyr Charles Taylor yn arlywydd. Ym 1998, cychwynodd Ail Ryfel Cartref Liberia yn erbyn ei unbennaeth ei hun, a chafodd Taylor ei ddymchwel erbyn diwedd y rhyfel yn 2003. Arweiniodd y ddau ryfel at farwolaeth 250,000 o bobl (tua 8% o'r boblogaeth) a dadleolwyd llawer mwy, gydag economi Liberia yn crebachu 90%.[4] Arweiniodd cytundeb heddwch yn 2003 at etholiadau democrataidd yn 2005. Mae'r wlad wedi aros yn gymharol sefydlog ers hynny.

Preswylfa Joseph Jenkins Roberts, llywydd cyntaf Liberia, rhwng 1848 a 1852
Grwpiau ethnig yn Liberia
Grwpiau Ethnig canran
Kpelle
  
 20.3%
Bassa
  
 13.4%
Grebo
  
 10%
Gio
  
 8%
Mano
  
 7.9%
Kru
  
 6%
Lorma
  
 5.1%
Kissi
  
 4.8%
Gola
  
 4.4%
Krahn
  
 4%
Vai
  
 4%
Mandinka
  
 3.2%
Gbandi
  
 3%
Mende
  
 1.3%
Sapo
  
 1.2%
Belle
  
 0.8%
Dey
  
 0.3%
Liberiaid Eraill
  
 0.6%
Affricaniaid Eraill
  
 1.4%
Di-Affricaniaid
  
 0.1%

Llywodraeth a gwleidyddiaeth

golygu
 
Cyn-Arlywydd Ellen Johnson Sirleaf

Mae'r arlywydd yn gwasanaethu fel pennaeth y llywodraeth, pennaeth y wladwriaeth, a phrif bennaeth Lluoedd Arfog Liberia. Ymhlith dyletswyddau eraill yr arlywydd mae llofnodi neu rhoi feto ar filiau deddfwriaethol, rhoi pardwnau, a phenodi aelodau'r Cabinet, barnwyr a swyddogion cyhoeddus eraill. Ynghyd â'r is-lywydd, etholir yr arlywydd i dymor o chwe blynedd trwy bleidlais fwyafrifol mewn system dwy rownd a gall wasanaethu hyd at ddau dymor yn y swydd.

Milwrol

golygu

Mae gan Luoedd Arfog Liberia (AFL) 2,010 o bersonél gweithredol yn 2023, gyda'r rhan fwyaf ohonynt wedi'u trefnu i'r canlynol:

  • 23ain Frigâd Troedfilwyr, sy'n cynnwys dau fataliwn milwyr traed
  • un cwmni peiriannydd, ac
  • un cwmni heddlu milwrol.

Mae yna hefyd Warchodlu Arfordir Cenedlaethol bychan gyda 60 o bersonél a nifer o longau patrol.[5] Roedd gan yr AFL Adain Awyr, ond mae ei holl awyrennau a chyfleusterau wedi bod yn segur ers y rhyfeloedd cartref. Mae yn y broses o ail-greu ei Adain Awyr gyda chymorth Awyrlu Nigeria.[6] Mae Liberia wedi anfon ceidwaid heddwch i wledydd eraill ers 2013 fel rhan o deithiau'r Cenhedloedd Unedig neu ECOWAS, gyda'r mwyaf yn uned milwyr traed ym Mali, a niferoedd llai o bersonél yn Swdan, Guinea-Bissau, a De Swdan. Mae tua 800 o 2,000 o bersonél yr AFL wedi cael eu hanfon i Mali mewn sawl cylchdro cyn i genhadaeth y Cenhedloedd Unedig yno ddod i ben yn Rhagfyr 2023.[7] Yn 2022 roedd gan y wlad gyllideb filwrol o US$18.7 miliwn.[5]

Gorfodi'r gyfraith a throsedd

golygu

'Heddlu Cenedlaethol Liberia' yw heddlu cenedlaethol y wlad. Yn Hydref 2007 roedd 844 o swyddogion mewn 33 o orsafoedd yn Sir Montserrado, sy'n cynnwys Monrovia.[8] Mae Academi Hyfforddi Genedlaethol yr Heddlu yn Ninas Paynesville.[9] Ceir cryn hanes o lygredd ymhlith swyddogion yr heddlu, ac mae hyn wedi lleihau ymddiriedaeth y cyhoedd ynddynt. Nodweddir y diogelwch mewnol gan anghyfraith cyffredinol ynghyd â'r perygl y gallai cyn-ymladdwyr yn y rhyfel cartref ailsefydlu milisia i herio'r awdurdodau sifil.[10]

Mae trais rhywiol ac ymosodiadau rhywiol yn digwydd yn Liberia ac ynddi hi mae'r nifer mwyaf o drais rhywiol yn erbyn menywod yn y byd. Trais rhywiol yw’r drosedd mwyaf cyffredin o bob ymyrraedd rhywiol. Merched glasoed sy'n dioddef fwyaf ac mae bron i 40% o'r troseddwyr yn ddynion sy'n oedolion y mae'r dioddefwyr yn eu hadnabod.[11]

Mae cyfunrywioldeb gwrywaidd a benywaidd yn anghyfreithlon yn Liberia.[12][13] Ar 20 Gorffennaf 2012, pleidleisiodd senedd Liberia yn unfrydol i ddeddfu deddfwriaeth i wahardd a throseddoli priodasau o'r un rhyw.[14]

Llygredd

golygu

Mae llygredd yn endemig ar bob lefel o lywodraeth Liberia.[15] Pan ddaeth yr Arlywydd Sirleaf i'w swydd yn 2006, cyhoeddodd mai llygredd oedd "y gelyn cyhoeddus mawr." Yn 2014, dywedodd llysgennad yr Unol Daleithiau i Liberia fod llygredd yno yn niweidio pobl trwy "gostau diangen i gynhyrchion a gwasanaethau sydd eisoes yn anodd i lawer o Liberiaid eu fforddio".[16]

Sgoriodd Liberia 3.3 ar raddfa o 10 ar Fynegai Canfyddiadau Llygredd 2010. Roedd hyn yn golygu ei fod 87fed allan o 178 o wledydd ledled y byd ac yn 11fed o 47 yn Affrica Is-Sahara.[17] Roedd y sgôr hwn yn cynrychioli gwelliant sylweddol ers 2007, pan sgoriodd y wlad 2.1 ac yn 150fed allan o 180 o wledydd.[18] Wrth ddelio â swyddogion y llywodraeth sy'n wynebu'r cyhoedd, dywed 89% o Liberiaid eu bod wedi gorfod talu llwgrwobr, y ganran genedlaethol uchaf yn y byd yn ôl Baromedr Llygredd Byd-eang 2010 y sefydliad.[19]

Economi

golygu
 
Liberia: tueddiadau yn y Mynegai Datblygiad Dynol 1970-2010.

Mae Banc Canolog Liberia yn gyfrifol am argraffu a chynnal doler Liberia, prif arian cyfred Liberia (mae doler yr Unol Daleithiau hefyd yn arian cyfreithiol yn Liberia).[20] Liberia yw un o wledydd tlotaf y byd, gyda chyfradd cyflogaeth ffurfiol o ddim ond 15%.[21] Cyrhaeddodd CMC y pen ei uchafbwynt yn 1980 yn US$496 pan oedd yn debyg i un yr Aifft (ar y pryd).[22] Yn 2011, CMC enwol y wlad oedd US$1.154 biliwn, tra bod CMC enwol y pen yn US$297, sef y trydydd isaf yn y byd.[23] Yn hanesyddol mae economi Liberia wedi dibynnu'n fawr ar gymorth tramor, buddsoddiad tramor uniongyrchol ac allforio adnoddau naturiol fel mwyn haearn, rwber, a phren.[24]

Demograffeg

golygu

Yn ôl Cyfrifiad 2017, roedd Liberia yn gartref i 4,694,608 o bobl, ychydig dros filiw yn fwy na Chymru.[25] O'r rheini, roedd 1,118,241 yn byw yn Sir Montserrado, y sir fwyaf poblog yn y wlad a lleoliad y brifddinas Monrovia. Mae gan Ardal Monrovia Fwyaf 970,824 o drigolion.[26] Sir Nimba yw'r ail sir fwyaf poblog, gyda 462,026 o drigolion.[26][27]

Grwpiau ethnig

golygu

Saesneg yw'r iaith swyddogol ac mae'n gwasanaethu fel lingua franca Liberia.[28] O 2022 ymlaen, siaredir 27 o ieithoedd brodorol yn Liberia. Mae Liberiaid hefyd yn siarad amrywiaeth o dafodieithoedd creol a elwir gyda'i gilydd yn Saesneg Liberaidd.[28]

Addysg

golygu
 
Myfyrwyr yn astudio yng ngolau cannwyll yn Sir Bong

Yn 2010, amcangyfrifwyd bod cyfradd llythrennedd Liberia yn 60.8% (64.8% ar gyfer dynion a 56.8% ar gyfer menywod).[29] Mewn rhai ardaloedd mae addysg gynradd ac uwchradd yn rhad ac am ddim ac yn orfodol o 6 i 16 oed, er bod gorfodi presenoldeb yn beth prin.[30] Mewn ardaloedd eraill mae'n ofynnol i blant dalu ffi dysgu i fynychu'r ysgol. Ar gyfartaledd, mae plant yn cyrraedd 10 mlynedd o addysg (11 i fechgyn ac 8 i ferched). Mae sector addysg y wlad yn cael ei rwystro gan ysgolion a chyflenwadau annigonol, yn ogystal â diffyg athrawon cymwys.[31]

Darperir addysg uwch gan nifer o brifysgolion cyhoeddus a phreifat. Prifysgol Liberia yw prifysgol fwyaf a hynaf y wlad. Wedi'i lleoli yn Monrovia, agorodd y brifysgol ym 1862. Heddiw mae ganddi chwe choleg, gan gynnwys ysgol feddygol ac unig ysgol y gyfraith y wlad, sef Ysgol y Gyfraith Louis Arthur Grimes.

Yn 2009, sefydlwyd Prifysgol Tubman yn Harper, Sir Maryland fel yr ail brifysgol gyhoeddus yn Liberia.[32] Ers 2006, mae'r llywodraeth hefyd wedi agor colegau cymunedol yn Buchanan, Sanniquellie, a Voinjama.[33][34][35]

Fel canlyniad i brotestiadau myfyrwyr yn hwyr yn Hydref 2018, diddymodd yr arlywydd newydd, George Weah ffioedd dysgu ar gyfer myfyrwyr israddedig mewn prifysgolion cyhoeddus yn Liberia.[36]

Polygami

golygu

Mae traean o ferched priod Liberia rhwng 15-49 oed mewn priodasau amlbriod ac mae'r gyfraith yn caniatáu i ddynion gael hyd at bedair gwraig.

Chwaraeon

golygu

Y gamp fwyaf poblogaidd yn Liberia yw pêl-droed, gyda'r cyn-Arlywydd George Weah yn athletwr enwoca'r genedl. Hyd at 2013 ef oedd yr unig Affricanwr i gael ei enwi yn Chwaraewr Byd y Flwyddyn FIFA.[37] Mae tîm pêl-droed cenedlaethol Liberia wedi cyrraedd rowndiau terfynol Cwpan y Cenhedloedd Affrica ddwywaith, yn 1996 ac yn 2002.

Yr ail gamp fwyaf poblogaidd yn Liberia yw pêl-fasged. Mae tîm pêl-fasged cenedlaethol Liberia wedi cyrraedd yr AfroBasket ddwywaith, yn 1983 ac yn 2007.

Yn Liberia, mae Canolfanau Chwaraeon Samuel Kanyon Doe yn stadiwm amlbwrpas. Mae'n cynnal gemau rhagbrofol Cwpan y Byd FIFA yn ogystal â chyngherddau rhyngwladol a digwyddiadau gwleidyddol cenedlaethol.[38]

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ "Global Connections . Liberia . Timeline | PBS". www.pbs.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar November 29, 2022. Cyrchwyd 2023-07-12.
  2. ↑ Nelson, Harold D.; American University (Washington, D. C. ) Foreign Area Studies (Ionawr 24, 1984). "Liberia, a country study". Washington, D.C. : The Studies : For sale by the Supt. of Docs., U.S. G.P.O.
  3. ↑ "Constitutional history of Liberia". Constitutionnet.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 28, 2021. Cyrchwyd July 1, 2020.
  4. ↑ "Praise for the woman who put Liberia back on its feet". The Economist. Hydref 5, 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Mai 15, 2018. Cyrchwyd Hydref 6, 2017.
  5. ↑ 5.0 5.1 IISS (2023). The Military Balance 2023. International Institute for Strategic Studies. tt. 460–461.
  6. ↑ Worzi, Alvin (26 November 2022). "Nigeria helping to revive Liberia's moribund air force wing". Nigeriabroad.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar February 17, 2024. Cyrchwyd February 17, 2024.
  7. ↑ Layton, Andrew (21 December 2023). "U.S. officials celebrate Armed Forces of Liberia accomplishments at MINUSMA conclusion ceremony". Defense Visual Information Distribution Service. Archifwyd o'r gwreiddiol ar February 17, 2024. Cyrchwyd February 17, 2024.
  8. ↑ "Montserrado County Development Agenda" (PDF). Republic of Liberia. 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar November 2, 2021. Cyrchwyd Hydref 14, 2008.
  9. ↑ "Nine officials commissioned". The Analyst. Hydref 11, 2008.
  10. ↑ Crane, Keith; Gompert, David C; Oliker, Olga; Riley, Kevin Jack; Lawson, Brooke Stearns (2007). "Making Liberia safe: transformation of the national security sector". Santa Monica, California: Rand. ISBN 978-0833040084. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Hydref 14, 2018. Cyrchwyd Hydref 2, 2024.
  11. ↑ Jones, Nicola; Cooper, Janice; Presler-Marshall, Elizabeth; Walker, David (Mehefin 2014). "The fallout of rape as a weapon of war". ODI. Archifwyd o'r gwreiddiol ar September 28, 2018. Cyrchwyd Hydref 2, 2024.
  12. ↑ "State Sponsored Homophobia 2016: A world survey of sexual orientation laws: criminalisation, protection and recognition" (PDF). International Lesbian, Gay, Bisexual, Trans and Intersex Association. Mai 17, 2016. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar September 2, 2017. Cyrchwyd Mehefin 11, 2017.
  13. ↑ Avery, Daniel (April 4, 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek. Archifwyd o'r gwreiddiol ar December 11, 2019. Cyrchwyd Awst17, 2019. Check date values in: |access-date= (help)
  14. ↑ Carter, J. Burgess (21 July 2012). ""Senate Passes 'No Same Sex Marriage' Bill". Daily Observer. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Awst5, 2012. Cyrchwyd September 1, 2019. Check date values in: |archivedate= (help)
  15. ↑ "2010 Human Rights Report: Liberia". US Department of State. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Mehefin 28, 2021. Cyrchwyd Ionawr 10, 2013.
  16. ↑ ""Liberia: Corruption Is Liberia's Problem, US Ambassador to Liberia Alarms", Al-Varney Rogers, allAfrica, 21 February 2014". allAfrica.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar September 23, 2015. Cyrchwyd Hydref 17, 2014.
  17. ↑ "2010 Corruption Perceptions Index". Transparency International. Hydref 26, 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Hydref 20, 2010. Cyrchwyd July 22, 2011.
  18. ↑ "Corruption Perceptions Index 2007". Transparency International. 2007. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 28, 2008. Cyrchwyd July 22, 2011.
  19. ↑ "Global Corruption Barometer 2010". Transparency International. December 9, 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 18, 2012. Cyrchwyd July 22, 2011.
  20. ↑ "Currency". Central Bank of Liberia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Ionawr 15, 2023. Cyrchwyd Ionawr 15, 2023.
  21. ↑ "Background Note: Liberia". Bureau of African Affairs. United States Department of State. March 8, 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Ionawr 22, 2017. Cyrchwyd Mai 22, 2019.
  22. ↑ "GDP per capita (current US$) |Data |Graph". Data.worldbank.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar March 4, 2016. Cyrchwyd March 26, 2013.
  23. ↑ "Liberia". International Monetary Fund. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Mehefin 14, 2021. Cyrchwyd Hydref 23, 2017.
  24. ↑ Bateman, Graham; Victoria Egan; Fiona Gold; Philip Gardner (2000). Encyclopedia of World Geography. New York: Barnes & Noble Books. t. 161. ISBN 1566192919.
  25. ↑ Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services (Mai 2009). "2008 National Population and Housing Census Final Results: Population by County" (PDF). 2017 Population and Housing Census. Republic of Liberia. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar September 11, 2013. Cyrchwyd Mehefin 10, 2009.
  26. ↑ 26.0 26.1 Liberia Institute of Statistics and Geo-Information Services (Mai 2009). "2008 National Population and Housing Census Final Results: Population by County" (PDF). 2008 Population and Housing Census. Republic of Liberia. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar September 11, 2013. Cyrchwyd Mehefin 10, 2009.
  27. ↑ "2008 National Population and Housing Census: Preliminary Results" (PDF). Government of the Republic of Liberia. 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar February 13, 2012. Cyrchwyd Hydref 14, 2008.
  28. ↑ 28.0 28.1 Moore, Jina (Hydref 19, 2009). "Liberia: Ma Ellen talk plenty plenty Liberian English". Pulitzer Center on Crisis Reporting. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Hydref 5, 2011. Cyrchwyd July 22, 2011.
  29. ↑ "Education profile – Liberia". Institute for Statistics. UNESCO. 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar September 30, 2011. Cyrchwyd July 20, 2011.
  30. ↑ "Liberia: Go to school or go to jail". IRN. UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. September 21, 2007. Archifwyd o'r gwreiddiol ar March 10, 2009. Cyrchwyd April 8, 2009.
  31. ↑ Trawally, Sidiki; Reeves, Derek (2009). "Making Quality Education Affordable And Assessable To All[[:Nodyn:Snd]]Prez. Sirleaf's Vision With Passion". Lift Liberia. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Mai 12, 2013. Cyrchwyd July 20, 2011. URL–wikilink conflict (help)
  32. ↑ "Ellen Describes Tubman University's Opening As PRS Success". The New Dawn. March 3, 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar September 19, 2015. Cyrchwyd July 22, 2010.
  33. ↑ "Remarks by H.E. President Ellen Johnson Sirleaf At Official Launch and Fundraising Program Of the Grand Bassa Community College" (PDF). The Executive Mansion. Hydref 21, 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar Hydref 4, 2011. Cyrchwyd July 22, 2011.
  34. ↑ Fahn, Peter A. (July 7, 2011). "Government Moves Ahead With Education Decentralization Plans". Archifwyd o'r gwreiddiol ar Hydref 3, 2011. Cyrchwyd Awst3, 2011. Check date values in: |access-date= (help)
  35. ↑ "July 26 Celebrations Kick Off in Lofa As President Sirleaf Arrives". The Executive Mansion. July 25, 2011. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Hydref 4, 2011. Cyrchwyd Awst29, 2013. Check date values in: |access-date= (help)
  36. ↑ "Liberia's Weah announces free tuition for undergrads". Mail & Guardian. Agence France-Presse. Hydref 25, 2018. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 22, 2021. Cyrchwyd March 20, 2018.
  37. ↑ "George Weah: Ex-AC Milan, Chelsea & Man City striker elected Liberia president". BBC. Mehefin 22, 2018. Archifwyd o'r gwreiddiol ar April 30, 2021. Cyrchwyd September 7, 2018.
  38. ↑ "Liberia:Chaos Mars Grand Bassa and Nimba Clash". All Africa. Ionawr 21, 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar Ionawr 22, 2014. Cyrchwyd Hydref 9, 2016.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Liberia&oldid=13274779"