Afon Niger

Afon Niger
Math	afon
Daearyddiaeth
Gwlad	Benin, Gini, Mali, Niger, Nigeria
Cyfesurynnau	9.0972°N 10.6828°W, 5.3222°N 6.4692°E
Tarddiad	Gini
Aber	Gwlff Gini
Llednentydd	Afon Sokoto, Benue River, Afon Bani, Afon Béli, Gorouol, Afon Sirba, Afon Tapoa, Afon Mékrou, Dallol Bosso, Afon Sankarani, Afon Milo, Afon Tinkisso, Afon Kaduna, Afon Sota, Goroubi, Afon Alibori, Afon Anambra, Afon Oli, In-Ates, Gurara River
Dalgylch	2,117,700 cilometr sgwâr
Hyd	4,180 cilometr
Arllwysiad	8,630 metr ciwbic yr eiliad
Llynnoedd	Kainji Lake
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Afon Niger (Ffrangeg: (le) fleuve Niger) yw prif afon Gorllewin Affrica, ac mae'n ymestyn tua 4,180 kilometre (2,600 mi). Arwynebedd ei basn draenio yw 2,117,700 km sg (817,600 mi sg).^[1] Mae ei ffynhonnell yn Ucheldir Gini yn ne-ddwyrain Guinea ger ffin Sierra Leone^[2] a llifa ar siap cilgant trwy Mali, Niger, ar y ffin â Benin ac yna trwy Nigeria, gan arllwys i'r môr trwy ddelta enfawr o'r enw Delta Niger^[3] (neu'r Afonydd Olew), ac i mewn i Gwlff Guinea yng Nghefnfor yr Iwerydd. Y Niger yw'r drydedd afon hiraf yn Affrica; dim ond afonydd y Nîl a'r Congo unig sy' rhagori arni. Ei phrif lednant yw Afon Benue.

Etymology ac enwau eraill golygu

Mae gan y Niger enwau gwahanol yng ngwahanol ieithoedd y rhanbarth:

Mandinga : Jeliba ‎ neu Joliba ‎ "afon wych"
Igbo : Orimiri neu Orimili "dŵr gwych"
Tuareg : Egerew n-Igerewen ⴻⴳⴻⵔⴻⵡ ⵏⵉⴳⴻⵔⴻⵡⴻⵏ "afon afonydd"
Songhay : Isa "yr afon"
Ijaw : Toru Beni "dŵr yr afon"
Zarma : Isa Beeri "afon wych" ^[4]
Hausa : Kwara ‎
Yoruba : Oya
Ful : Maayo Jaaliba ‎ 𞤔𞤢𞥄𞤤𞤭𞤦𞤢

Defnyddiwyd y gair "Niger" ar yr afon yn gynatf gan Leo Africanus yn ei Della descrittione dell'Africa et delle cose notabili che ivi sono a gyhoeddwyd yn Eidaleg ym 1550. Gall yr enw ddod o'r ymadrodd Berber ger-n-ger sy'n golygu "afon yr afonydd".^[5] Gan mai Timbuktu oedd pen deheuol y prif lwybr masnach Traws-Sahara i orllewin Môr y Canoldir, dyma oedd ffynhonnell y rhan fwyaf o wybodaeth Ewropeaidd am y rhanbarth.

Mae cenhedloedd modern Nigeria a Niger ill dau'n cymryd eu henwau o'r afon, gan herio honiadau cenedlaethol gan bwerau trefedigaethol basn afon Niger "Uchaf", "Is" a "Canol" yn ystod y Yr Ymgiprys am Affrica ar ddiwedd y 19g.

Daearyddiaeth golygu

Mae tro mawr Afon Niger, a welir o'r gofod, yn creu bwa gwyrdd trwy frown y Sahel a'r Savanna. Y màs gwyrdd ar y chwith yw Delta Fewnol Niger, ac ar y chwith eithaf mae llednentydd Afon Senegal.

Mae Afon Niger yn afon gymharol "glir", sy'n cario dim ond degfed ran cymaint o waddod â'r Nîl oherwydd bod blaenddyfroedd Niger yn gorwedd mewn creigiau hynafol nad ydyn nhw'n darparu llawer o ro mân.^[6] Fel y Nîl, mae'r Niger yn gorlifo'i glannau'n flynyddol; mae hyn yn dechrau ym mis Medi, yn cyrraedd uchafbwynt yn Nhachwedd, ac yn gorffen erbyn Mai.^[6] Un nodwedd anghyffredin o'r afon yw Delta Fewnol Niger, sy'n ffurfio lle mae ei graddiant yn gostwng yn sydyn.^[6] Y canlyniad yw rhanbarth o nentydd plethedig, corsydd a llynnoedd mawr; mae'r llifogydd tymhorol yn gwneud y Delta yn hynod gynhyrchiol ar gyfer pysgota ac amaethyddiaeth.^[7]

Mae'r afon yn colli bron i ddwy ran o dair o'i llif posib yn y Delta Fewnol rhwng Ségou a Timbuktu yn bennaf oherwydd yr anweddu. Nid yw'r holl ddŵr o Afon Bani, sy'n llifo i'r Delta ym Mopti, yn gwneud iawn am y 'colledion' hyn. Amcangyfrifir bod y 'golled' ar gyfartaledd yn 31 km³ y flwyddyn ond yn amrywio'n sylweddol o flwyddyn i flwyddyn. Yna mae amryw lednentydd yn ymuno â'r afon ond mae hefyd yn colli rhagor o ddŵr i anweddu. Amcangyfrifwyd bod maint y dŵr sy'n dod i mewn i Nigeria wedi'i fesur yn Yola yn 25 km ^{3 y} flwyddyn cyn yr 1980au ac am 13.5 km ³ y flwyddyn yn ystod yr 1980au. Y llednant bwysicaf yw Afon Benue sy'n uno â'r Niger yn Lokoja yn Nigeria. Mae cyfanswm cyfaint y llednentydd yn Nigeria chwe gwaith yn uwch na'r mewnlif i mewn i Nigeria, gyda llif ger ceg yr afon yn sefyll ar 177.0 km ³ y flwyddyn cyn yr 1980au a 147.3 km ³ y flwyddyn yn ystod yr 1980au.

Cwrs golygu

Map o'r Niger, yn dangos ei drobwynt a'i "delta mewndirol"

Mae'r Niger yn cymryd un o'r llwybrau mwyaf anarferol am unrhyw afon o bwys, a'i siâp fel bwmerang yn drysu'r daearyddwyr am ddwy ganrif. Eisteddai ei ffynhonnell (Tembakounda) 240 km (150 mi) i mewn i'r tir o Gefnfor yr Iwerydd, ond mae'r afon yn rhedeg yn uniongyrchol i ffwrdd o'r môr i Anialwch y Sahara, yna'n cymryd troad sydyn i'r dde ger dinas hynafol Timbuktu (Tombouctou) ac yn mynd i'r de-ddwyrain i Gwlff Guinea. Mae'n debyg i'r ddaearyddiaeth ryfedd hon ddigwydd oherwydd bod Afon Niger yn ddwy afon hynafol wedi'u huno. Ar un adeg gwagiodd y Niger uchaf, o'r ffynhonnell i'r gorllewin o Timbuktu i'r tro yn yr afon bresennol ger Timbuktu, i mewn i lyn sydd bellach yn sych i'r dwyrain-gogledd-ddwyrain o Timbuktu, tra cychwynnodd y Niger isaf i'r de o Timbuktu a llifo i'r de i'r Gwlff Guinea. Dros amser arweiniodd erydiad i fyny'r afon o'r Niger uchaf gan y Niger isaf.^[8]

Mae rhan ogleddol yr afon, a elwir yn dro Niger, yn ardal bwysig oherwydd hi yw'r brif afon a ffynhonnell ddŵr yn y rhan honno o'r Sahara. Gwnaeth hyn yn ganolbwynt masnach ar draws gorllewin y Sahara a chanol teyrnasoedd Sahelia Mali a Gao. Mae Basn Afon Niger o'i amgylch yn un o rannau ffisiograffig penodol talaith Sudan, sydd yn ei dro yn rhan o adran ffisiograffig enfawr Affrica fwyaf.

Hanes golygu

Tyfu reis Affricanaidd, Oryza glaberrima ar hyd Afon Niger yng ngwlad Niger. Cafodd y cnwd ei ddofi gyntaf ar hyd yr afon.

Ar ddiwedd y cyfnod llaith yn Affrica tua 5,500 o flynyddoedd cyn y presennol, aeth Anialwch modern y Sahara, a oedd unwaith yn safana, yn anghyfannedd. Wrth i rywogaethau planhigion ddirywio'n sydyn,^[9] ymfudodd pobol i'r ardal lle plyga Afon Niger, gydag adnoddau toreithiog gan gynnwys planhigion ar gyfer pori a physgod.^[10] Fel yn y Cilgant Ffrwythlon, roedd llawer o gnydau bwyd yn cael eu dofi yn rhanbarth Afon Niger, gan gynnwys iamau, reis Affricanaidd (Oryza glaberrima), a miled perlog.^[11] Efallai bod dirywiad y Sahara wedi sbarduno, neu o leiaf wedi cyflymu, y broses yma o ddofi'r tir. Arweiniodd amaethyddiaeth, yn ogystal â physgota a hwsmonaeth anifeiliaid, at drefi fel Djenné-Djenno yn y Delta Fewnol, sydd bellach yn Safle Treftadaeth y Byd.^[12]

Roedd rhanbarth tro Niger, yn y Sahel, yn darddiad ac yn gyrchfan allweddol ar gyfer masnach draws-Sahara, gan danio cyfoeth ymerodraethau mawr fel Ymerodraethau Ghana, Mali a Songhai. Codwyd porthladdoedd masnachu mawr ar hyd yr afon, gan gynnwys Timbuktu a Gao, a daethant yn ganolfannau dysg a diwylliant. Daeth masnach i ranbarth tro Niger hefyd a daeth Islam i'r rhanbarth yn y 14g. Mae llawer o fasn gogledd Niger yn parhau i fod yn Fwslim hyd heddiw, er bod rhannau deheuol yr afon yn tueddu i fod yn Gristnogion.

Rheoli a datblygu golygu

Mae'r dŵr basn Afon Niger yn cael ei reoleiddio'n rhannol trwy argaeau. Yn Mali defnyddir Argae Sélingué ar Afon Sankarani yn bennaf ar gyfer ynni dŵr ond mae hefyd yn caniatáu dyfrhau'r caeau. Defnyddir dau argae dargyfeirio, un yn Sotuba ychydig i lawr yr afon o Bamako, ac un yn Markala, ychydig i lawr yr afon o Ségou, i ddyfrhau tua 54,000 hectar o dir. Yn Nigeria, defnyddir Argae Kainji, Argae Shiroro, Argae Zungeru ac Argae Jebba i gynhyrchu ynni dŵr.

Mae adnoddau dŵr Afon Niger dan bwysau mawr oherwydd fod mwy a mwy o dynnu dŵr ar gyfer amaethyddiaeth. Mae'r gwaith o adeiladu argaeau ar gyfer cynhyrchu ynni dŵr ar y gweill neu wedi'i ragweld er mwyn lliniaru prinder ynni yng ngwledydd basn y Niger.^[13] Mae'r FAO yn amcangyfrif bod potensial dyfrhau pob gwlad ym masn afon Niger yn 2.8 miliwn hectar. Dim ond 0.93m hectar (ha) a oedd yn cael eu dyfrhau ddiwedd yr 1980au. Amcangyfrifwyd bod y potensial yn 1.68m ha yn Nigeria 0.56m ha ym Mali, a'r arwynebedd dyfrhau gwirioneddol oedd 0.67m ha a 0.19m ha.

Gweler hefyd golygu

Azawagh –
Niger Basin Authority –
Drama Afon Niger - 1972

Cyfeiriadau golygu

↑ Gleick, Peter H. (2000), The World's Water, 2000-2001: The Biennial Report on Freshwater, Island Press, p. 33, ISBN 978-1-55963-792-3, https://archive.org/details/worldswater200020000glei/page/33; online at Internet Archive
↑ "Niger River". geography.name. Cyrchwyd 26 April 2021.
↑ "Rivers of the World: the Niger River", Radio Netherlands Archives, December 4, 2002
↑ Idrissa, Abdourahmane; Decalo, Samuel (June 1, 2012), Historical Dictionary of Niger (4th ed.), Plymouth, UK: Scarecrow Press, p. 274, ISBN 978-0810860940
↑ Hunwick, John O. (2003) [1999]. Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Sadi's Tarikh al-Sudan down to 1613 and other contemporary documents. Leiden: Brill. t. 275 Fn 22. ISBN 978-90-04-11207-0.
↑ ^6.0 ^6.1 ^6.2 Reader 2001, t. 191.
↑ Reader 2001.
↑ Tom L. McKnight; Darrel Hess (2005). "16, "The Fluvial Processes"". Physical Geography: A Landscape Appreciation (arg. 8th). Upper Saddle River, New Jersey: Pearson, Prentice Hall. t. 462. ISBN 978-0-13-145139-1.
↑ Cubry, Philippe (2018). "The Rise and Fall of African Rice Cultivation Revealed by Analysis of 246 New Genomes". Current Biology 28 (14): 2274‐2282. doi:10.1016/j.cub.2018.05.066. PMID 29983312. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29983312/.
↑ Mayor, Anne. "Ceramic Traditions and Ethnicity in the Niger Bend, West Africa". ResearchGate. University of Geneva.
↑ Scarcelli, Nora (2019). "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances 5 (5): eaaw1947. Bibcode 2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. PMC 6527260. PMID 31114806. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6527260.
↑ Mcintosh, Susan Keech; Mcintosh, Roderick J. (Oct 1979). "Initial Perspectives on Prehistoric Subsistence in the Inland Niger Delta (Mail)". World Archaeology 11 (2 Food and Nutrition): 227–243. doi:10.1080/00438243.1979.9979762. PMID 16470987.
↑ "In the Niger Basin, Countries Collaborate on Hydropower, Irrigation and Improved Water Resource Management". World Bank (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-09-20. Cyrchwyd 2017-09-20.

Ffynonellau golygu

Plumb, J. H. "The Niger Quest" History Today (1952) 2#4 pp 243–251. online
Reader, John (2001), Africa, Washington, D.C.: National Geographic Society, ISBN 978-0-620-25506-6
Thomson, J. Oliver (1948), History of Ancient Geography, Biblo & Tannen Publishers, ISBN 978-0-8196-0143-8
Welcomme, R.L. (1986), "The Niger River System", in Davies, Bryan Robert; Walker, Keith F., The Ecology of River Systems, Springer, pp. 9–60, ISBN 978-90-6193-540-7, https://archive.org/details/ecologyofriversy0000unse/page/9

Dolenni allanol golygu

Gwybodaeth a map o drobwynt Niger http://www.wri.org/resources
Map o fasn afon Niger yn eAtlas Adnoddau Dŵr (dolen wedi torri)
Ceryntau Niger: Archwilio bywyd a thechnoleg ar hyd Afon Niger
Pierre Maas a Geert Mommersteeg, Pysgota yn y Pondo, 1990, Byd Saudi Aramco Archifwyd 2014-10-18 yn y Peiriant Wayback.
Llyfryddiaeth ar Adnoddau Dŵr a Llyfrgell Palas Heddwch y Gyfraith Ryngwladol
Fabio Spadi, "Dyfarniad yr ICJ yn Anghydfod Ffin Benin-Niger: cydadwaith teitlau ac 'effectivités' o dan egwyddor uti possidetis juris", Leiden Journal of International Law Archifwyd 2006-09-29 yn y Peiriant Wayback. https://openaccess.leidenuniv.nl/handle/1887/ 13541 (2005) 4, tt. 777–794.

[1] Gleick, Peter H. (2000), The World's Water, 2000-2001: The Biennial Report on Freshwater, Island Press, p. 33, ISBN 978-1-55963-792-3, https://archive.org/details/worldswater200020000glei/page/33; online at Internet Archive

[2] "Niger River". geography.name. Cyrchwyd 26 April 2021.

[3] "Rivers of the World: the Niger River", Radio Netherlands Archives, December 4, 2002

[4] Idrissa, Abdourahmane; Decalo, Samuel (June 1, 2012), Historical Dictionary of Niger (4th ed.), Plymouth, UK: Scarecrow Press, p. 274, ISBN 978-0810860940

[5] Hunwick, John O. (2003) [1999]. Timbuktu and the Songhay Empire: Al-Sadi's Tarikh al-Sudan down to 1613 and other contemporary documents. Leiden: Brill. t. 275 Fn 22. ISBN 978-90-04-11207-0.

[FOOTNOTEReader2001191-6] 6.0 ^6.1 ^6.2 Reader 2001, t. 191.

[FOOTNOTEReader2001-7] Reader 2001.

[PG462-8] Tom L. McKnight; Darrel Hess (2005). "16, "The Fluvial Processes"". Physical Geography: A Landscape Appreciation (arg. 8th). Upper Saddle River, New Jersey: Pearson, Prentice Hall. t. 462. ISBN 978-0-13-145139-1.

[Cubry-9] Cubry, Philippe (2018). "The Rise and Fall of African Rice Cultivation Revealed by Analysis of 246 New Genomes". Current Biology 28 (14): 2274‐2282. doi:10.1016/j.cub.2018.05.066. PMID 29983312. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29983312/.

[Mayor-10] Mayor, Anne. "Ceramic Traditions and Ethnicity in the Niger Bend, West Africa". ResearchGate. University of Geneva.

[Scarcelli-11] Scarcelli, Nora (2019). "Yam genomics supports West Africa as a major cradle of crop domestication". Science Advances 5 (5): eaaw1947. Bibcode 2019SciA....5.1947S. doi:10.1126/sciadv.aaw1947. PMC 6527260. PMID 31114806. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6527260.

[sub-12] Mcintosh, Susan Keech; Mcintosh, Roderick J. (Oct 1979). "Initial Perspectives on Prehistoric Subsistence in the Inland Niger Delta (Mail)". World Archaeology 11 (2 Food and Nutrition): 227–243. doi:10.1080/00438243.1979.9979762. PMID 16470987.

[13] "In the Niger Basin, Countries Collaborate on Hydropower, Irrigation and Improved Water Resource Management". World Bank (yn Saesneg). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2017-09-20. Cyrchwyd 2017-09-20.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]