Pentre-poeth, Caerdydd

Pentre-poeth
Math	pentref, maestref
Sefydlwyd	18 g ;
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	Radur a Threforgan
Sir	Dinas a Sir Caerdydd
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.528°N 3.264°W
Cod OS	ST1281
Gwleidyddiaeth
	[golygwch ar Wicidata]

Mae Pentre-poeth (Saesneg: Morganstown) yn faestref tua 5 milltir i'r gogledd-orllewin o ganol Caerdydd. Mae'n rhan o gymuned Radur a Phentre-poeth. Dros yr M4 yn ne'r faestref mae Radur.^[1]

Ceir dalen gwahaniaethu yma, gan fod sawl lle gyda'r enw yma.

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Mark Drakeford (Llafur) a'r Aelod Seneddol yw Alex Barros-Curtis (Llafur).^[2]^[3]

Yr enw

Defnyddir yr enw 'Treforgan' gan rai sefydliadau, ond ceir tystiolaeth sy'n awgrymu mai "Pentre-poeth" oedd y ffurf lafar gan siaradwyr Cymraeg brodorol yr ardal, ac mae'r cofnod cynharaf hefyd ychydig yn gynharach na'r cofnod cynharaf o 'Dreforgan'.^[4] Nodir 'Pentre' yn 1845 a 'Phentre-poeth] yn 1850 ar gofnodion y Capel methodistaidd (gweler isod). Ni ddefnyddiwyd yr enw Treforgan (Morgan’s Town) tan 1855 neu efallai 1859.^[5] Pentre-poeth sy'n cael ei ddefnyddio gan Gyngor Caerdydd.^[6]

Hanes

Mae hanes modern yr ardal yn cychwyn tua diwedd y 18g pan adeiladwyd dyrnaid o fythynod ar dir Morgan William (c.1765–1852) o "Fferm Tynyberllan", a chofnodir hynny yng Nghyfrifiad 1801. Ar fap y Degwm a ddyluniwyd yn y 1840au, gwelir rhagor o fythynod ar ochr orllewinol y ffordd a elwir heddiw yn "Ffordd Tŷ Nant", ynghyd â'r enw Tynyberllan. Mae' fwy na thebyg mai gwaith y tyddynwyr hyn oedd y diwydiannau glo a haearn. Gwelir yr un enwau a'r un teuluoedd ar gofrestr eglwys y plwyf rhwng 1840 a a'r 1870au, ond ni ddefnyddir yr enw "Tynyberllan", ond gyda'r enw Pentre yn 1845 a Phentre-poeth erbyn 1850.

Ceir hefyd gofnodion Capel y Methodiastiaid, sy'n dyddio i 1817.^[7] Caewyd yr adeilad presennol. Fe'i codwyd yn wreiddiol yn 1842 (gweler y plac ar y wal), a hynny ar dir Morgan William(s); mae bedd Morgan ym mynwent y capel (m. 1852). Ceir dwy garreg fedd arall yno, hefyd, i gofio dau lowr a fu farw yng Nglofa'r Lan (Gwaelod-y-garth) yn 1875; Moses Llewelyn oedd un o'r rhain, bachgen 13 oed a weithiai yn y lofa fel ceidwad y drysau.^[8]

Cymraeg oedd iaith y capel a'r ardal gyfan, ond erbyn 1928, gyda thwf yn nifer y tai, newidiwyd hynny a daeth y gwasanaethau Cymraeg i ben yn 1928.^[9]

Gweler hefyd

Radur a Threforgan

Cyfeiriadau

↑ Cyngor Cymuned Radur a Phentre-poethl.
↑ Gwefan y Cynulliad;^{[dolen farw]} adalwyd 24 Chwefror 2014
↑ Gwefan parliament.uk; adalwyd 24 Chwefror 2014
↑ Cyfri Twitter Hanes CYmraeg Caerdydd; adalwyd 5 Rhagfyr 2018.
↑ ‘Cyfarfodydd Dirwestol’, Y Gwladgarwr, 28 Mai 1859, t. 6.
↑ Cyngor Caerdydd, Eich Cynghorwyr yn ôl Ward.
↑ Owen John Thomas, 'Yr Iaith Gymraeg yng Nghaerdydd c.1840–1901', yn Geraint H. Jenkins (gol.), Iaith Carreg fy Aelwyd (Caerdydd, 1998), t. 179.
↑ 'Tongwynlais a'r Amgylchoedd', Y Gwladgarwr, 24 December 1875, t. 6.
↑ Prys Morgan, 'Hon ydyw'r Afon ond nid Hwn yw'r Dŵr', in Hywel T. Edwards (ed.), Merthyr a Thaf (Llandysul, 2001), p. 383.

[1] Cyngor Cymuned Radur a Phentre-poethl.

[2] Gwefan y Cynulliad;^{[dolen farw]} adalwyd 24 Chwefror 2014

[3] Gwefan parliament.uk; adalwyd 24 Chwefror 2014

[4] Cyfri Twitter Hanes CYmraeg Caerdydd; adalwyd 5 Rhagfyr 2018.

[5] ‘Cyfarfodydd Dirwestol’, Y Gwladgarwr, 28 Mai 1859, t. 6.

[6] Cyngor Caerdydd, Eich Cynghorwyr yn ôl Ward.

[7] Owen John Thomas, 'Yr Iaith Gymraeg yng Nghaerdydd c.1840–1901', yn Geraint H. Jenkins (gol.), Iaith Carreg fy Aelwyd (Caerdydd, 1998), t. 179.

[8] 'Tongwynlais a'r Amgylchoedd', Y Gwladgarwr, 24 December 1875, t. 6.

[9] Prys Morgan, 'Hon ydyw'r Afon ond nid Hwn yw'r Dŵr', in Hywel T. Edwards (ed.), Merthyr a Thaf (Llandysul, 2001), p. 383.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]