Roedd Catarina o Gwmpas Ddoe

Drama lwyfan Gymraeg gan Rhydderch Jones yw Roedd Catarina o gwmpas ddoe a lwyfannwyd gan Gwmni Theatr Cymru yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhydaman 1970, ac wedyn ar daith. Cyhoeddwyd y ddrama ym 1974.

Roedd Catarina o Gwmpas Ddoe

Dyddiad cynharaf	1970
Awdur	Rhydderch Jones
Cyhoeddwr	Christopher Davies
Gwlad	Cymru
Iaith	Cymraeg
Dyddiad cyhoeddi	1974
Argaeledd	allan o brint
ISBN	0715401343
Genre	Dramâu Cymraeg

Disgrifiad

Lleolir y digwydd mewn "caffi cyffredin nid nepell o'r môr" yng Nghymru, dros gyfnod o bythefnos. Ond yn gefndir cwbl angenrheidiol i'r cyfan ydi'r helynt gwleidyddol a ddigwyddodd yng ngwlad Groeg rhwng 1967 a 1974.

Yn Ebrill 1967, fe orchfygodd un o swyddogion y Fyddin yn Groeg, Georgios Papadopoulos, y Llywodraeth ddemocrataidd gan sefydlu grŵp milwrol (jwnta) a fu'n rheoli'r wlad tan 1974. Adwaenir y digwyddiad fel coup d'etat. Goruchwiliodd Papadopoulos lywodraeth awdurdodaidd, gwrth gomiwnyddol a gor-genedlaetholgar a roddodd ddiwedd, yn y pen draw, i'r Frenhiniaeth Roegaidd gan sefydlu Gweriniaeth gydag ef ei hun fel Llywydd. Ym 1973, cafodd ei orchfygu gan ei gyd-fwriadwr Dimitrios Ioannidis.

Cawn ein cyflwyno yn gyntaf i ddau gwsmer cwynfanllyd sy'n dadlau am ddiffyg arian, tra'n gamblo a bod ar y dôl. Mae'r ddau Gymro yn adleisio'r corws mewn trasiedi Roegaidd, neu'r cymeriadau Rosencrantz a Guildenstern o drasiedi fawr Shakespeare, Hamlet. Dychwela'r ddau drwy gydol y ddrama i gwyno am eu stad o dlodi a'r "fforinars" [y Groegwyr sy'n byw yng Nghymru] sy'n siarad iaith ddieithr yn eu cwmni.

Y Roeges ifanc a deniadol Catarina sydd yng ngofal y caffi, ac mae ei gŵr sy'n hŷn o lawer, yn wael a llesg yn ei wely. Mae Catarina yn cael cynnig dychwelyd i Groeg, trwy nawdd ariannol gan yr henwr, Mr Theophilos, sy'n hiraethu am yr henwlad. Wrth edrych dros luniau o Groeg, mae Theophilos yn datgan: "'Dydi lluniau del yn golygu dim. Temlau, theatrau, olion, traddodiadau, gorffennol. Dim. Os nad ydi hi'n rhydd, 'dydi hi ddim yn wlad."

Cyn derbyn ei gynnig, mae Catarina yn cyfaddef ei bod hi'n feichiog o ganlyniad i'w pherthynas â'r Cymro, Morgan. Bwriad Theophilos drwy gynnig y tocyn unffordd a'r arian, ydi sicrhau mai Groeges fydd Catarina am byth, ac nid troi'n Gymro fel wnaeth ei brawd academaidd Cleophon. Mae Alexandros, y brawd arall "ar goll" heb fedru penderfynu os mai Groegwr ta Cymro ydio. Dienyddwyd eu tad gan yr awdurdodau yng Ngroeg, a barodd i'w mam a Mr Theophilos, ddianc o'r wlad. Ond yn ystod y ddrama, datgelir gan yr Alex sur mai'r unig reswm am help yr henwr Theophilos ydi ei euogrwydd o fod wedi bradychu eu tad. Roedd Theophilos yn un o'r rhai a gynllwynodd i ladd eu tad, a threfnu bod eu mam a'r plant yn dianc i Gymru, gan ddod yn "ail dad" i'r teulu.

"Doeddwn i ddim eisio dweud hyn, ond dyma'r gwir, a rhaid i ti i wynebu." ebe Alex.

"Cael un ohonon ni yn ôl i wlad Groeg i'w gynrychioli o, dyna fwriad Nikos Theophilos. 'Does arna i byth eisio gweld y lle ar ôl be wnaed i tada. Mae Cleophon wedi dewis ffordd arall. (Wrth Cleophon.) Ti oedd i fod i fynd. (Wrth Catarina.) A rwan, does neb ond ti ar ôl... Doedd gen i ddim dewis ond dweud wrtha ti. Mi dwedodd wrtha i unwaith, y talai o i William [gŵr Catarina] a mi hyd nes byddai un ohonon ni'n tri yn mynd yn ôl i wlad Groeg."

Cawn eglurhad llawnach gan yr henwr Theophilos yn y drydedd Act, wrth egluro'r stori'n llawn wrth Cleophon, tra bod Catarina ar goll. Yn yr hanes, ceir awgrym o'r cyd-destun gwleidyddol yng Ngroeg a Chymru ar ddechrau'r 1970au:

"Pan oeddwn i'n ifanc, 'roeddwn i'n llawn syniada am y dyfodol, yn llawn breuddwydion a gobeithion. Roedd y wlad, yr iaith a'r gorffennol yn holl bwysig i mi. 'Roeddan ni'n griw bach sicr o'n daliada, argyhoeddedig o'n dyletswydd tuag at ein gwlad. Yn y penboethni ifanc hwnnw mi sefydlon ni fudiad—mudiad comiwnyddol. Y mudiad hwnnw oedd i achub y wlad. Mi hysgubwyd ni'n deimladol ag ymenyddol i gredu mai chwyldro, ymladd, lladd oedd yr unig ffordd... 'Roedd dy dad a minna'n ffrindia yn y Coleg yn Athen, yn ffrindia mawr. 'Roedd ynta'n caru'i wlad, yn ei charu gymaint a minna. 'Roedd ein syniada ni am y genedl mor debyg i'w gilydd. Ar ôl dyddia Coleg, gwahanu. Y tro nesa i mi ei weld oedd yn erbyn wal. Wyddwn i ddim mai fo oedd yno, nes tynnwyd yr hances oddi ar ei wyneb. Roedd ym mhlaid y Frenhiniaeth, yn teimlo'r un mor ddwfn a minna. A dyna lle'r oeddem, yn lladd ein gilydd. Y bore hwnnw mi geisiais ymddiswyddo o'r mudiad. Bradwr wyt ti meddan nhw. Bradwr oeddwn i o'r dechra o safbwynt y blaid Frenhinol. Bradwr wedyn yng ngolwg fy mhlant fy hun. 'Roedd ffolineb, creulondeb, anhegwch yr holl ymgyrch anwaraidd honno... Dyna sut deuthum yma i Gymru, o'r golwg, o afael y ddwy blaid. A dyna sut y gofynnais i dy fam ddod a chi yma. 'Roeddwn i'n gobeithio y byddai dy dad a minna'n medru uno ynoch chi, dod a'i ddelfryda a'i obeithion ef a minna at ei gilydd ynoch chi. Oedd Cleophon, 'roedd gen i fy rhan ym marwolaeth dy dad, a dy fam hefyd. Mi gynigais ei phriodi, ond fedra hi ddim. Anfonais ati i'r ysbyty ddiwrnod neu ddau cyn ei marw yn cyfaddef fy rhan i yn y digwyddiad, a gofyn am ei maddeuant. Mi gafodd Alexander afael ar y llythyr hwnnw."

Wedi'r datgelu, cyhoeddir bod corff Catarina wedi'i ganfod ar waelod y dibyn, ger y môr.

Cefndir byr

"Yn Caterina [Roedd Catarina o gwmpas ddoe] mae Rhydderch [Jones] wedi dewis y thema oesol honno i'w ddrama sef y berthynas rhwng y 'lleiafrif' a'r 'mwyafrif' mewn cymdeithas", yn ôl Gwenlyn Parry, "a'r tro hwn Groegwyr yw'r 'lleiafrif gwahanol' a'r Cymry yw'r 'mwyafrif dylanwadol'. Gyda llaw mae'n fwriadol wedi llunio ei ddrama fel y bo ei ffurf yn adlais o'r hen ddrama Roegaidd glasur," ychwanegodd.

Dyma'r ddrama gyntaf i ymddangos mewn print gan Rhydderch Jones, er ei fod wedi cyfansoddi tair drama ar gyfer y sgrin cyn hynny. "Felly nid gwaith rhyw brentis bach yn cyflwyno ei ymdrech gyntaf sydd yma," yn ôl Gwenlyn Parry yn y Rhagair i'r ddrama, "ond cynnyrch awdur sydd yn barod wedi cael cryn dipyn o brofiad a mesur helaeth iawn o lwyddiant."

"Ym mhob un o'i ddramâu yr un yw ei destun, sef y broblem o 'berthyn', boed y 'perthyn' hwnnw i genedl, iaith neu ddiwylliant, ac i drosglwyddo ei bregeth mae bob amser yn dewis stori hollol syml gyda chymeriadau hollol naturiol. Mae'n fwriadol yn ymwrthod ag unhyw elfen ddamhegol gymhleth a 'does dim rhaid crafu pen i gymhwyso, dadansoddi na dehongli ei neges".

Cymeriadau

• Y Cwsmer Cyntaf
• Yr Ail Gwsmer
• Catarina
• Mr Theophilos
• Alexandros
• Nyrs
• Cleophon
• Catrin
• Cwsmeriaid eraill

Cynyrchiadau nodedig

Llwyfannwyd y ddrama wreiddiol gan Gwmni Theatr Cymru yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru Rhydaman 1970, ac wedyn ar daith. Cyfarwyddwr Beryl Williams; cynllunydd Martyn Hebert.

• Y Cwsmer Cyntaf - Gwyn Parry
• Yr Ail Gwsmer - Dylan Jones
• Catarina - Gaynor Morgan Rees (ac ar y daith gan Christine Pritchard )
• Mr Theophilos - Grey Evans
• Alexandros - Owen Garmon
• Nyrs - Beryl Williams
• Morgan - David [Dafydd] Hywel
• Cleophon - Huw Davies
• Catrin - Margaret Charles [Marged Esli]
• Cwsmeriaid eraill - Hefin Evans a Sharon Morgan

Addaswyd a darlledwyd y ddrama ar BBC Radio Cymru yn y 2000au.