Statud Rhuddlan
Gweithredwyd Statud Rhuddlan neu Statud Cymru ar 3 Mawrth 1284 ar ôl goresgyniad Tywysogaeth Cymru — a sefydlwyd yn ffurfiol gan Llywelyn ap Gruffudd, Tywysog Cymru a Gwynedd ac a ddalwyd am gyfnod byr ar ôl ei farwolaeth gan ei frawd Dafydd ap Gruffudd, Tywysog Cymru — yn ystod 1282-83 gan y brenin Edward I o Loegr. Cafodd ei gyhoeddi gan Edward I yn ei gastell yn Rhuddlan, gogledd Cymru. Dan y Statud, meddiannwyd tiriogaeth y Dywysogaeth Gymreig annibynnol gan Goron Lloegr. Yn ogystal â theyrnas Gwynedd ei hun, cnewyllyn y Dywysogaeth, hawliwyd rhannau o Bowys - ac eithrio Powys Wenwynwyn (a ildiwyd yn 1283 gan Owen de la Pole, fe ymddengys) - a thiriogaethau eraill yn y canolbarth a'r de-orllewin, sef y rhannau o Ddeheubarth a fu dan reolaeth Llywelyn. Doedd y tiriogaethau hyn ddim yn cynnwys y rhannau o Gymru a reolid gan Arglwyddi'r Mers; cyfran sylweddol o'r wlad yn ymestyn o Sir Benfro trwy dde Cymru i ardal y Gororau.[1]
 | |
| Enghraifft o'r canlynol | statute  |
|---|---|
| Dechrau/Sefydlu | 3 Mawrth 1284 |
| Gwladwriaeth | y Deyrnas Unedig |
| Undebau personol a deddfwriaethol gwledydd y Deyrnas Unedig |
|---|
|
| Datganoli |
| Sofraniaeth |
Cadwyd yr enw Tywysogaeth Cymru am yr ardaloedd dan reolaeth Coron Lloegr ond yr oedd yn llai na thiriogaeth y Dywysogaeth annibynnol. Llywodraethid y dywysogaeth hon yn uniongyrchol gan Goron Lloegr, trwy'r rhwydwaith o gestyll a bwrdeistrefi Seisnig a sefydlwyd ynddi, fel uned ar wahân o fewn Cymru.
Creu siroedd newydd Golygu
Rhannodd Statud Rhuddlan y Dywysogaeth yn siroedd newydd, a grëwyd ar y patrwm sirol Seisnig. Rhannwyd Gwynedd Uwch Conwy, calon Teyrnas Gwynedd, yn dair sir - Sir Fôn, Sir Feirionnydd, a Sir Gaernarfon - a chrëwyd Sir y Fflint, yn Y Berfeddwlad (Gwynedd Is Conwy). Roedd y siroedd newydd hyn yn seiliedig i raddau helaeth ar yr hen gantrefi a chymydau Cymreig; cyfunwyd cantrefi Arfon, Arllechwedd, Eifionydd, a Llŷn, a chwmwd y Creuddyn, i ffurfio Sir Gaernarfon, er enghraifft. Sefydlwyd swydd Justiciar (prif ustus) Gogledd Cymru i reoli siroedd Môn, Caernarfon a Meirionnydd gyda thrysorlys taleithiol yn nhref Caernarfon. Yn yr un modd, sefydlwyd swydd justiciar Gorllewin Cymru yn Sir Aberteifi a Sir Gaerfyrddin.[2] Ni sefydlwyd y siroedd eraill cyn 1536 a pharhaodd arglwyddiaethau'r Mers yn annibynnol ar Goron Lloegr tan hynny.
Statws cyfansoddiadol Golygu
Dywedir yn aml fod Statud Rhuddlan wedi "ymgorffori" Cymru yn Nheyrnas Lloegr, ond nid yw hynny'n wir. Fel y dangosir uchod, dim ond rhan o Gymru - sef y rhan fwyaf o dywysogaeth y Tywysogion Cymreig annibynnol, neu Pura Wallie - a ddaeth i feddiant Edward I. Roedd trefn y siroedd newydd yn wahanol i'r hen siroedd Seisnig hefyd. Ni chynrychiolwyd y siroedd newydd yn Senedd Lloegr, yn wahanol i'r siroedd Seisnig, ac nid oedd cyfraith gyffredin Lloegr yn weithredol ynddynt chwaith. Yn wir, doedd y Dywysogaeth Cymru "Seisnig" ddim yn rhan o deyrnas Lloegr fel y cyfryw ond yn cyfrif fel tiriogaeth bersonol brenin Lloegr y tu allan i Loegr.[3] Meddiannwyd y teitl "Tywysog Cymru" gan y Goron Seisnig hefyd, a sefydlwyd y drefn o gyhoeddi mab hynaf brenin Lloegr yn "Dywysog Cymru", trefn sy'n parhau hyd heddiw.
Cyfraith Golygu
Un o'r newidiadau mwyaf pellgyrhaeddol dan y drefn newydd oedd cyflwyno Cyfraith Lloegr i ran sylweddol o Gymru. Caniataodd hyn i frenin Lloegr apwyntio swyddogion brenhinol yn y siroedd newydd, megis siryfau, crwneriaid, a beilïau i gasglu trethu a gweinyddu'r gyfraith.
Er hynny, parhaodd Cyfraith Hywel mewn grym ymhlith y Cymry yn arglwyddiaethau'r Mers, ochr yn ochr â chyfraith y Mers, ac o fewn y siroedd newydd roedd hi'n cael ei harfer o hyd fel cyfraith y gymdeithas am rai materion.