Beiau Gwaharddedig Cerdd Dafod
Hyd at yn lled ddiweddar, ar lafar yr arferid adrodd a chanu Cerdd Dafod a phur anaml y darllenid cerddi cynganeddol yn dawel ym meddwl y darllenydd; pethau cymdeithasol oeddynt. Yn wir, pwrpas cerdd dafod yw creu patrymau o seiniau drwy ailadrodd odl a chytseiniaid mewn modd sy'n swnio'n dda ar lafar. I'r pwrpas hwn, ac er mwyn bod yn ganllaw i feirdd, ceid nifer fawr o reolau pendant, a disgwylid lefel uchel o grefft a disgyblaeth yng ngwaith y bardd caeth.
Mae rhai o'r rheolau hyn yn hen iawn; o bosibl yn dyddio o'r 14g pan ysgrifennwyd Gramadeg Einion Offeiriad fel arweiniad i'r canu caeth, felly mae'r rheolau wedi'u gwreiddio yn ddwfn yn y Traddodiad Barddol.
Yn yr hen lawysgrifau, ceir rhestri o'r beiau hyn, sef beiau gwarddedig cerdd dafod, a chyfiawnhad dros eu bodolaeth. Mae rheolau cerdd dafod, felly, yn ceisio cadw purdeb y farddoniaeth i'r glust gan mai rhywbeth i'w berfformio oedd canu caeth yr Oesoedd Canol a chyfnod y Dadeni Dysg yn bennaf. Mae'r traddodiad llafar yn rhan amlwg iawn o raison d'être y rheolau hyn, sef y traddodiad llafar a gadwodd beth o ganu'r Cynfeirdd ar gof ar hyd canrifoedd yr Oesoedd Canol Cynnar.
Dyluniodd Pedr Fardd gwpledi cofeiriol (mnemonics) i ddangos y beiau hyn, a cheir copi ohonynt yn Yr Ysgol Farddol (1869) gan Dafydd Morganwg. Fodd bynnag, ni ddylid rhoi gormod o sylw i'r rhain gan fod rhai yn anghywir wrth ddisgrifio'r beiau yn ôl rheolau heddiw. Dyma'r enghraifft a roddir o Broest i'r awdl (odl):
- Brysied itti Broest etto,
- A hwnw ar fai - hanner fo.
Yn ôl y rheolau heddiw, nid yw'r ail linell yn euog o Broest i'r odl o gwbl a gellir cyfiawnhau y llinell gyntaf gyda goddefiad y Llif y Llafar. Dywed Syr John Morris-Jones yn Cerdd Dafod:
- Nid oedd yr un o'r rhai a honnai ddysgu cynghanedd yn y ganrif ddiwethaf (19eg ganrif) yn deall beth oedd proest.[1]
Y beiau
golygu- Crych a llyfn[2]
- Mae llinell yn euog o Grych a llyfn pan fo'r acen yn gwahanu dwy gytsain y mae gofyn eu hateb. Mae'r llinell:
- Y mae'n pydru mewn pader
- yn euog o'r bai hwn gan fod yr acen yn gwahanu y "d" a'r "r" yn "pader" tra bo'r ddwy gytsain yn syrthio ar yr acen yn "pydru".
- Ceir tystiolaeth nad oedd pob bardd llys yn derbyn fod crych a llyfn yn fai i'w ochel. Ceir 63 enghraifft ohono yng ngolygiad yr Athro Dafydd Johnston o waith Lewys Glyn Cothi, er enghraifft, ac yn ei gopi o ramadeg y beirdd mae Siôn Brwynog yn dadlau "nad oedd ef yn fai, ac y gellid ei ganu a'i warantu yn ddifai".[3]
- Mae llinell yn euog o Grych a llyfn pan fo'r acen yn gwahanu dwy gytsain y mae gofyn eu hateb. Mae'r llinell:
- Proest i'r odl[4]
- Mae llinell yn euog o Broest i'r odl pan fo odl broest yn digwydd rhwng y ddwy brif acen. Mae'r llinell:
- Gerllaw tân y gŵr llwyd hen (Dafydd ap Gwilym)
- yn euog o Broest i'r odl gan fod "tân" a "hen" yn gorffen gyda'r gytsain "n" a dwy lafariad ysgafn gan y ddau air.
- Mae llinell yn euog o Broest i'r odl pan fo odl broest yn digwydd rhwng y ddwy brif acen. Mae'r llinell:
- Dybryd Sain[5]
- Dybryd Sain yw'r enw a roir ar broest o fewn Cynghanedd sain. Mae llinell yn euog o'r bai pan fydd proest yn digwydd rhwng yr ail a'r drydedd ran, megis y llinell:
- cofnodi'r gwir a wna gwŷr ("ir" yn proestio gyda'r ddeusain dalgron "ŷr").
- Dybryd Sain yw'r enw a roir ar broest o fewn Cynghanedd sain. Mae llinell yn euog o'r bai pan fydd proest yn digwydd rhwng yr ail a'r drydedd ran, megis y llinell:
- Ymsathr odlau[6]
- Mae llinell yn euog o Ymsathr Odlau pan fo'r llafariad bur cyn yr orffwysfa yn proestio ag ail elfen deusain leddf ar ddiwedd y llinell. Mae'r llinell:
- Y gŵr o Gaerlleon gawr (Simwnt Fychan)
- yn cael ei defnyddio'n aml i ddangos y bai hwn. Mae'r llafariad bur cyn yr orffwysfa (ŵ) yn proestio ag ail elfen y ddeusain leddf ar derfyn y llinell, sef yr "w" yn y ddeusain "aw". Fodd bynnag, ni chosbir y bai hwn yn llym y dyddiau hyn.
- Mae llinell yn euog o Ymsathr Odlau pan fo'r llafariad bur cyn yr orffwysfa yn proestio ag ail elfen deusain leddf ar ddiwedd y llinell. Mae'r llinell:
- Trwm ac ysgafn[7]
- Bai wrth odli yw Trwm ac ysgafn. Ni chaniateir odli llafariad drom (llafariad fer) gyda llafariad ysgafn (llafariad hir);
- e.e. nid yw "gwyn" a "dyn" yn odli, ac felly'n euog o'r bai hwn.
- Bai wrth odli yw Trwm ac ysgafn. Ni chaniateir odli llafariad drom (llafariad fer) gyda llafariad ysgafn (llafariad hir);
- Lleddf a thalgron[8]
- Bai wrth odli yw Lleddf a thalgron. Ni chaniateir odli "llwyn" gyda "gwyn" gan fod deusain leddf yn "llwyn" (wy) a deusain dalgron yn "gwyn", sef "y" i bob pwrpas.
- Ceir rheolau yn dynodi pa mor bell y gellir gosod yr orffwysfa mewn llinellau seithsill o gynghanedd Groes neu Draws:
- Mewn cynghanedd gytbwys acennog: heb fod ymhellach na'r bedwaredd sillaf.
- Mewn cynghanedd gytbwys ddiacen: yr acen drom heb fod ymhellach na'r drydedd sillaf.
- Mewn cynghanedd anghytbwys ddisgynedig: heb fod ymhellach na'r drydedd sillaf.
- Yn ail linell englyn unodl union, ni chaniateir i'r acen drom syrthio ymhellach na'r drydedd sillaf.
- Gelwir llinell sy'n torri'r rheol hon yn llinell bendrom. Mae'r llinellau:
- A dawns y don sidanaidd (R. Williams Parry, Cantre'r Gwaelod), ac
- Oni thorres iaith o'r sŵn (R. Williams Parry, Yr Haf)
- yn bendrwm, ac felly'n euog o gamosodiad gorffwysfa.
- Ceir rheolau yn dynodi pa mor bell y gellir gosod yr orffwysfa mewn llinellau seithsill o gynghanedd Groes neu Draws:
- Camosodiad[11]
- Mae llinell yn euog o Gamosodiad pan fo'r cytseiniaid yn y gyfatebiaeth wedi'u gosod yn y drefn anghywir. Mae'r llinell:
- Ac ar ôl trais, galar trwm (Tudur Aled)
- yn euog o'r bai hwn gan na chaiff y cytseiniaid eu cyfateb yn y drefn gywir; (g-r-l-t-r ; g-l-r-t-r) (seinir "ac" fel "ag" mewn cyfatebiaeth gynganeddol).
- Mae llinell yn euog o Gamosodiad pan fo'r cytseiniaid yn y gyfatebiaeth wedi'u gosod yn y drefn anghywir. Mae'r llinell:
- Twyll Gynghanedd[12]
- Mae llinell yn euog o Dwyll Gynghanedd pan na chaiff cytsain neu gytseiniaid eu hateb mewn llinell o gynghanedd. Mae'r llinell:
- Golwg teg fydd gweled hyn (Dafydd ap Gwilym)
- yn euog o'r bai hwn gan na chaiff yr ail "g" yn "golwg" ei hateb yn ail hanner y llinell.
- Mae llinell yn euog o Dwyll Gynghanedd pan na chaiff cytsain neu gytseiniaid eu hateb mewn llinell o gynghanedd. Mae'r llinell:
- Twyll Odl[13]
- Ni chaniateir odli dau air fel "parabl" a "trwyadl", felly byddai pennill caeth sy'n cynnwys yr odl hon yn euog o Dwyll Odl.
- Gormod (Gormodd) Odlau[14]
- Mae llinell yn euog o Ormod Odlau pan fo gair acennog sy'n dwyn un o acenion y gynghanedd yn odli gyda'r brifodl os yw'r brifodl yn ddiacen. Mae'r llinell:
- Yn y llan a ni'n llonni
- yn euog o'r bai hwn gan fod "ni" yn odli gyda'r brifodl, sef "llonni".
- Mae llinell yn euog o Ormod Odlau pan fo gair acennog sy'n dwyn un o acenion y gynghanedd yn odli gyda'r brifodl os yw'r brifodl yn ddiacen. Mae'r llinell:
- Rhy debyg[15]
- Mae llinell yn euog o fod yn Rhy Debyg pan fo'r un llafariaid yn ymddangos cyn ac ar ôl yr acen mewn cynghanedd gytbwys ddiacen yn unig. Mae'r llinell:
- Pur ryfedd yw pob rhyfel
- yn euog o'r bai hwn gan fod "rhyfedd" a "rhyfel" yn rhannu'r un llafariaid cyn ac ar ôl yr acen.
- Mae llinell yn euog o fod yn Rhy Debyg pan fo'r un llafariaid yn ymddangos cyn ac ar ôl yr acen mewn cynghanedd gytbwys ddiacen yn unig. Mae'r llinell:
- Tor Mesur[16]
- Mae llinell yn euog o Dor Mesur pan fo prinder neu ormodedd sillafau mewn llinell ar fesur arbennig. Un enghraifft yw:
- Anodd yw dy goelio unawr,
- sydd un sillaf yn rhy hir i fod yn llinell gywir o Gywydd Deuair Hirion. Gall enghreifftiau o dor mesur yng ngwaith Beirdd yr Uchelwyr fod yn llithriadau gan gopïwyr.
- Mae llinell yn euog o Dor Mesur pan fo prinder neu ormodedd sillafau mewn llinell ar fesur arbennig. Un enghraifft yw:
- Gwestodl[17]
- Mae pennill yn euog o Westodl pan ddefnyddir yr un brifodl ddwywaith o fewn y pennill. Mae'r englyn hwn yn euog o'r bai:
- I Ddafydd gelfydd ei gân - oer ofid
- Rhoi Ifor mewn graean;
- Y llwybrau gynt lle bu'r gân
- Yw lleoedd y dylluan. (Ieuan Brydydd Hir)
- I Ddafydd gelfydd ei gân - oer ofid
- gan fod "cân" yn cael ei ddefnyddio fel prifodl ddwywaith.
- Gwyddai'r bardd fod yr englyn yn anghywir o'r herwydd, ac felly ceir ffurf arall ar yr esgyll weithiau, sef
- Mwy echrys fod ei lŷs lân
- Yn lleoedd i'r dylluan.
- Mae pennill yn euog o Westodl pan ddefnyddir yr un brifodl ddwywaith o fewn y pennill. Mae'r englyn hwn yn euog o'r bai:
- Hanner proest[18]
- Bai camarweiniol a ddyfeisiwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw Hanner proest, sef bod proest gyda chytseiniaid tebyg fel -t a -d yn fai. Ni raid talu sylw iddo; yn wir; mae Syr John Morris-Jones yn nodi mai ynfydrwydd ydyw.[19] Noda'r "rheol" hon y byddai llinell fel:
- Heniaith yn uno'r cannoedd
- yn anghywir, gan fod deusain leddf o'r un dosbarth yn y ddau air ("ai" ac "oe") a dwy gytsain debyg; "th" a "dd"; ar derfyn y ddau air. Er hyn, ystyrir y llinell yn gwbl gywir heddiw.
- Bai camarweiniol a ddyfeisiwyd yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yw Hanner proest, sef bod proest gyda chytseiniaid tebyg fel -t a -d yn fai. Ni raid talu sylw iddo; yn wir; mae Syr John Morris-Jones yn nodi mai ynfydrwydd ydyw.[19] Noda'r "rheol" hon y byddai llinell fel:
- Camacennu[20]
- Mae llinell yn euog o gamacennu pan nad yw'r acen yn gyson ar y ddwy ochr, a phan nad yw'r cytseiniaid o gwmpas yr acen yn dilyn yr un patrwm. Mae'r cyfatebiaethau:
- gweddi/gweddïais a Stŵr o hyd yw'r storïau
- yn euog o gamacennu.
- Mae llinell yn euog o gamacennu pan nad yw'r acen yn gyson ar y ddwy ochr, a phan nad yw'r cytseiniaid o gwmpas yr acen yn dilyn yr un patrwm. Mae'r cyfatebiaethau:
- Llysiant Llusg[21]
- Rheol yw hon sy'n nodi na chaniateir defnyddio'r gynghanedd Lusg yn llinell olaf pennill o gywydd na llinell olaf Englyn unodl union. Ceir peth anghytundeb ynglŷn â'i defnydd yn llinell olaf yr englyn penfyr a'r englyn milwr.
- Carnymorddiwes[22]
- Dyma'r enw ar y bai o osod dwy brifodl ddiacen mewn pennill o gywydd neu esgyll englyn unodl union.
- Tin ab[22]
- Mae'r bai tin ab yn debyg i Garnymorddiwes, ond y bai y tro hwn yw gosod dwy brifodl acennog mewn pennill o gywydd neu esgyll englyn unodl union
Llyfryddiaeth
golygu- John Morris-Jones, Cerdd Dafod (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1925)
- Alan Llwyd, Anghenion y Gynghanedd (Argraffiad diwygiedig, Cyhoeddiadau Barddas, 2007)
- Myrddin ap Dafydd, Clywed Cynghanedd (Gwasg Carreg Gwalch, 1994)
Cyfeiriadau
golygu- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 145
- ↑ Dafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Gwasg Prifysgol Cymru, 1995), rhagymadrodd, tud. xxxiv.
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 255-262
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 257-258
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 260
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 232-235
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 235-245
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 271-272
- ↑ Myrddin ap Dafydd, Clywed Cynghanedd, Gwasg Carreg Gwalch, 1994, tudalen 151
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 298-299
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 299-300
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 300
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 300-301
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 303-304
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 305
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 306
- ↑ Myrddin ap Dafydd, Clywed Cynghanedd, Gwasg Carreg Gwalch, 1994, tudalen 149
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 260-261
- ↑ Myrddin ap Dafydd, Clywed Cynghanedd, Gwasg Carreg Gwalch, 1994, tudalen 150
- ↑ John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 180-181
- ↑ 22.0 22.1 John Morris-Jones, Cerdd Dafod, Rhydychen, 1925, tudalen 304-305
Gweler hefyd
golygu- Pedwar mesur ar hugain Cerdd Dafod