Pedwar mesur ar hugain

	Y pedwar mesur ar hugain
Rhestr
	Awdl gywydd ; Byr a thoddaid ; Clogyrnach ; Cyhydedd fer; Cyhydedd hir; Cyhydedd naw ban; Cyrch a chwta; Cywydd deuair fyrion; Cywydd deuair hirion; Cywydd llosgyrnog; Englyn cyrch; Englyn milwr; Englyn penfyr; Englyn proest cyfnewidiog; Englyn proest cadwynog; Englyn unodl union; Englyn unodl crwca; Gwawdodyn byr; Gwawdodyn hir; Hir a thoddaid; Rhupunt byr; Rhupunt hir; Tawddgyrch cadwynog; Toddaid; Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu
	Y blwch hwn: gweld • sgwrs • golygu

Y Pedwar mesur ar hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Fe'i cysylltir yn bennaf ag enwau Einion Offeiriad a Dafydd Ddu Hiraddug, dau fardd a geisiodd osod trefn ar y mesurau caeth yn y 14g. Yn ddiweddarach cafodd y Pedwar mesur ar hugain eu newid rywfaint gan Dafydd ab Edmwnd a'u defnyddio felly yn Eisteddfod gyntaf Caerwys (1523).

Camgymeriad fyddai tybied fod y mesurau hyn yn cael eu defnyddio'n rheolaidd gan y beirdd. Gan amlaf anwybyddid y rhan fwyaf ohonynt ac eithrio mewn ambell gerdd enghreifftiol fel gorchest lenyddol. Maent yn cynnwys wyth math o englyn, pedwar math o gywydd a deuddeg o fesurau eraill. Dyfeisiwyd tri o'r mesurau gan Einion Offeiriad yn y llyfr a adnabyddir fel Gramadeg Einion Offeiriad. Ar ganol y 15g, tynnodd Dafydd ab Edmwnd ddau fesur allan (sef yr englyn penfyr a'r englyn milwr a rhoi dau fesur eithriadol astrus o'i ben a'i bastwn ei hun i mewn, sef Gorchest Beirdd a Chadwynfyr.

Digwyddodd hynny yn Eisteddfod Caerfyrddin, yn 1451^[1]. Ni wyddys a gawsant eu defnyddio yn yr eisteddfod honno, ond yn Eisteddfod Caerwys yn 1523 gosodwyd y rheol fod rhaid i fardd fedru canu ar y Pedwar Mesur ar Hugain. Er mor ymarferol oedd rhai o'r mesurau, bwriad y gyfundrefn oedd ceisio cadw bwlch rhwng y beirdd llys a'r beirdd llai a elwir yn Glêr (beirdd crwydrol tebyg i finstreliaid).

Y Mesurau

Mesurau Dafydd ab Edmwnd

Yn ôl dosbarthiad Dafydd ab Edmwnd, y Pedwar Mesur ar Hugain yw :

Pan ofynnid am awdl yn yr Eisteddfod Genedlaethol, disgwylid awdl ar y nifer a fynner o fesurau Dafydd ap Edmwnd yn aml rhwng 1938 a 1964. Hynny yw; y pedwar mesur ar hugain gan gynnwys yr englyn penfyr a'r englyn milwr er i Ddafydd eu diarddel o'i restr.

Yr Hen XXIV Mesur

Dyma'r Pedwar Mesur ar Hugain fel y'u nodir yn Cerdd Dafod, John Morris-Jones:^[2]

Englynion:

Cywyddau:

Awdlau:

Mesurau Dafydd Ddu Athro

Dyma restr o'r pedwar mesur ar hugain yn ôl Dafydd Ddu Athro ar ôl iddo olygu Gramadeg Einion Offeiriad tua chanol y 14g. Fel hyn y safai'r gyfundrefn cyn 1451, ac yn ôl y rhestr hon y canodd Dafydd Nanmor ei awdl enghreifftiol.

Englynion

Cywyddau

Awdlau

Llyfryddiaeth

John Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)

Gweler hefyd

Cyfeiriadau

↑ Anghenion y Gynghanedd gan Alan Llwyd; Gwasg Prifysgol Cymru
↑ Cerdd Dafod gan John Morris-Jones, Rhydychen, 1925

[1] Anghenion y Gynghanedd gan Alan Llwyd; Gwasg Prifysgol Cymru

[2] Cerdd Dafod gan John Morris-Jones, Rhydychen, 1925

[1]

[2]