Cirgistan
Gwlad dirgaeedig yn nwyrain Canolbarth Asia, sy'n gorwedd ym mynyddoedd Tian Shan a Pamir, yw Cirgistan, yn swyddogol Gweriniaeth Cirgistan,[1] Bishkek yw'r brifddinas a'r ddinas fwyaf. Mae Cyrgistan yn ffinio â Kazakhstan i'r gogledd, Wsbecistan i'r gorllewin, Tajicistan i'r de, a Tsieina i'r dwyrain a'r de-ddwyrain.[2][3][4] Cirgisiaid ethnig yw'r mwyafrif o dros 7 miliwn o bobl y wlad, ac yn ychydig o Wsbeciaid a Rwsiaid.[5] Cyn 1991 roedd yn rhan o'r hen Undeb Sofietaidd. Bishkek yw'r brifddinas.
 | |
| Gweriniaeth Kyrgyz Кыргыз Республикасы (Cirgiseg) Кыргызская Республика (Rwsieg) | |
 | |
| Arwyddair | Gwerddon ar y Ffordd y Sidan Ysblennydd  |
|---|---|
| Math | gwladwriaeth sofran, gwlad dirgaeedig, gweriniaeth, gwlad |
| Prifddinas | Bishkek |
| Poblogaeth | 6,694,200 |
| Sefydlwyd | 31 Awst 1991 (Datganiad o Annibyniaeth oddi wrth USSR) |
| Anthem | Anthem Genedlaethol Gweriniaeth Kyrgyz |
| Pennaeth llywodraeth | Akylbek Japarov |
| Cylchfa amser | UTC+06:00 |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Rwseg, Cirgiseg |
| Daearyddiaeth | |
| Rhan o'r canlynol | Canolbarth Asia |
| Gwlad | Cirgistan |
| Arwynebedd | 199,951 km² |
| Yn ffinio gyda | Gweriniaeth Pobl Tsieina, Casachstan, Tajicistan, Wsbecistan |
| Cyfesurynnau | 41°N 75°E |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff gweithredol | Cabinet Gweinidogion Cirgistan |
| Corff deddfwriaethol | Y Cyngor Goruchaf |
| Swydd pennaeth y wladwriaeth | Arlywydd Cirgistan |
| Pennaeth y wladwriaeth | Sadyr Zhaparov |
| Swydd pennaeth y Llywodraeth | Prif Weinidog Cirgistan |
| Pennaeth y Llywodraeth | Akylbek Japarov |
 | |
 | |
| Ariannol | |
| Cyfanswm CMC (GDP) | $8,741 million, $10,931 million |
| Arian | Kyrgyz som |
| Cyfartaledd plant | 3.2 |
| Mynegai Datblygiad Dynol | 0.692 |
Dros y milenia, cafodd Cyrgistan nifer o ddiwylliannau ac ymerodraethau gwahanol. Er ei bod wedi'i hynysu'n ddaearyddol gan dir mynyddig, mae Cyrgistan wedi bod ar groesffordd sawl gwareiddiad gwych gan ei bod ar Ffordd y Sidan ynghyd â llwybrau masnachol eraill. Casgliad o lwythi oedd y wlad ar y cychwyn, fel bron pob gwlad arall, ond fe'i meddiannwyd ar adegau gan dra-arglwyddiaeth fwy, er enghraifft y nomadiaid Tyrcig, sy'n olrhain eu hachau i lawer o wladwrieithau Tyrcaidd. Fe'i sefydlwyd gyntaf fel y Kyrgyz Khagan Yenisei. Yn ddiweddarach, yn y 13g, gorchfygwyd Cyrgistan gan Ymerodraeth y Mongol gan sawl llinach Mongolaidd; adenillodd annibyniaeth, ond fe'i goresgynwyd yn ddiweddarach gan y Dzungar Khanat, hefyd o darddiad Mongolaidd.
Ar ôl hil-laddiad y Dzhungariaid, daeth Kyrgyz a Kipchaks yn rhan o Kokand Khanat ac yn 1876, daeth Cyrgistan yn rhan o Ymerodraeth Rwsia. Ym 1936, ffurfiwyd Gweriniaeth Sofietaidd Kirghiz a fwriadwyd yn weriniaeth gyfansoddol o fewn yr Undeb Sofietaidd.
Yn dilyn diwygiadau democrataidd Mikhail Gorbachev yn yr Undeb Sofietaidd, yn 1990 etholwyd yr ymgeisydd o blaid annibyniaeth Askar Akayev yn arlywydd. Ar 31 Awst 1991, datganodd Cyrgistan annibyniaeth o'r Undeb Sofietaidd a sefydlwyd llywodraeth ddemocrataidd. Enillodd Cyrgistan sofraniaeth fel cenedl-wladwriaeth ar ôl i'r Undeb Sofietaidd chwalu ym 1991.
.jpg)
Yn dilyn annibyniaeth, roedd Cyrgistan yn swyddogol yn weriniaeth arlywyddol unedol. Wedi'r Chwyldro Tiwlip daeth yn weriniaeth seneddol unedol; fodd bynnag, dros amser datblygodd arlywyddiaeth gweithredol a chafodd y wlad ei llywodraethu fel gweriniaeth lled-arlywyddol cyn dychwelyd i system arlywyddol yn 2021. Drwy gydol ei bodolaeth bu gwrthdaro ethnig,[6][7] a gwelwyd gwrthryfeloedd,[8] ac yn debyg i Lywodraeth y DU gwelwyd trafferthion economaidd,[9][10] llywodraethau crog a thros dro[11] a gwrthdaro gwleidyddol.[12]
Mae Cyrgistan yn aelod o Gymanwlad y Gwladwriaethau Annibynnol, yr Undeb Economaidd Ewrasiaidd, y Sefydliad Cytundeb Cyd-Ddiogelwch, Sefydliad Cydweithredu Shanghai, y Sefydliad dros Gydweithio Islamaidd, Sefydliad Diogelwch a Chydweithrediad Ewropeaidd, Sefydliad Gwladwriaethau Twrciaidd, y gymuned Türksoy yn y Cenhedloedd Unedig. Mae'n wlad sy'n datblygu ac yn safle 117 yn y Mynegai Datblygiad Dynol, a hi yw'r ail wlad dlotaf yng Nghanolbarth Asia ar ôl Tajikistan gyfagos. Mae economi trosiannol y wlad yn ddibynnol iawn ar aur, glo ac wraniwm.
Geirdarddiad
golygu.jpg)
Mae'r haul 40-pelydr ar faner Cirgistan yn gyfeirio at y pedwar-deg llwyth a darlun o goron bren o fewn yr haul.
Hinsawdd
golyguMae'r hinsawdd yn amrywio o fewn ei rhanbarthau gyda Chwm Fergana (ar dir isel yn y de-orllewin) yn is-drofannol ac yn hynod o boeth yn yr haf, gyda thymheredd yn cyrraedd 40 °C (104 °F). Mae godre mynyddoedd y gogledd yn dymherus ac mae'r Tian Shan yn amrywio o hinsawdd gyfandirol sych i hinsawdd begynol, yn dibynnu ar y drychiad (uchter). Yn yr ardaloedd oeraf, mae tymheredd y gaeaf yn disgyn o dan y rhewbwynt am tua 40 diwrnod, a cheir rhai ardaloedd sy'n anialwch yn profi cwymp eira cyson yn ystod y cyfnod hwn. Yn y mannau isel mae'r tymheredd yn amrywio o tua −6 °C (21 °F) yn Ionawr hyd at 24 °C (75 °F) yng Ngorffennaf.
Gwleidyddiaeth
golyguSystem wleidyddol
golygu.jpg)
Diffinir ffurf y llywodraeth yng Nghyfansoddiad 1993: gweriniaeth un siambr ddemocrataidd. Mae'r gangen weithredol yn cynnwys arlywydd a phrif weinidog. Ar hyn o bryd (2024) mae'r senedd yn un siambr. Mae'r gangen farnwrol yn cynnwys y goruchaf lys, llysoedd lleol a phrif erlynydd.
Ym Mawrth 2002, yn ardal ddeheuol Aksy, saethwyd yn farw pump o bobl a oedd yn protestio yn erbyn arestio un o wleidyddion yr wrthblaid gan yr heddlu, gan sbarduno protestiadau ledled y wlad. Sefydlodd yr Arlywydd Askar Akayev broses ddiwygio cyfansoddiadol a oedd i ddechrau a oedd yn cynnwys cynrychiolwyr o'r llywodraeth, cynrychiolwyr sifil a chymdeithasol mewn deialog agored, gan arwain at refferendwm yn Chwefror 2003.
Arweiniodd y diwygiadau i'r cyfansoddiad a gymeradwywyd gan y refferendwm at reolaeth gryfach gan yr arlywydd a gwanhau'r senedd a'r Llys Cyfansoddiadol. Cynhaliwyd etholiadau seneddol ar gyfer deddfwrfa un siambr newydd â 75 sedd ar 27 Chwefror a 13 Mawrth 2005, ond ystyriwyd gan lawer fod yr etholiadau'n llwgr. Arweiniodd y protestiadau a ddilynodd at goup d'état ddi-waed ar 24 Mawrth 2005, ac wedi hynny ffodd Akayev o'r wlad gyda'i deulu a chafodd ei ddisodli gan yr arlywydd dros dro Kurmanbek Bakiyev.
Ar 10 Gorffennaf 2005, enillodd yr arlywydd dros dro Bakiyev yr etholiad arlywyddol mewn tirlithriad etholiadol, pan gafodd 88.9% o'r bleidlais, a chafodd ei urddo ar 14 Awst. Fodd bynnag, lleihaodd y gefnogaeth gychwynnol gan y cyhoedd i'r weinyddiaeth newydd yn sylweddol yn y misoedd dilynol o ganlyniad i'w hanallu i ddatrys y problemau llygredd. Digwyddodd protestiadau ar raddfa fawr yn erbyn yr arlywydd Bakiyev yn Bishkek yn Ebrill a Thachwedd 2006, gydag arweinwyr y gwrthbleidiau’n cyhuddo’r arlywydd o fethu â chyflawni ei addewidion etholiadol i ddiwygio Cyfansoddiad y wlad a throsglwyddo llawer o’i bwerau arlywyddol i’r senedd.[13]
Mae Cyrgistan yn aelod o'r Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop (OSCE), cynghrair o 57 o wledydd sydd wedi ymrwymo i heddwch, tryloywder, a diogelu hawliau dynol yn Ewrasia. Fel gwladwriaeth sy'n cymryd rhan yn OSCE, mae ymrwymiadau rhyngwladol Cyrgistan yn destun monitro o dan fandad Comisiwn Helsinki UDA.
Mae Cyrgistan ymhlith yr hanner cant o wledydd yn y byd sydd â'r lefel canfyddedig uchaf o lygredd. Ar y Mynegai Canfyddiad Llygredd 2016 mae Cyrgistan wedi derbyn sgor o 28 ar raddfa o 0 (mwyaf llygredig) i 100 (lleiaf llygredig).[14]
Yn Ionawr 2021, etholwyd Sadyr Japarov yn arlywydd newydd ar ôl ennill yr etholiad arlywyddol o ganlyniad i dirlithriad.[15]
Yn Ebrill 2021, cymeradwyodd mwyafrif y pleidleiswyr mewn refferendwm Gyfansoddiad newydd a oedd yn rhoi pwerau newydd a chryfach i’r arlywydd.[16]
Milwrol
golygu
Ffurfiwyd lluoedd arfog Cyrgistan ar ôl cwymp yr Undeb Sofietaidd ac maent yn cynnwys y Lluoedd Tir, y Lluoedd Awyr, y milwyr mewnol, y Gwarchodlu Cenedlaethol, a'r gwarchodlu ffiniau. Mae'r fyddin yn gweithio gyda Lluoedd Arfog yr Unol Daleithiau, a brydlesodd gyfleuster o'r enw'r Canolfan Cludiant Manas ym Maes Awyr Rhyngwladol Manas ger Bishkek tan fis Mehefin 2014.[17] Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'r lluoedd arfog wedi dechrau datblygu cysylltiadau agos â Rwsia gan gynnwys arwyddo cytundebau moderneiddio gwerth $1.1bn a chymryd rhan mewn mwy o ymarferion gyda milwyr Rwsiaidd.[18] Mae'r Asiantaeth Diogelwch Cenedlaethol yn gweithio gyda'r fyddin ac yn cyflawni dibenion cudd. Mae'n goruchwylio uned lluoedd arbennig gwrthderfysgaeth elitaidd o'r enw "Alffa", yr un enw a ddefnyddir gan wledydd cyn-Sofietaidd eraill, gan gynnwys Rwsia ac Uzbekistan. Mae'r heddlu'n cael eu rheoli gan y Weinyddiaeth Materion Mewnol, ynghyd â'r gwarchodwr ffiniau.[19]
Hawliau dynol
golyguCafodd yr actifydd a'r newyddiadurwr o Cyrgistani Azimzhan Askarov ei ddedfrydu i oes yn y carchar yn 2010[20] a chadarnhawyd hynny ar 24 Ionawr 2017 gan lys yn Kyrgyz.[21]
Yn Chwefror 2024, gorchmynnwyd i'r sefydliad ymchwiliol annibynnol Kloop, i gau gan lysoedd Kyrgyz. Denodd y symudiad hwn feirniadaeth lem o fewn y wlad a thramor.[22][23]
Economi
golyguMae Banc Cenedlaethol Gweriniaeth Kyrgyz yn gwasanaethu fel banc canolog Cyrgistan.
Kyrgyzstan oedd y nawfed wlad dlotaf yn yr hen Undeb Sofietaidd, a heddiw hi yw'r ail wlad dlotaf yng Nghanolbarth Asia ar ôl Tajicistan. Mae 22.4% o boblogaeth y wlad yn byw o dan y llinell dlodi.[24] Gellir cymharu hyn gada dros 21% yng Nghyymru yn 2022.[25]
Mae'r wlad yn derbyn cefnogaeth benthycwyr mawr y Gorllewin, gan gynnwys y Gronfa Ariannol Ryngwladol (IMF), Banc y Byd a Banc Datblygu Asiaidd, ond araf yw twf ei heconomi.
Mae amaethyddiaeth yn sector pwysig o'r economi yn Cyrgistan. Yn 2002, roedd amaethyddiaeth yn cyfrif am 35.6% o CMC a thua hanner cyflogaeth. Mae tir Cyrgistan yn fynyddig, sy'n darparu ar gyfer magu gwartheg a defaid a'u his-gynnyrch: gwlân, cig a llaeth. Mae'r prif gnydau'n cynnwys gwenith, betys siwgr, tatws, cotwm, tybaco, llysiau a ffrwythau.
Gan fod prisiau amaethgemegau a phetroliwm a fewnforir mor uchel, mae llawer o ffermio’n cael ei wneud â llaw a gyda cheffylau, fel yr oedd genedlaethau’n ôl yng Nghymru. Mae prosesu amaethyddol yn elfen allweddol o'r economi ddiwydiannol yn ogystal ag un o'r sectorau mwyaf deniadol ar gyfer buddsoddiad gan gwmniau tramor.
Mae Cyrgistan yn gyfoethog mewn adnoddau mwynol ac mae ganddi gronfeydd bychan o betroliwm a nwy naturiol; mae hefyd yn mewnforio petrolewm a nwy. Ymhlith cronfeydd mwynau'r wlad mae dyddodion sylweddol o lo, aur, wraniwm, antimoni, a metelau gwerthfawr eraill. Mae meteleg yn ddiwydiant pwysig, ac yn 2024 roedd y llywodraeth yn ceisio denu buddsoddiad tramor yn y maes hwn. Mae adnoddau dŵr helaeth y wlad a thir mynyddig yn ei galluogi i gynhyrchu ac allforio llawer iawn o ynni trydan o ddŵr.
Diwylliant
golyguTraddodiadau
golygu
- Manas, cerdd epig; mae'r plot yn troi o gwmpas cyfres o ddigwyddiadau sy'n cyd-fynd â hanes y rhanbarth yn y 9g, yn bennaf y rhyngweithio rhwng y Kyrgyz a phobl Tyrcig a'r Tsieineaid.
- Komuz, liwt tri llinyn
- Tush kyiz, croglenni wal mawr, wedi'u brodio'n gywrain
- Carpedi Shyrdak ac Ala-kiyiz, a gynhyrchwyd gan y broses o ffeltio, a ddefnyddir ar gyfer iwrts (yurts). Wedi'i arysgrifio yn 2012 ar Restr UNESCO o Dreftadaeth Ddiwylliannol Anniriaethol sydd Angen eu Diogelu ar Frys.[26][27]
- Tecstilau eraill, yn enwedig rhai wedi'u gwneud o ffelt
- Ala kachuu, "herwgipio briodferch", ffurf draddodiadol o briodas yn Cyrgistan
- Hebogyddiaeth
- Dawnsfeydd amrywiol
Mae'r traddodiad o herwgipio priodferch yn dal i gael ei ymarfer, er ei fod yn anghyfreithlon.[28] Erbyn hyn, mae'n ddadleuol a yw herwgipio priodferch yn draddodiadol mewn gwirionedd. Gall peth o'r dryswch ddeillio o'r ffaith bod priodasau a drefnwyd gan rieni yn draddodiadol, ac un o'r ffyrdd o ddianc rhag priodas o'r math hwn oedd trefnu "herwgipio" cydsyniol.
Marchogaeth
golygu
Mae'r chwaraeon cenedlaethol traddodiadol yn adlewyrchu pwysigrwydd marchogaeth yn niwylliant Kyrgyz.
Yn boblogaidd iawn, fel yng Nghanolbarth Asia gyfan, mae Ulak Tartysh, gêm tîm sydd rhywle rhwng polo a rygbi lle mae dau dîm o feicwyr yn ymgodymu am feddiant ar garcas gafr heb ei ben, y maent yn ceisio'i gyflawni ar draws gôl yr wrthblaid neu i mewn i gol yr wrthblaid: sef twb mawr neu gylch wedi'i farcio ar y ddaear.
Meysydd awyr
golygu
Statws cwmni hedfan wedi'i wahardd
golyguMae Cyrgistan yn ymddangos ar restr yr Undeb Ewropeaidd o wledydd gwaharddedig ar gyfer cwmnïau hedfan. Mae hyn yn golygu na all unrhyw gwmni hedfan sydd wedi'i gofrestru yn Cyrgistan weithredu o fewn yr Undeb Ewropeaidd, oherwydd safonau diogelwch sy'n methu â chwrdd â rheoliadau Ewropeaidd.[29]
Cyfeiriadau
golygu- ↑ Dywed Cyfansoddiad y wlad: "1. Cyrgistan (Kyrgyz Republic)...". "2021-жылдын 5-майындагы Кыргыз Республикасынын Конституциясы (2021-жылдын 11-апрелиндеги референдумда (бүткүл элдик добуш берүүдө) кабыл алынган".
- ↑ "Constitution of the Kyrgyz Republic". CIS Legislation. Cyrchwyd 31 December 2021.
- ↑ "Kyrgyzstan Constitution" (PDF). Constitution Net. Cyrchwyd 31 December 2021.
- ↑ "Constitution of the Kyrgyz Republic" (PDF). Legislationline. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 21 January 2022. Cyrchwyd 31 December 2021.
- ↑ "Total population by nationality - Open Data - Statistics of the Kyrgyz Republic". National Statistics Committee of the Kyrgyz Republic. Cyrchwyd 2023-02-07.
- ↑ "Investigating Kyrgyzstan's ethnic violence: Bloody business". The Economist. 12 May 2011. Cyrchwyd 26 March 2013.
- ↑ "Foreigners in Kyrgyzstan: 'Will We Be Banned, Too?'". Eurasianet. EurasiaNet.org. 15 June 2011. Cyrchwyd 26 March 2013.
- ↑ "Pro-Government Election Victory Sparks Overnight Revolution in Kyrgyzstan". OCCRP. 6 October 2020. Cyrchwyd 10 November 2020.
- ↑ "Kyrgyzstan: Economy globalEDGE: Your source for Global Business Knowledge". Globaledge.msu.edu. 20 December 1998. Cyrchwyd 26 March 2013.
- ↑ "Kyrgyz Republic Economy: Population, GDP, Inflation, Business, Trade, FDI, Corruption". Heritage.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 February 2021. Cyrchwyd 26 March 2013.
- ↑ "BBC News – Kyrgyzstan profile – Timeline". Bbc.co.uk. 10 October 2012. Cyrchwyd 26 March 2013.
- ↑ "Kyrgyz Unrest". EurasiaNet.org. Cyrchwyd 26 March 2013.
- ↑ "Clashes erupt in Kyrgyz capital". BBC Online. 7 November 2006. Cyrchwyd 21 November 2007.
- ↑ "2016 official table". 25 January 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 25 January 2017. Cyrchwyd 29 January 2017.
- ↑ "Kyrgyzstan election: Sadyr Japarov wins presidency with landslide". BBC News. 11 January 2021.
- ↑ "Kyrgyzstan voters back presidential rule in referendum". www.aljazeera.com.
- ↑ Vandiver, John (5 February 2014). "First troops move through new US transit point in Romania". www.stripes.com. Stars and Stripes. Cyrchwyd 5 February 2014.
- ↑ Ott, Stephanie (18 September 2014). "Russia tightens control over Cyrgistan". The Guardian.
- ↑ "Kyrgyzstan | OSCE POLIS". polis.osce.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-06-21. Cyrchwyd 2021-01-05.
- ↑ "Human rights groups condemn Kyrgyzstan activist jailing". BBC News. 16 September 2010.
- ↑ "Kyrgyz court confirms life sentence for journalist". Fox News. 24 January 2017.
- ↑ Pannier, Bruce (18 Feb 2024). "Kloop's Closure: A Bad Omen For Independent Kyrgyz Media?". Radio Free Europe/Radio Liberty. Cyrchwyd 18 February 2024.
- ↑ "Independent Media Under Attack in Kyrgyzstan as Court Shuts Down OCCRP Member Center Kloop Media". OCCRP. Organized Crime and Corruption Reporting Project. Cyrchwyd 18 February 2024.
- ↑ "Нацстатком: 22% кыргызстанцев живут за чертой бедности". Радио Азаттык [Radio Azattyk] (yn Rwseg). 14 June 2019. Unknown parameter
|TransTitle=ignored (|trans-title=suggested) (help) - ↑ https://www.gov.wales/relative-income-poverty-april-2022-march-2023-html#:~:text=Between%20financial%20year%20ending%20(FYE,Wales%20for%20over%2018%20years. Gwefan Llywodraeth Cymru; adalwyd 27 Hydref 2024.
- ↑ Aidar, Iliyas. "Kyrgyz Style – Production – Souvenirs". Kyrgyzstyle.kg. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 November 2006. Cyrchwyd 2 May 2010.
- ↑ "Ala-kiyiz and Shyrdak, art of Kyrgyz traditional felt carpets". UNESCO.
- ↑ Lom, Petr (March 2004). "The Story (Synopsis of Kyrgyzstan – The Kidnapped Bride)". Frontline / World. WGBH Educational Foundation.
- ↑ "List of banned European Union air carriers". Cyrchwyd 2 May 2010.