Gaeleg
Iaith Geltaidd sy'n frodorol i'r Alban yw Gaeleg neu Gaeleg yr Alban (Gaeleg: Gàidhlig [ˈgaːlikʲ]). Mae'n gangen Goedeleg o'r ieithoedd Celtaidd. Datblygodd Gaeleg, fel Gwyddeleg a Manaweg, o Wyddeleg Canol, ac felly mae'n tarddu o Hen Wyddeleg.
| Gaeleg | ||
|---|---|---|
| Gàidhlig | ||
| Siaredir yn |  Yr Alban Canada  Unol Daleithiau Awstralia Seland Newydd
| |
| Rhanbarth | Yr Alban, Cape Breton, Nova Scotia a Swydd Glengarry, Canada | |
| Cyfanswm siaradwyr | 69,701 yn yr Alban.[1]
Mae gan ryw 92,400 o bobl (tair oed a thros) ddealltwriaeth o Aeleg yn 2001[2] gyda rhyw 2,000 yn Nova Scotia.[3] 1,610 o siaradwyr yn yr Unol Daleithiau yn 2000.[4] 822 yn Awstralia yn 2001.[5] 669 yn Seland Newydd yn 2006. | |
| Teulu ieithyddol | Indo-Ewropeaidd | |
| System ysgrifennu | Lladin (Amrywiad ar Aeleg yr Alban) | |
| Statws swyddogol | ||
| Iaith swyddogol yn | Yr Alban
| |
| Rheoleiddir gan | Nid oes asiantaeth reoli, ond mae Bòrd na Gàidhlig yn gorff datblygu i'r Aeleg | |
| Codau ieithoedd | ||
| ISO 639-1 | gd | |
| ISO 639-2 | gla | |
| ISO 639-3 | gla | |
| Wylfa Ieithoedd | 50-AAA | |
Nifer y siaradwyr
golyguDangosodd Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001 fod 58,652 (1.2% o boblogaeth yr Alban, tair oed a throsodd)[6] o bobl yn yr Alban yn medru'r Aeleg i ryw raddau bryd hynny,[2] Ynysoedd Allanol Heledd yw cadarnle'r iaith. Yn ôl y cyfrifiad, bu gostyngiad o 7,300 yn siaradwyr yr Aeleg ers 1991. Mae ymdrechion i wella'r sefyllfa ac mae'r nifer o bobl ifanc sy'n medru'r iaith wedi codi.[7]
Nid yw'r Aeleg yn iaith swyddogol yn yr Undeb Ewropeaidd, nac yn y Deyrnas Unedig ychwaith, lle nad oes iaith swyddogol de jure hyd yn oed. Serch hynny, cydnabyddir yr iaith yn iaith frodorol yn ôl y Siarter Ewropeaidd ar gyfer Ieithoedd Rhanbarthol neu Ieithoedd Lleiafrifol (European Charter for Regional or Minority Languages), sydd wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y DU.[8] Yn ogystal, mae Deddf Gaeleg (Yr Alban) 2005 yn rhoi cydnabyddiaeth swyddogol i'r iaith, drwy hynny yn sefydlu corff datblygu iaith swyddogol, sef Bòrd na Gàidhlig (Bwrdd Gaeleg).[9]
Tu allan i'r Alban, mae tafodieithoedd o'r iaith, a elwir yn Gaeleg Canada yn bodoli yng Nghanada ar Ynys Cape Breton ac ardaloedd arunig yn Nova Scotia. Mae gan yr amrywiad yma ryw 2,000 o siaradwyr, sy'n cyfrannu at 1.3% o boblogaeth yr Ynys.[10]
Yn y tabl isod, data'r cyfrifiad yw ffigurau 1755–2001, a ddyfynnir gan MacAuley.[11] Daw ffigurau siaradwyr Gaeleg 2011 o dabl KS206SC Cyfrifiad 2011 a ffigurau'r boblogaeth gyfan o dabl KS101SC. Sylwer mai ffigurau am rai 3 oed a throsodd yw rhai'r siaradwyr a chyfrifir y canrannau gan ddefnyddio'r boblogaeth oed 3 a throsodd.
| Blwyddyn | Poblogaeth yr Alban | Siaradwyr Gaeleg uniaith | Siaradwyr Gaeleg a Saesneg dwyieithog | Cyfanswm siaradwyr Gaeleg | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1755 | 1,265,380 | 289,798 | 22.9% | Anhysbys | Anhysbys | ||
| 1800 | 1,608,420 | 297,823 | 18.5% | Anhysbys | Anhysbys | ||
| 1881 | 3,735,573 | 231,594 | 6.1% | Anhysbys | Anhysbys | ||
| 1891 | 4,025,647 | 43,738 | 210,677 | 5.2% | |||
| 1901 | 4,472,103 | 28,106 | 202,700 | 4.5% | |||
| 1911 | 4,760,904 | 8,400 | 183,998 | 3.9% | |||
| 1921 | 4,573,471 | 9,829 | 148,950 | 3.3% | |||
| 1931 | 4,588,909 | 6,716 | 129,419 | 2.8% | |||
| 1951 | 5,096,415 | 2,178 | 93,269 | 1.8% | |||
| 1961 | 5,179,344 | 974 | 80,004 | 1.5% | |||
| 1971 | 5,228,965 | 477 | 88,415 | 1.7% | |||
| 1981 | 5,035,315 | — | 82,620 | 1.6% | 82,620 | 1.6% | |
| 1991 | 5,083,000 | — | 65,978 | 1.4% | 65,978 | 1.4% | |
| 2001 | 5,062,011 | — | 58,652 | 1.2% | 58,652 | 1.2% | |
| 2011 | 5,295,403 | — | 57,602 | 1.1% | 57,602 | 1.1% | |
Enwau
golyguYn Gymraeg, ceir weithiau Gaeleg yr Alban ar batrwm Scottish Gaelic er mwyn osgoi dryswch â'i chwaer-ieithoedd Goedeleg, ond gan mai Gwyddeleg a Manaweg yw enwau cyfoes yr ieithoedd hynny, mae Gaeleg yn ddi-amwys. Yn Saesneg yn yr Alban, yngenir y gair Gaelic, wrth gyfeirio at yr Aeleg yn benodol, yn ˈgalɪk (galyg), ond tu allan i'r Alban, yngenir y gair fel arfer yn ˈɡeɪlɨk (geilyg).
Ni ddylid cymysgu Gaeleg gyda Sgoteg, sy'n cyfeirio at chwaer-iaith y Saesneg a siaredir yn draddodiadol yn Iseldiroedd yr Alban. Cyn y 15fed canrif, cyfeiriwyd at y math o iaith yma yn Inglis ("Saesneg/English"), a chyfeiriwyd at Aeleg yr Alban yn Scottis ("Gaeleg yr Alban/Scottish"). Ond ers rhan ola'r 15fed ganrif, daeth yn fwyfwy cyffredin i gyfeirio at Aeleg yn Erse ("Gwyddeleg/Irish") ac iaith "frodorol" Iseldiroedd yr Alban yn Scottis.[12] Heddiw, cydnabyddir Gaeleg yn iaith wahanol i Wyddeleg, felly ni ddefnyddir y gair Erse wrth gyfeirio at Aeleg ragor.
Ynganu
golygu- Prif: Ffonoleg Gaeleg yr Alban
Mae gan y mwyafrif o dafodieithoedd Gaeleg rhwng wyth a naw prif lafariad ([i e ɛ a o ɔ u ɤ ɯ]), a all fod naill ai'n hir neu'n fur. Hefyd, dwy lafariad wannach sydd, ([ə ɪ]), a fydd yn fyr bob tro. Er bod rhai llafariaid yn drwynol iawn, mae trwynoldeb gwahaniaethol yn brin. Mae rhyw naw deusain ac ambell deirsain.
Mae gan y rhan fwyaf o gytseiniaid ffurfiau daflodol a didaflodi, gan gynnwys system doreithiog o seiniau tawdd, trwynol a chrych (tair sain "l" gyferbyniol, tair "n" gyferbyniol a thair "r" gyferbyniol). Mae'r ffrwydrolion [b d̪ ɡ], a fu'n lleisiol, wedi colli eu lleisio felly mae'r cyferbyniad erbyn hyn yn un anadlu, rhwng [p t̪ k]dianadl a [pʰ t̪ʰ kʰ] anadlog. Mewn llawer o dafodieithoedd, caiff y ffrwydrolion hyn eu lleisio drwy ynganu eilaidd ar ôl gytsain drwynol, e.e. doras ('drws') [t̪ɔɾəs̪] ond an doras ('y drws') as [ən̪ˠ d̪ɔɾəs̪] neu [ə n̪ˠɔɾəs̪].
Mewn rhai ymadroddion sefydlog, collwyd y ffurfiau cysefin, fel an-dràsta ('nawr') o an tràth-sa "yr amser".
Ynghanol ac ar ddiwedd gair, mae'r ffrwydrolion anadlog yn rhaganadlog yn hytrach nag anadlog.
Gramadeg
golygu
Yn debyg i'r Gymraeg a'r ieithoedd Celtaidd eraill, mae gan yr Aeleg nifer o nodweddion teipolegol diddorol:
- Berf-goddrych-gwrthrych yw trefn sylfaenol y geiriau mewn brawddeg syml sy'n cynnwys berf gryno, nodwedd deipolegol sy'n eithaf prin ymhlith ieithoedd y byd.
- Rhedeg arddodiaid: mae'r ffurfiau cymhleth yn tarddu o uniad arddodiad â rhagenw
- Cystrawennau rhagenwol i ddangos meddiant a pherchnogaeth:
- Tha taigh agam — "Mae tŷ gennyf" (sef, "Mae tŷ wrthyf")
- Tha an cat sin le Iain - "Mae'r gath honno gan Iain, Iain biau'r gath honno" (sef, "Mae y gath yna gan Iain")
- Rhagenwau pwysleisiol: Mae modd defnyddio ffurfiau pwysleisiol ymhob cystrawen ragenwol.
- Tha cat agadsa ach tha cù agamsa – "Mae cath gennyt ti ond mae ci gennyf i"
Treigladau
golyguRhan allweddol o ramadeg yr Aeleg yw'r treigladau.
Nodir y treiglad meddal drwy ychwanegu h ar ôl llythyren:
- caileag → chaileag "merch", beag → bheag "bach", faca → fhaca "gwelodd", snog → shnog "neis"
Nid yw'r orgraff yn dangos treiglad meddal l, n nac r, ac nid yw'n effeithio ar eiriau sy'n dechrau â llafariad nac ar eiriau sy'n dechrau ag sg, sm, sp, nac st.
Ar y llaw arall, mae meinhau neu daflodoli yn newid cytsain ar ddiwedd gair drwy ysgrifennu'r llythyren i o'i blaen, fel arfer:
- facal → facail "gair", balach → balaich "bachgen", òran → òrain "cân", ùrlar → ùrlair "llawr"
Bydd meinhau yn aml yn newid llafariad sillaf olaf gair hefyd:
- cailleach → caillich "hen wraig", ceòl → ciùil "cerddoriaith", fiadh → féidh "carw", cas → cois "troed"
Nid yw meinhau'n effeithio ar eiriau sy'n gorffen â llafariad (e.g. bàta "boat") neu ar gytseiniaid sydd eisoes yn fain (e.g. sràid "street").
Gellir esbonio y rhan fwyaf o achosion o feinhau cytsain yn hanesyddol fel dylanwad taflodol llafariad blaen (megis -i) o flaen y gytsain yng nghyfnodau cynnar yr iaith. Er bod y llafariad hon wedi diflannu erbyn hyn, mae'r effaith ar y gytsain ar ei hôl yn parhau.[13] Yn yr un modd y câi cytsain gychwynnol ei threiglo'n feddal gan lafariad olaf y gair blaenorol, ond nid yw hon yn dal i fod yn yr iaith fodern.[14]
Mae llawer o gytseiniaid ar ddiwedd geiriau wedi diflannu yn natblygiad Gaeleg yr Alban hefyd, ac mae olion y cytseiniaid hyn i'w gweld wrth ychwanegu llythrennau megis n-, h- a t- at eiriau ar ôl y fannod a'r rhagenwau meddiannol,[15] er enghraifft, athair "tad", a h-athair "ei thad", ar n-athair "ein tad", an t-athair "y tad".
| ||||||||||||||||||||||||||||
Cyfeiriadau
golygu- ↑ Census KS206SC - Language - Scotland
- ↑ 2.0 2.1 "News Release - Scotland's Census 2001 - Gaelic Report" Archifwyd 2013-05-22 yn y Peiriant Wayback o wefan General Registrar for Scotland, 10 Hydref 2005. Adalwyd 27 Rhagfyr 2007
- ↑ ""Oifis Iomairtean na Gaidhlig". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-10-29. Cyrchwyd 2011-04-13.
- ↑ "Language by State - Scottish Gaelic" Archifwyd 2012-01-11 yn y Peiriant Wayback ar wefan Modern Language Association. Adalwyd 27 Rhagfyr 2007
- ↑ "Languages Spoken At Home" o wefan Llywodraeth Awstralia Office of Multicultural Interests. Adalwyd 27 Rhagfyr 2007
- ↑ Kenneth MacKinnon (2003). Census 2001 Scotland: Gaelic Language – first results.
- ↑ Macleod, Murray. Mod's fluent youth speaks volumes for Gaelic education (en) , The Scotsman, 17 Hydref 2007.
- ↑ "List of declarations made with respect to treaty No. 148". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2015-09-18. Cyrchwyd 2011-08-23.
- ↑ Testun swyddogol Deddf Gaeleg yr Alban (Yr Alban) 2005
- ↑ Gaeleg yr Alban yn Nova Scotia Archifwyd 2008-10-29 yn y Peiriant Wayback, Office of Gaelic Affairs
- ↑ MacAulay, Donald (1992). The Celtic Languages. Cambridge University Press. t. 141. ISBN 0521231272. – quoting census data. No data recorded for monolingual Gaelic speakers from 1981
- ↑ Companion to the Oxford English Dictionary, Tom McArthur, Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1994
- ↑ Lewis & Pedersen (1989), §167ff; Calder (1923), §6
- ↑ Thurneysen (1946), §230ff; Calder (1923), §19
- ↑ Thurneysen (1946), §§230, 236ff; Calder (1923), §§13, 48
Gweler hefyd
golygu
| v · t · e Ieithoedd Celtaidd/Celteg | ||||||||||||||||||||||||||
 |
|
 | ||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Gwelwch hefyd: Ieithyddiaeth · Y Celtiaid · Gwledydd Celtaidd | ||||||||||||||||||||||||||
.svg)
