Tiriogaeth Rydd Trieste
Roedd Tiriogaeth Rydd Trieste (Eidaleg: Territorio Libero di Trieste; Slofeneg: Svobodno tržaško ozemlje; Serbo-Croateg: Slobodni teritorij Trsta/Слободни Териориј Трста) yn diriogaeth a reolwyd gan y Cenhedloedd Unedig a oedd yn bodoli ar hyd arfordir gogledd-ddwyreiniol y Môr Adriatig rhwng 1947 a 1954.[1] Yn ogystal â Trieste, sedd y diriogaeth, roedd yn cynnwys llain arfordirol rhwng Llwyfandir Karst a'r môr, y cafodd ei ffinio â'r Eidal, arfordir Slofenia (Primorska) a rhan o benrhyn Istria i'r gogledd o'r Afon Mirna. Sefydlwyd Tiriogaeth Rydd Trieste yn 1947 gan Gytundeb Heddwch Paris a lofnodwyd yn 1947 ar diwedd yr Ail Ryfel Byd rhwng yr Eidal a Pwerau'r Cynghreiriaid - gwledydd buddugol y Rhyfel.
 | |
| Territorio Libero di Trieste Eidaleg Svobodno tržaško ozemlje Slofeneg Slobodni Teritorij Trsta Croatieg Слободни Териориј Трста Serbeg Free Territory of Trieste Saesneg | |
| Math | Gwlad |
|---|---|
| Prifddinas | Trieste  |
| Poblogaeth | 330,000 |
| Sefydlwyd |
|
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Eidaleg, Serbo-Croateg, Slofeneg |
| Daearyddiaeth | |
| Arwynebedd | 738 km² |
| Cyfesurynnau | 45.68°N 13.75°E |
 | |
 | |
| Arian | lira'r Eidal, lira Triest, AM-Lira |
Daearyddiaeth
golygu
Roedd Tiriogaeth Rydd Trieste yn ardal o 738 km sgwâr o amgylch Bae Trieste o Duino/Devin yn y gogledd i Novigrad/Cittanova yn y de, ac roedd ganddo oddeutu 330,000 o drigolion. Roedd yn ffinio â Gweriniaeth newydd yr Eidal i'r gogledd, a Gweriniaeth Ffederal Sosialaidd Iwgoslafia i'r de ac i'r dwyrain. Roedd afonydd y diriogaeth yn cynnwys y Rižana/Risano, y Dragonja/Dragogna, y Timavo/Timava, y Val Rosandra/Glinščica, a'r Mirna/Quieto. Pwynt uchaf y Diriogaeth yn Monte Cocusso/Kokoš (668 metr). Roedd ei bwyntiau mwyaf eithafol ger Medeazza/Medjavas ar 45° 48' yn y gogledd, yn Tarski Zaliv/Porto Quieto ar 45° 18' yn y de, Savudrija/Punta Salvore ar 13° 29' yn y gorllewin, a Gročana/Grozzana ar 13° 55' yn y dwyrain.
Cefndir hanesyddol
golyguYn 1921, atododd yr Eidal rannau o gyn Ymerodraeth Awstria-Hwngari yn ffurfiol ar ôl i'r Ymerodraeth golli a dadfeilio ar ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf. Ymysg y tiroedd newydd a feddianwyd gan yr Eidal oedd dinas a rhanbarth Trieste, penrhyn Istria, Ynysoedd Kvarner a chyfran o Carniola yn Slofenia gyfoes. Slofeniaid oedd poblogaeth pennaf y diriogaeth ac yn Istria, i raddau llai hefyd gyda Croatiaid, tra bod yr Eidalwyr yn byw yn bennaf yn nhrefi arfordirol Trieste ac Istria. Datgelwyd y boblogaeth Slafaidd yn y 1920au a'r 1930au i Eidaloli treisgar yr awdurdodau ffasgaidd, mewn ymateb y trefnwyd y TIGR iddo hefyd.
Yn yr Ail Ryfel Byd, ymladdodd yr Eidal ar ochr y lluoedd Echel. Ar ôl cwymp y drefn ffasgaidd Eidalaidd ym 1943, meddiannwyd y diriogaeth gan luoedd yr Almaen a greodd Barth Gweithredol yr Littoral Adriatig, gyda Trieste yn brifddinas arni. Meddiannod 4ydd Byddin Iwgoslafia a 9fed Corfflu Slofenia ddinas Trieste ar 1 Mai 1945, ar ôl brwydr yn nhref Opicina. Cyrhaeddodd 2il Adran (Seland Newydd) drannoeth a gorfodi ildio’r 2,000 o filwyr Byddin yr Almaen a ddaliodd allan yn Trieste, a oedd wedi gwrthod ildio i filwyr Partizan Iwgoslafaidd y Comiwnyddion o dan Tito gan ofni y byddent yn cael eu dienyddio ganddynt. Datblygodd cadoediad anesmwyth rhwng milwyr Seland Newydd ac Iwgoslafia [2] yn yr ardal nes i'r Cadfridog William Morgan o Brydain gynnig rhaniad o'r diriogaeth a symud milwyr Iwgoslafia o'r ardal lle mae'r Cynghreiriaid yn preswylio. Cytunodd arweinydd Iwgoslafia, Josip Broz Tito, mewn egwyddor ar 23 Mai, gan fod Corfflu XIII Prydain yn symud ymlaen i'r llinell derfyn arfaethedig. Llofnodwyd cytundeb yn Duino ar 10 Mehefin, gan greu Llinell Morgan. Tynnodd filwyr Iwgoslafia yn ôl erbyn 12 Mehefin 1945.[3][4]
Ar 1 Mai 1945, aeth lluoedd comiwnyddol y Cadfridog Tito, sef, 4ydd Byddin Iwgoslafia, gyda 9fed Corfflu Slofenia, NOV a POJ, i mewn i Trieste, ac ar 2 Mai, cyrhaeddodd lluoedd y Cynghreiriaid o Trieste o'r gorllewin.
Wedi'r Rhyfel
golygu
Ar 10 Chwefror 1947, llofnodwyd Cytundeb Heddwch Paris gyda’r Eidal a sefydlwyd Tiriogaeth Rydd Trieste (TRT). Fe'i rhannwyd yn ddwy ardal. Yr ieithoedd swyddogol ym Mharth A oedd Slofenia ac Eidaleg, ac ym mharth B hefyd Croateg.[1] Rhoddwyd iddi gyfansoddiad yn amlinellu'r hawliau a chyfrifoldebau gan y CU yn y Cytundeb.[5]
- Parth A - yn cynnwys Trieste, o dan weinyddiaeth filwrol Lluoedd Cynghreiriol Prydain.
- Parth B - yn cynnwys arfordir Littoral Slofenia a rhan ogleddol Istria, gyda Byddin Iwgoslafia mewn rheolaeth.
Ni fu'r TRT erioed yn gweithredu fel gwladwriaeth sengl, er hynny roedd yn cyhoeddi ei harian a'i stampiau post ei hun.
Er y llwyddwyd i oresgyn ffasgaeth Eidalaidd, roedd gan Barth A lais pwysig o hyd yng nghylchoedd cenedlaetholgar yr Eidal, gan geisio cyfyngu ar ddatblygiad cymdeithasol poblogaeth Slofenia er mwyn dylanwadu’n fwy effeithiol ar benderfyniadau gwleidyddol gweinyddiaeth filwrol y Cynghreiriaid; Disgrifir yr agwedd a oedd ganddynt tuag at y Slofeniaid orau mewn adroddiad a ysgrifennwyd ym 1948 gan gynghorydd gwleidyddol Prydeinig:
- "The political leaders of Trieste, with their chauvinistic view of things, acted as if Zone A had already been annexed to Italy, ...""
Cafodd eu galwadau eu graddnodi yn erbyn unrhyw fesur o'r ZVU a fyddai mewn unrhyw ffordd yn ffafriol i'r Slofeniaid. Mae'r farn hon hefyd yn dilyn o ddogfen Saesneg:[6]
- “The Italians have long been used to looking at Slovenes almost as if they were submissive. Their attitude can be compared with that of southerners in America towards blacks."
Bu dadlau a lobïo o du Iwgoslafia a'r Eidal dros reolaeth Parth A (ardal y ddinas ei hun) gyda theimladau cryfion ar y naill ochr a'r llall. Atgffai Tito iddo ymladd gyda'r Cynghreiriaid yn erbyn y Natsiaid a'r Ffasgwyr Eidalaidd [7] a cafwyd atgofion o bolisi gwrth-Slofeneg o dan reolaeth yr Eidalwyr lle caewyd ysgolion a sefydliadau iaith Slofeneg wedi'r Rhyfel Byd Cyntaf a bu gorthrwm fawr ar y gymuned yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Wedi sawl blwyddyn o drafod, serch hynny, cafwyd refferendwm gyda Parth A yn pleidleisio dros ymuno â'r Eidal.[8] Llofnodwyda Memorandwm Cyd-ddealltwriaeth 1954 (Cytundeb Llundain fel y'i gelwir), peidiodd TRT â bodoli mewn gwirionedd. Neilltuwyd gweinyddiaeth Parth A i'r Eidal a Pharth B i Iwgoslafia. Roedd y ddogfen yn gwarantu rhai hawliau sylfaenol i ddefnyddio iaith leiafrifol mewn perthynas â sefydliadau cyhoeddus. Doedd nifer o'r Iwgoslafiaid a'r Slofeniaid ddim yn hapus gyda'r penderfyniad i "golli" dinas Trieste.[9]
Cadarnhawyd y ffin rhwng yr Eidal ac Iwgoslafia o'r diwedd gan Gytundeb Osimo a lofnodwyd gan Weriniaeth Ffederal Sosialaidd Iwgoslafia a Gweriniaeth yr Eidal ar 10 Tachwedd 1975 yn ninas Osimo yn yr Eidal a'i chadarnhau ym 1977.[1]
Demograffeg
golyguAr ôl yr Ail Ryfel Byd ac yn y blynyddoedd yn dilyn hollt TRT, penderfynodd nifer fawr (tua 200,000) o Eidalwyr adael Istria a Rijeka (Eidaleg: Fiume) a symud i'r Eidal.[10] Roedd y rhesymau yn wahanol: economaidd, gwleidyddol, seicolegol (ofn erledigaeth ac awydd i aros yn y wlad wreiddiol). Ar yr ochr Iwgoslafia, gelwir alltudion yn optegwyr yn Eidaleg fel ezuli (o'r Lladin exilium, "diarddel"). Mae tua 30,000 o Eidalwyr wedi dewis aros a heddiw cynrychioli lleiafrif yr Eidal yn Slofenia a Chroatia.
Cyfanswm poblogaeth Tiriogaeth Rydd Trieste oedd oddeutu 370,000 o drigolion ym 1949.
Llywodraethwyr TRT
golygu- Parth A[11]
- 1 Mai - 4 Gorff. 1945: Uwch-Frigadydd Bernard Cyril Freyberg (Seland Newydd)
- 4 Gorff. 1945 - 4 Gorff. 1947: Cyrnol Alfred Connor Bowman (UDA)
- 4 Gorff. - 16 Medi 1947: Cyrnol James J. Carnes (UDA)
- 16 Medi 1947 - 31 Mai 1951: Uwch-Frigadydd Terence Airey (Y Deyrnas Unedig)
- 31 Mai 1951 - 26 Hydref 1954: Uwch-Frigadydd Sir John Winterton (Y Deyrnas Unedig)
- Parth B
- 1 Mai 1945 - 15 Medi 1947: Dušan Kveder
- 15 Medi 1947 - 15 Mawrth 1951: Mirko Lenac
- 15 Mawrth 1951 - 26 Hydref 1954: Miloš Stamatović
Llywodraeth leol TRT
golyguRhannwyd y diriogaeth yn 18 bwrdeistref, mae'r faner wrth ymyl y fwrdeistref yn nodi a yw wedi'i lleoli yn yr Eidal 
Yr Eidal , Slofenia 
Slofenia neu Croatia 
Croatia ar hyn o bryd:
|
Parth A: |
Parth B:
|
Sefyllfa gyfredol
golyguCeir sôn achlyrusol o blaid adfer sefyllfa debyg i'r Tiriogaeth Rydd i'r ddinas gan dynnu ar hanes aml-ethnig y ddinas a'r safle canolog o fewn daearyddiaeth Ewrop.[12] Ceir mudiad sy'n galw ac yn ymgyrchu dros ymreolaeth i'r ddinas a'r rhanbarth.[13]
Ers i Slofenia ymuno gyda'r Undeb Ewropeaidd mae'r hen ffin galed rhwng Iwgoslafia, yna Slofenia a'r Eidal, wedi diflannu.[14]
Darllen pellach
golygu- Trieste and the Meaning of Nowhere - ceir argraffiadau a chofnod o Trieste ar yn syth wedi'r Ail Ryfel Byd yn llyfr yr awdur Cymreig, Jan Morris
Cyfeiriadau
golygu- ↑ 1.0 1.1 1.2 Drašček, Nuša. "Slovenska zahodna meja po drugi svetovni vojni", diplomsko delo, Univerza v Ljubljani, Ljubljana, 2005
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=7_DrdHux7MA
- ↑ "Stanford University". stanford.edu. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 21 Gorffennaf 2006. Cyrchwyd 10 Medi 2017.
- ↑ "Ashburton Guardian". ashburtonguardian.co.nz. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 27 Mehefin 2006. Cyrchwyd 10 September 2017.
- ↑ https://www.un.org/unispal/document/auto-insert-211880/
- ↑ PRO, FO 371/78626/R158; FO, 371/72498/R 8601 (Milica Kacin Wohinc, Jože Pirjevec - Zgodovina Slovencev v Italiji - Nova Revija - Ljubljana, 2000 - ISBN 961-6352-11-3)
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=PRAgxUz9rLk
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=XyX5i9o0YMU
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=g34NQMyU1YE
- ↑ Arrigo Petacco, The exodus. The story of the Italian population of Istria, Dalmatia, and Venezia Giulia, Mondadori, Milan, 1999. English translation.
- ↑ Worldstatesmen / Italy / Trieste
- ↑ https://www.bbc.co.uk/news/magazine-29822594
- ↑ http://www.triest-ngo.org/the-free-territory-of-trieste/
- ↑ https://www.youtube.com/watch?v=0334wYsxXQQ