Daniel Owen
Nofelydd o Gymru oedd Daniel Owen (20 Hydref 1836 – 22 Hydref 1895).[1] Roedd yn un o lenorion mwyaf blaengar a dylanwadol y 19g yn yr iaith Gymraeg a gofir fel un o arloeswyr mawr y nofel yn Gymraeg.[2]
Daniel Owen | |
---|---|
![]() | |
Ganwyd | 20 Hydref 1836 ![]() Yr Wyddgrug ![]() |
Bu farw | 22 Hydref 1895 ![]() Yr Wyddgrug ![]() |
Dinasyddiaeth | ![]() |
Galwedigaeth | ysgrifennwr, nofelydd ![]() |
Adnabyddus am | Enoc Huws, Rhys Lewis ![]() |
Bywgraffiad
golyguBywyd Cynnar
golyguGanwyd Owen yn yr Wyddgrug yn fab i'r glöwr Robert Owen. Bu farw ei dad a'i ddau frawd, James a Robert, ar 12 Mai 1838 mewn damwain pan fu llifogydd ym mhwll glo Argoed, gan adael Owen, ei fam, a thri o frodyr a chwiorydd eraill i ddibynnu ar elusen y plwyf am eu cynhaliaeth. Ni dderbyniodd lawer o addysg ffurfiol, ond cydnabu Owen ei ddyled i'r addysg a dderbyniodd yn yr Ysgol Sul.
Siop y Teiliwr
golyguNi fu Owen, yn ei eiriau ei hun, erioed yn gryf ei iechyd,[3] ac felly yn 12 oed, yn hytrach na mynd i weithio dan y ddaear fel y gwnaethai ei frodyr, daeth Owen yn brentis i deiliwr, Angel Jones. Roedd Jones yn un o flaenoriaid ac arweinwyr y Methodistiaid Calfinaidd yn yr Wyddgrug. Wedi iddo gwblhau ei brentisiaeth parhaodd Owen i weithio fel teiliwr yn yr un siop.
Disgrifiodd Owen y brentisiaeth fel math o goleg, a dechreuodd ysgrifennu cerddi wedi iddo gael ei ddylanwadu gan un o'i gydweithwyr.[4] Rhoddai'r gwaith ddigon o gyfle iddo i drafod a dadlau gyda'i gyd-weithwyr a'r cwsmeriaid; ymhlith pynciau'r trafodaethau hyn roedd amrywiaeth o faterion gwleidyddol a diwinyddol, a darllenwyd ar lafar o destunau amrywiol mewn Cymraeg a Saesneg gan gynnwys nofelau'r awduron Saesneg George Eliot a Walter Scott.[4][5] Roedd Owen ac aelodau eraill o'i gylch yn barddoni hefyd, ac ymysg gweithiau llenyddol cynharaf yr awdur y mae amryw o gerddi a ysgrifennwyd yn ystod ei gyfnod yn brentis i Angel Jones. Defnyddiodd y ffugenw 'Glaslwyn' wrth gyhoeddi cerddi yn y cylchgronau. Tesun y gerdd gyntaf iddo ei gyhoeddi yw Mynwent yr Wyddgrug, ac fe'i cyhoeddwyd yn 1856 pan oedd Owen yn 20 oed.[6] Daliodd i gyhoeddi ambell gerdd dros y blynyddoedd nesaf, gan gynnwys pryddest, Offrymiad Isaac, a luniwyd rywbryd rhwng 1856-66.[7]
Yn 1859 dechreuwyd cyhoeddi gwaith ysgrifenedig maith cyntaf Owen, sef cyfieithiad o Ten Nights in a Bar-Room and What I Saw There, nofel ddirwestol Saesneg gan yr Americanwr Timothy Shay Arthur. Cymreigiodd Owen y testun a'r ddeialog dan y teitl Deng Noswaith yn y Black Lion, ond ni chwblhaodd y cyfieithiad wedi anghytundeb gyda'r cyhoeddwr.[8]
Fel llawer o wŷr ifanc galluog ei gyfnod anogwyd Owen i fynd yn bregethwr, a bu'n hyfforddi am gyfnod o 1865-7 yng Ngholeg y Bala, sef Coleg hyfforddi'r Methodistiaid. Ni chwblhaodd ei astudiaethau fodd bynnag oherwydd priodas ei frawd Dafydd, a'i orfododd i adael y coleg er mwyn dychwelyd i'r gwiath i gynnal ei chwiorydd a'i fam.[2] Roedd yn falch, fodd bynnag, o gael dychwelyd i'r Wyddgrug ac ailafael yn ei waith yn siop Angel Jones, lle bu'n gweithio fel teiliwr tan ddiwedd ei oes, yn gyntaf fel gweithiwr ond yn y man yn gyd-berchennog ei fusnes ei hun.
Troi at Ysgrifennu
golyguEr nad oedd bellach yn bwriadu bod yn weinidog, parhaodd Owen i bregethu tan 1876, pan gorfodwyd iddo rhoi'r gorau i deithio oherwydd ei iechyd bregus.[9] Gweinidog Capel Bethesda lle'r oedd Owen yn aelod oedd y Parchedig Roger Edwards, oedd yntau'n nofelydd ac yn olygydd ar Y Drysorfa; ef a ysgogodd Owen i ddechrau ysgrifennu gan nad oedd bellach yn medru pregethu.[10] Y canlyniad oedd dau gyfres a ymddangosodd yn Y Drysorfa yn 1878 sef Cymeriadau Beiblaidd a Cymeriadau Methodistaidd; cyfunwyd y ddau a'u cyhoeddi fel llyfr yn 1879 dan y teitl Offrymau Neilltuaeth. Casgliad o ddehongliadau beiblaidd oedd y gyfres gyntaf ond roedd Cymeriadau Methodistaidd yn stori o bum pennod y gellir ei ystyried yn nofel fer neu'r stori fer hir yn dilyn proses ethol blaenoriaid mewn capel. Ail-gyhoeddwyd y gyfres eto yn Y Siswrn (1886).
Yn dilyn poblogrwydd y ddwy gyfres, hysbysebodd Roger Edwards y byddai nofel o eiddo Owen yn ymddangos fesul pennod yn Y Drysorfa. Ymddengys nad ymgynghorodd Edwards ag Owen ei hun cyn gwneud y cyhoeddiad hwn,[11] a bu rhaid i Owen felly lunio'r nofel Y Dreflan heb unrhyw gynllun blaenorol. Seiliodd y nofel ar yr Wyddgrug, er nad yw'r dref yn cael ei enwi yn y stori ei hun, sy'n dilyn nifer o is-blotiau a chymeriadau amrywiol. Ymddangosodd y nofel o 1879-81, cyn ymddangos fel cyfrol ar ddiwedd 1881. Er gwaetha'r diffyg cynllunio roedd y nofel yn boblogaidd iawn ac oherwydd hynny perswadiwyd Owen gan Edwards i ddechrau ail nofel yn syth wedyn. Rhys Lewis oedd y nofel honno, ac wedi ei chyhoeddi, nofel ddaeth â bri mawr i'r nofelydd ac a sefydlodd ei enw nofelydd fel ffigwr holl-bwysig yng Nghymru. Defnyddiodd elw'r cyhoeddi i godi ty newydd (Cae'r Ffynnon) ger man ei eni yn Maes y Dref, Yr Wyddgrug ar gyfer ei fam (fu farw cyn iddi gael symud yno).
Dilynwyd Rhys Lewis gan ddwy nofel eto, Enoc Huws a Gwen Tomos a chyfres o straeon byrion sef Straeon y Pentan.
Roedd yn ddeifiol ei wawd o'r tueddiadau a welai mewn Anghydffurfiaeth yng Nghymru i fod yn ymbarchuso yn ystod ei gyfnod ef.
Gwaddol
golyguDaniel Owen oedd nofelydd mwyaf poblogaidd a mwyaf dylanwadol yr 19g yn yr Iaith Gymraeg; ysytyrir ef yn arloeswr ym maes y nofel Gymraeg
Ers 1979 rhoddir Gwobr Goffa Daniel Owen bob blwyddyn yn Yr Eisteddfod Genedlaethol i nofel heb ei chyhoeddi. Hon bellach yw un o wobrwyau mawr yr Eisteddfod, ac mae'r wobr ariannol sy'n gysylltedig â hi yn fwy nag eiddo'r Gadair neu'r Fedal Ryddiaith.
Erbyn heddiw ystyrir mai diddordeb pennaf gweithiau rhyddiaith cynharaf Owen, sef Cymeriadau Methodistaidd ac Y Dreflan, yw fel rhagflas ar yr hyn oedd i ddod,[12][13] er y credai Saunders Lewis y dylid gosod Cymeriadau Methodistaidd gyda gwaith gorau'r nofelydd.[14]
Ychydig o sylw gafodd barddoniaeth Owen erioed; bardd "cyffredin" oedd Owen ym marn Robert Rhys;[15][16] er bod ei gerddi ambell dro yn troedio tir gwahanol iawn i'w nofelau, er enghraifft Y Troseddwr, sy'n disgrifio carchor yn disgwyl ei ddienyddio.[15] Bu'r gerdd Ymson Bore Nadolig 1894 yn boblogaidd ar un adeg fel darn adrodd.[16]
Addaswyd gweithiau Owen ar gyfer y llwyfan yn ystod y 19g. Rhwng 2002 a 2006, darlledodd S4C y gyfres Treflan, yn seiliedig ar lyfrau Daniel Owen, gan ddilyn hanesion Rhys Lewis ac Enoc Huws' yn bennaf.
Llyfrau
golygu- Offrymau Neilltuaeth (1879)
- Y Dreflan (1881)
- Rhys Lewis (1885)
- Y Siswrn (1886)
- Gweler hefyd Yr Ysmygwr: Rhyddiaith Fer a Barddoniaeth (2024)
- Enoc Huws (1891)
- Gwen Tomos (1894)
- Straeon y Pentan (1895)
Llyfryddiaeth
golygu- John Owen, Cofiant Daniel Owen: ynghyda Sylwadau ar ei Ysgrifeniadau (Wrecsam: Hughes a'i Fab, 1899)
- Isaac Foulkes, Daniel Owen y Nofelydd (Lerpwl, 1903)
- T. Gwynn Jones, Daniel Owen, 1836-1895 (Caerdydd : Gwasg Prifysgol Cymru, 1936)
- Saunders Lewis, Daniel Owen (Gwasg Aberystwyth, 1936)
- John Gwilym Jones, Daniel Owen: Astudiaeth (Dinbych: Gwasg Gee, 1970)
- T. Ceiriog Williams, Yr Hen Ddaniel (Wrecsam: Hughes a'i Fab, 1975)
- John Gwilym Jones, Nofelydd yr Wyddgrug (Yr Wyddgrug : Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1976)
- Derec Llwyd Morgan, Daniel Owen a Methodistiaeth (Yr Wyddgrug: Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1977)
- Hywel Teifi Edwards, Daniel Owen a'r "Gwir" (Yr Wyddgrug: Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1978)
- E. G. Millward, Tylwyth Llenyddol Daniel Owen (Yr Wyddgrug: Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1979)
- R. Geraint Gruffydd, Daniel Owen a Phregethu (Yr Wyddgrug: Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1980)
- Daniel Owen: Detholiad o Ysgrifau, cyf.1, gol. Urien Wiliam (Llandybie: Christopher Davies, 1983)
- Daniel Owen: Detholiad o Ysgrifau, cyf.2, gol. Urien Wiliam (Llandybie: Christopher Davies, 1983)
- Marion Eames, Merched y Nofelau (Yr Wyddgrug: Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1984)
- J. E. Caerwyn Williams, "Daniel Owen, datblygiad cynnar y nofelydd", Llên Cymru 15 (1984/1986), tt.133-158
- R. K. Matthias a T. Ceiriog Williams, Daniel Owen a'i Fyd (Penarlâg: Archifdy Clwyd, 1991)
- Glyn Tegai Hughes, Daniel Owen a Natur y Nofel (Yr Wyddgrug: Pwyllgor Ystafell Goffa Daniel Owen, 1991)
- Derec Llwyd Morgan, "Daniel Owen a'r Beibl", yn Rhai Agweddau ar y Beibl a Llenyddiaeth Gymraeg (Llandysul: Gomer, 1998), tt.214–246
- Robert Rhys, Daniel Owen, Dawn Dweud (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 2000)
Oriel
golygu-
Dawn Dweud Daniel Owen gan Robert Rhys
-
Daniel Owen a Natur y Nofel, gol. T. Trefor Parry
Ffynonellau
golygu- Foulkes, Isaac (1903). Daniel Owen: Y Nofelydd. Isaac Foulkes.
- Rhys, Robert (2000). Daniel Owen (Dawn Dweud). Gwasg Prifysgol Cymru.
- {{Cite book |last=Millward |first=E. G.|title=Cenedl o Bobl Ddewrion: Agweddau ar Lenyddiaeth Oes Victoria
- Lewis, Saunders (1936). Daniel Owen. Gwasg Gee.
Cyfeiriadau
golygu- ↑ "DEATHOFMRDANIELIOWENI - Carnarvon and Denbigh Herald and North and South Wales Independent". James Rees. 1895-10-25. Cyrchwyd 2015-07-16.
- ↑ 2.0 2.1 "Owen, Daniel 1836-1895". Y Bywgraffiadur Cymreig. Llyfrgell Genedlaethol Cymru.
- ↑ Foulkes, t. 3.
- ↑ 4.0 4.1 Foulkes, t. 4-5.
- ↑ Rhys, t. 13-22.
- ↑ Owen, Daniel (2024) Yr Ysmygwr: Rhyddiaith Fer a Barddoniaeth, Melin Bapur, t.124
- ↑ Owen, Daniel (2024) Yr Ysmygwr: Rhyddiaith Fer a Barddoniaeth, Melin Bapur, t.157
- ↑ Rhys, t. 22.
- ↑ Gruffydd, R. Geraint (2019). James, E. Wyn (gol.). Y Gair a'r Ysbryd: Ysgrifau ar Biwritaniaeth a Methodistiaeth. Bangor: Gwasg Bryntirion. ISBN 978-1-85049-267-2.
- ↑ Rhys, t. 145.
- ↑ Foulkes, t. 6-7.
- ↑ John Rowlands (1992) Ysgrifau ar y Nofel, Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, t.32
- ↑ Rhys, t. 80.
- ↑ Lewis, t. 60-61.
- ↑ 15.0 15.1 Owen, Daniel (2024) Yr Ysmygwr: Rhyddiaith Fer a Barddoniaeth, Melin Bapur, t.7-15
- ↑ 16.0 16.1 Rhys, t. 195.