Gorchest y Beirdd

Un o Bedwar Mesur ar Hugain Dafydd ab Edmwnd yw Gorchest y Beirdd (hefyd Gorchest Beirdd).

Y pedwar mesur ar hugain

Y pedwar mesur ar hugain yw'r gyfundrefn o fesurau caeth a ddaeth yn ganon awdurdodol ym marddoniaeth Gymraeg yr Oesoedd Canol Diweddar, sef cyfnod Beirdd yr Uchelwyr. Rhestr Awdl gywydd Byr a thoddaid Clogyrnach Cyhydedd fer Cyhydedd hir Cyhydedd naw ban Cyrch a chwta Cywydd deuair fyrion Cywydd deuair hirion Cywydd llosgyrnog Englyn cyrch Englyn milwr Englyn penfyr Englyn proest cyfnewidiog Englyn proest cadwynog Englyn unodl union Englyn unodl crwca Gwawdodyn byr Gwawdodyn hir Hir a thoddaid Rhupunt byr Rhupunt hir Tawddgyrch cadwynog Toddaid

Tarddiad

Pan enillodd Dafydd ab Edmwnd gadair arian Eisteddfod Caerfyrddin 1451, aeth ati i ail-drefnu'r hen bedwar mesur ar hugain. Ceisiodd ddisodli dau fesur; yr englyn milwr a'r englyn penfyr; gyda dau fesur newydd. Y naill oedd Cadwynfyr a'r llall oedd Gorchest y Beirdd.

Nodweddion

Amrywiad mwy cywrain a chymhleth ar y rhupunt hir yw Gorchest y Beirdd.

Mae gan bennill o Orchest y Beirdd bymtheg sillaf wedi'u gosod fel a ganlyn: 4,4,4,3. Yn y tair rhan gyntaf, cynhelir odl ar yr ail sillaf, a chynhelir odl hefyd ar y bedwaredd sillaf rhwng y tair rhan. Cynganeddir y ddwy ran gyntaf yn annibynnol. Caiff y drydedd ran ei chynganeddu'n annibynnol ond mae hefyd yn cynganeddu gyda'r bedwaredd ran fel un llinell saith sillaf. Mae sillaf olaf y bedwaredd ran yn cynnal y brifodl.

Dyma enghraifft o'r mesur o waith Siôn Tudur:

Dôi 'rhyd y rhiw, dull hud a lliw,

Da bryd yw briw dybryd bron.

Yn y pennill hwn, mae ail sillaf y tair rhan gyntaf yn odli, sef 'rhyd, hud a bryd.

Mae pedwaredd sillaf y tair rhan gyntaf yn odli, sef rhiw, lliw a briw.

Cynganeddir y ddwy ran gyntaf yn annibynnol, sef

Dôi 'rhyd y rhiw (Groes o gyswllt)

dull hud a lliw (Groes o gyswllt)

Yna, cynganeddir y drydedd ran yn annibynnol:

Da bryd yw briw (Groes o gyswllt)

ond mae'r drydedd ran a'r bedwaredd ran yn cynganeddu ar eu hyd i greu un llinell saith sillaf:

Da bryd yw briw dybryd bron (Groes gytbwys acennog)

Dyma'r pennill eto, gyda'r brifodl a'r odlau mewnol wedi'u duo:

Dôi 'rhyd y rhiw, dull hud a lliw,

Da bryd yw briw dybryd bron.

A dyma'r dyfyniad ar ei hyd:

Dôi 'rhyd y rhiw, dull hud a lliw,

Da bryd yw briw dybryd bron,

Ym Mhasg mwyhâ enw tasg nid da,

Egr wasg o'r iâ, guras gron.

Mae bron a gron yn cynnal y brifodl. Sylwer hefyd yn y pennill uchod fod ail sillaf pedwaredd ran pob uned yn odli ag ail sillaf y rhannau eraill, sef dybryd a'r odl gudd, guras gron. Fodd bynnag, nid yw hyn yn rheol; mae'n fwy na thebyg fod y bardd wedi defnyddio'r odl hon er mwyn cywreinio'r mesur hyd yn oed ymhellach; efallai er gorchest yn unig.

Gellir ysgrifennu'r dyfyniad uchod fel a ganlyn er mwyn gweld y nodweddion yn gliriach:

Dôi 'rhyd y rhiw,

dull hud a lliw,

da bryd yw briw dybryd bron,

Ym Mhasg mwyhâ

enw tasg nid da,

Egr wasg o'r iâ, guras gron.

Daw'r odlau o dan ei gilydd uchod.

Dyma enghraifft arall o waith Dafydd ab Edmwnd, arloeswr y mesur:

I'ch llys iach llawn, wiw Rys yr awn,

A gwŷs a gawn, agos ged;

A'th fudd, wyth fael, o gudd i'w gael,

Aur rhudd, ŵr hael, rhwydd y rhed.

Fel y gwelir uchod, mae'n fesur astrus a chlogyrnaidd oherwydd y rheolau llymion y mae'n rhaid ufuddhau iddynt. Anaml iawn y gwelir enghraifft o'r mesur nad yw'n rhan o awdl enghreifftiol, sef awdl orchestol sy'n cynnwys pob un o'r pedwar mesur ar hugain.

Ni chenir nemor ddim ar y mesur hwn heddiw gan fod y rheolau yn tueddu i gyfyngu mynegiant y bardd.

Dywed y Prifardd Alan Llwyd fod y ddau fesur a neilltuwyd ar gyfer Gorchest y Beirdd a Chadwynfyr, sef yr englyn milwr a'r englyn penfyr, yn "llawer mwy defnyddiol".

Llyfryddiaeth

• John Morris-Jones, Cerdd Dafod (Gwasg Prifysgol Rhydychen, 1925)
• Alan Llwyd, Anghenion y Gynghanedd (Argraffiad diwygiedig, Cyhoeddiadau Barddas, 2007)

Gweler hefyd

• Y pedwar mesur ar hugain
• Dafydd ab Edmwnd
• Gorchestion Beirdd Cymru (blodeugerdd a gyhoeddwyd yn 1773)