Wicipedia

Y Môr Baltig

môr yng Ngogledd Ewrop

Môr rhwng Llychlyn a gwledydd cyfandir Ewrop yw'r Môr Baltig neu'r Môr Llychlyn, sy'n gangen o Gefnfor yr Iwerydd. Mae cyswllt o Fôr y Gogledd i'r Môr Baltig trwy Skagerrak a Kattegat, dau gulfor rhwng Denmarc, Norwy a Sweden. Mae ei harwynebedd yn yn 413,000 km² ac mae'n cynnwys 21,600 km³ o ddŵr. Gyda dyfnder cyfartalog o 52m, sy'n ymestyn i 459m ar ei ddyfnaf, mae'n fôr bas iawn. Yn ogystal dim ond 1% o gynnwys y dŵr sy'n halen yn y môr hwn, sy'n golygu ei fod yn llai hallt na moroedd eraill.

Y Môr Baltig
Mathmôr canoldir, môr ymylon, inland sea Edit this on Wikidata
Enwyd ar ôldwyrain, gorllewin Edit this on Wikidata
De-Ostsee.ogg Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynolGogledd Cefnfor yr Iwerydd, Cefnfor y Byd Edit this on Wikidata
GwladSweden, Y Ffindir, Rwsia, Estonia, Latfia, Lithwania, Gwlad Pwyl, yr Almaen, Denmarc Edit this on Wikidata
Arwynebedd377,000 ±1000 km² Edit this on Wikidata
Yn ffinio gydaØresund, Great Belt, Little Belt Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau58°N 20°E Edit this on Wikidata
Map
[golygwch ar Wicidata]

Daearyddiaeth

golygu

Y gwledydd ac ardaloedd o gwmpas y Môr Baltig yw Sweden, y Ffindir, Ffederasiwn Rwsia, Estonia, Latfia, Lithwania, Kaliningrad Oblast (clofan bychan Ffederasiwn Rwsia), Gwlad Pwyl, yr Almaen a Denmarc.

Y gylffiau mawr yw Gwlff Bothnia rhwng Sweden a'r Ffindir, Gwlff y Ffindir rhwng y Ffindir a'r gwledydd Baltaidd a Gwlff Riga rhwng Estonia a Latfia.

Yr ynysoedd mwyaf yw Gotland ac Öland (Sweden), Åland (y Ffindir), Hiiumaa a Saaremaa (Estonia). Ceir ynysoedd niferus oddi ar dir mawr Denmarc, e.e. Bornholm, Sjælland a Fyn. Mae Åland yn dalaith annibynnol a heb arfbais yn y Ffindir. Mae'r bobl sydd yn byw ar yr ynys yn siarad Swedeg ac mae baner sydd yn wahanol iawn i un y Ffindir gan yr ynys. Mae'n aelod-wladwriaeth annibynnol yng Nghyngor y Gogledd (Nordic Council).

Mae'n bosib mynd trwy afonydd a chamlesi i Afon Volga yn Rwsia, ac oddi yno ymlaen i'r Môr Gwyn, y Môr Du, Môr Asof a Môr Caspia.

Mae'r Môr Baltig yn enwog am ei ambr.

Geirdarddiad

golygu

Roedd Tacitus yn ei alw’n Mare Suebicum ar ôl pobl Germanaidd y Suebiref>Tacitus, Germania]](online text): Ergo iam dextro Suebici maris litore Aestiorum gentes adluuntur, quibus ritus habitusque Sueborum, lingua Britannicae propior. – "Upon the right of the Suevian Sea the Æstyan nations reside, who use the same customs and attire with the Suevians; their language more resembles that of Britain."[1], a galwodd Ptolemi y môr yn Fôr Sarmatiaidd ar ôl y Sarmatiaid,[2] ond y cyntaf i’w enwi'n Fôr y Baltig (Lladin Canoloesol: Mare Balticum) oedd y croniclydd Almaenig o’r 11g Adam o Bremen.

Mae tarddiad yr enw "Baltig" ychydig yn amwys; fe'i mabwysiadwyd i'r Ieithoedd Slafonaidd a Ffinneg a siaredir o amgylch y môr, fwy na thebyg oherwydd rôl Lladin Ganoloesol mewn cartograffeg. Efallai ei fod wedi'i gysylltu â'r gair "gwregys" yn yr Ieithoedd Germanaidd, enw a ddefnyddir ar gyfer dau gulfor Denmarc, "y Belts", tra bod eraill yn honni ei fod yn deillio'n uniongyrchol o ffynhonnell y gair Almaeneg, Lladin balteus sef "gwregys".[3] Cymharodd Adam o Bremen ei hun y môr â siap gwregys, gan nodi ei fod yn cael ei enwi felly oherwydd ei fod yn ymestyn trwy'r tir fel gwregys ("Balticus, eo quod in modum baltei longo tractu fesul Scithicas regiones tendatur usque yn Greciam").

Hanes

golygu

Yn y clasuron

golygu
 
Roedd Cape Arkona ar ynys Rügen yn yr Almaen, yn un o safleoedd mwyaf cysegredig y Slafiaid cyn dyfodiad Cristnogaeth.

Ar adeg yr Ymerodraeth Rufeinig, roedd y Môr Baltig yn cael ei alw'n Mare Suebicum neu Mare Sarmaticum. Disgrifiodd Tacitus yn ei Agricola a Germania OC 98 y Mare Suebicum, a enwyd ar ôl y Suebi, yn ystod misoedd y gwanwyn, fel môr hallt lle torrodd yr iâ gyda thalpiau'n arnofio. Wedi peth amser ymfudodd y Suebi i'r de-orllewin i fyw dros dro yn ardal Rhineland yn yr Almaen fodern, lle mae eu henw wedi goroesi yn y rhanbarth hanesyddol o'r enw Swabia. Galwodd Jordanes ef yn "Fôr Germanaidd" yn ei waith, y Getica.

Y Canol Oesoedd

golygu

Yn yr Oesoedd Canol cynnar, adeiladodd masnachwyr Llychlynnaidd (Sgandinafaidd) ymerodraeth fasnach o amgylch y Baltig. Yn ddiweddarach, ymladdodd y Llychlynwyr am reolaeth ar y Baltig yn erbyn llwythau Wendish a oedd yn preswylio ar y lan ddeheuol. Defnyddiodd y Llychlynwyr afonydd Rwsia hefyd ar gyfer llwybrau masnach, gan ddod o hyd i'w ffordd yn y pen draw i'r Môr Du a de Rwsia. Cyfeirir at y cyfnod hwn lle roedd y Llychlynwyr yn llwyddiannus fel "Oes y Llychlynwyr".

Gwledydd y Môr Baltig

golygu
 
Tywyn ar arfordir Gwlad Pwyl

Mae nifer o wledydd yn ffinio â'r môr, ond gelwir Estonia, Latfia a Lithwania yn "y Gwledydd Baltig".

Gwledydd sy'n ffinio â'r môr:

     

Gwledydd sydd ym masn y Baltig ond sydd heb ffinio â'r môr:

  

Ynysoedd a gorynysoedd

golygu
 
Castell Hammershus, ynys Bornholm
     

Dinasoedd a phorthladdoedd

golygu

Y dinasoedd arfordirol mwyaf:

  • St Petersburg (Rwsia) 4,700,000
  • Stockholm (Sweden) 774,411 (Stockholm Fwyaf 1,729,274)
  • Riga (Latfia) 760,000
  • Helsinki (Ffindir) 559,716 (Helsinki Fwyaf: 1,200,000)
  • Copenhagen (Denmarc) 502,204 (Copenhagen Fwyaf: 1,823,109) (yn wynebu Oresund)
  • Gdańsk (Gwlad Pwyl) 462,700 (1,041,000 yn cynnwys Gdansk Fwyaf)
      

Porthladdoedd pwysig (er nad yn ddinasoedd mawr):

     
  • Puck (Gwlad Pwyl) 15,000
  • Hanko (Ffindir) 10,000

Diffiniadau swyddogol

golygu

Gweinyddiaeth

golygu

Mae Confensiwn Helsinki ar Ddiogelu Amgylchedd Morol Ardal Môr y Baltig yn cynnwys y Môr Baltig a'r Kattegat, heb alw Kattegat yn rhan o'r Môr Baltig:

"At ddibenion y Confensiwn hwn 'Ardal y Môr Baltig' fydd Môr y Baltig a'r Fynedfa i'r Môr Baltig, wedi'i ffinio â chyfochrog y Skaw yn y Skagerrak ar 57° 44.43'N."[4]

Trafnidiaeth hanesyddol

golygu

Yn hanesyddol, casglodd Teyrnas Denmarc drethi o longau ar y ffin rhwng y cefnfor a'r Môr Baltig dan glo, ochr yn ochr: yn yr Øresund yng nghastell Kronborg ger Helsingør; yn y Llain Fawr yn Nyborg; ac yn y Belt Fach yn ei rhan gul yn Fredericia, wedi i'r cadarnle hwnnw gael ei adeiladu. Rhan gul y Belt Fach yw'r "Middelfart Sund" ger Middelfart.[5]

Eigioneg

golygu

Mae'r mwyafrif o ddaearyddwyr yn cytuno mai'r ffin ffisegol a ffefrir yn y Baltig yw llinell a dynnir trwy ynysoedd de Denmarc, Drogden-Sill a Langeland.[6] Mae Sill Drogden i'r gogledd o Køge Bugt ac mae'n cysylltu Dragør yn ne Copenhagen â Malmö; fe'i defnyddir gan Bont Øresund, gan gynnwys Twnnel Drogden. Yn ôl y diffiniad hwn, mae Culfor Denmarc yn rhan o'r fynedfa, ond mae Bae Mecklenburg a Bae Kiel yn rhannau o'r Môr Baltig. Ffin arferol arall yw'r llinell rhwng Falsterbo, Sweden, a Stevns Klint, Denmarc, gan mai dyma ffin ddeheuol Øresund. Dyma hefyd y ffin rhwng yr Øresund deheuol bas (gyda dyfnder nodweddiadol o 5–10 metr yn unig) a dŵr dyfnach.

Hydrograffeg a bioleg

golygu

Mae Drogden Sill (dyfnder o 7 m (23 tr)) yn gosod terfyn i Øresund a Darss Sill (dyfnder o 18 m (59 tr)), a therfyn i'r Môr Belt.

Mae'r siliau bas yn rhwystrau i lif dŵr halen trwm o'r Kattegat i'r basnau o amgylch Bornholm a Gotland.

Mae gan y Kattegat a Môr Baltig de-orllewinol ocsigeniad da ac mae ganddyn nhw'n llawn bywyd morol. Mae gweddill y Môr yn hallt, yn dlawd o ran ocsigen, ac mewn rhywogaethau. Felly, yn ystadegol, po fwyaf o'r fynedfa sydd wedi'i chynnwys yn ei ddiffiniad, yr iachach y mae'r Baltig yn ymddangos; i'r gwrthwyneb, po fwyaf cul y caiff ei ddiffinio, y mwyaf o fygythiad y mae ei fioleg yn ymddangos.

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ (English text online)
  2. ↑ Ptolemi, Geographia III, pennod 5
  3. ↑ Nodyn:In lang Balteus yn Nordisk familjebok.
  4. ↑ "Text of Helsinki Convention". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 Mai 2014. Cyrchwyd 26 Ebrill 2014.
  5. ↑ "Sundzoll".
  6. ↑ "Fragen zum Meer (Antworten) - IOW". www.io-warnemuende.de.

Dolenni allanol

golygu
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Y_Môr_Baltig&oldid=12603970"