Catrin o Ferain
Boneddiges o Gymraes oedd Catrin o Ferain[1] (neu Catrin o'r Berain[2] ac weithiau Catrin Tudur[3]) (1534 – 27 Awst 1591). Ei llysenw oedd "Mam Cymru", ac roedd yn ferch ddeallus a phwerus iawn; bu farw yn 56 mlwydd oed. Nid oes cofeb iddi yn unman ac ni nodir ei henw ar garreg ym mynwent Llanefydd lle claddwyd hi.[4]
| Catrin o Ferain | |
|---|---|
 Portread o Catrin o Ferain, mwy na thebyg gan Adriaen van Cronenburgh, arlunydd o ogledd yr Iseldiroedd. Mae'r benglog yn digwydd yn aml mewn portreadau o'r 16eg ganrif ac yn cynrychioli'r hyn sy'n ein hwynebu ar ddiwedd ein hoes h.y. ein marwoldeb. Cedwir y llun yn yr Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd wedi iddo am gyfnod fod yng nghasgliad Hermann Wilhelm Göring | |
| Ganwyd | 1534  Sir Ddinbych |
| Bu farw | 27 Awst 1591 Llanefydd |
| Dinasyddiaeth |  Cymru |
| Galwedigaeth | gweithiwr y llys |
| Tad | Tudur ap Robert Fychan ap Tudur ab Ieuan o Ferain |
| Mam | Jane Velville |
| Priod | Rhisiart Clwch, Morys Wynn ap John, John Salusbury, Edward Thelwall |
| Plant | Thomas Salusbury, John Salusbury, Catrin ferch Richard Clough, Mary Clough, Jane Wynne |
Hanes golygu
Unig blentyn Tudur ap Robert Fychan a Jane Velville (merch Syr Rowland Filfel,[5] neu Roland de Velville) oedd Catrin. Honwyd bod Rowland Filfel yn fab gordderch i Harri Tudur drwy berthynas â Llydawes ddienw, ond nid yw hyn yn gywir.[6] Roedd Catrin yn berchen ar ystadau eang yn Nyffryn Clwyd, gan gynnwys ei phlasty teuluol yng Nghefn Berain, Sir Ddinbych ger Llanefydd a phlas Penmynydd, hen gartref Tuduriaid Môn.
Roedd Catrin yn adnabyddus fel noddwraig y beirdd. Canodd y bardd Wiliam Cynwal iddi fel 'cannwyll Gwynedd' mewn cwpled sydd bellach yn enwog. Dyma'r cwpled enwog, wedi'i ddilladu mewn orgraff fodern:
- Catrin wych, wawr ddistrych wedd,
- Cain ei llun, cannwyll Wynedd.[7]
Bu farw ar 27 Awst, 1591 ac fe'i claddwyd yn Llanefydd ar y cyntaf o Fedi.
Priodasau a phlant golygu
Priododd bedair gwaith:
- Syr Siôn Salsbri (neu John Salusbury) o Leweni, Aelod Seneddol tros Sir Ddinbych yn 1545-7
- Syr Rhisiart Clwch (Richard Clough) o Ddinbych
- Maurice Wynn o Wydir
- Edward Thelwall o Blas-y-ward, Dinbych
Siôn Salsbri golygu
Priododd John Salusbury (neu Siôn Salbri) pan oedd hi'n 22 oed. Roedd ef yn fab i Syr John Salusbury (m. 1578) o Lewenni a galwyd ef yn 'John yr Iengengaf'. Bu farw ym Mai neu Fehefin 1566, wedi priodas o 9 mlynedd.[8] Roedd ganddynt ddau fab: Thomas (g. c. 1564), a John (g. 1567).
Rhisiart Clwch golygu
.png)
Marsiandiwr cyfoethog iawn oedd Rhisiart, a sefydlodd y Royal Exchange yn Llundain gyda'i bartner busnes Sir Thomas Gresham.[9] Yn 1567 dychwelodd Rhisiart o Antwerp, lle bu'n gweithio a chododd ddau dŷ: Bachegraig a Phlas Clough. Dyma'r ddau dŷ cyntaf yng Nghymru i gael eu codi allan o frics. Wedi iddo farw, etifeddodd ei fab o'i briodas cyntaf Plas Clough.[10] Cafodd ddwy ferch o'i briodas gyda Chatrin o Ferain: Anne (g. 1568), a briododd Roger Salusbury, a Mary (g. 1569), a briododd William Wynn, Melai.
Wedi chwe mlynedd o briodas gyda Chatrin, bu farw. Mae'n fwy na phosibl iddo gael ei wenwyno gan ei fod yn gwneud gwaith ysbio ar ran Elizabeth I.[9]
Maurice Wynn golygu
Yn dilyn marwoaeth cynamserol Rhisiart, priododd Catrin Maurice Wynn[11] o Wydir, Dyffryn Conwy. Cawsant ddau o blant: Edward, a Jane. Roedd yn Siryf Sir Gaernarfon a phan fu farw, gadwyd Catrin yn un o bobl cyfoethocaf gwledydd Prydain.
Edward Thelwall golygu
Y bedwaredd briodas oedd i Edward Thelwall o Blas-y-Ward; ni chawsant blant a bu farw Catrin o flaen Edward. Mab hynaf Simwnt Thelwall o'i briodas gyntaf oedd Edward. Ysgrifennodd y bardd Robert Parry, Henllan, (fl. 1540?-1612?), farwnad i Catrin yn dilyn ei marwolaeth.[12]
Plant golygu
Cafodd chwech o blant ac un-deg-chwech o wyrion ac wyresau[3]: Dyma'r plant o'r 4 priodas:
- Thomas (g. c. 1564), a John (g. 1565 neu 1566)
- Anne (g. 1568), a briododd Roger Salusbury, a Mary (g. 1569), a briododd William Wynn, Melai.
- Edward, a Jane
- dim plant
- Disgynnydd
- Hester Thrale, ffrind Samuel Johnson
Ffuglen golygu
Ceir tair nofel hanesyddol nodedig am Catrin a'i hoes gan R. Cyril Hughes, sef:
- Catrin o Ferain (Gwasg Gomer, 1975)
- Dinas Ddihenydd (Gwasg Gomer, 1976)
- Castell Cyfaddawd (Gwasg Gomer, 1984)
Storiau a honiadau amdani golygu
- Credir i'r bardd Saesneg William Shakespeare ysgrifennu soned am ei mab John. Un chwedl leol arall, o ardal Dinbych yw mai Catrin oedd mam William.[13]
Gweler hefyd golygu
Cyfeiriadau golygu
- ↑ John Davies, Hanes Cymru (Penguin, 1992), tud. 259; R. Cyril Hughes, Catrin o Ferain (1975); Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru.
- ↑ Y Llyfrgell Genedlaethol
- ↑ 3.0 3.1 Gwefan y BBC
- ↑ cylchgrawnbarn.com;[dolen marw] adalwyd 31 Gorffennaf 2016.
- ↑ Am y sillafiad hwn, gweler Williams-Ellis, Helen. Catrin o Ferain – Mam Cymru. Barn. Adalwyd ar 27 Awst 2015.
- ↑ (Saesneg) Roberts, Enid. "Katheryn of Berain". Oxford Dictionary of National Biography (arg. online). Gwasg Prifysgol Rhydychen. doi:10.1093/ref:odnb/67988.CS1 maint: ref=harv (link) (mae angen tanysgrifiad neu aelodaeth o lyfrgell gyhoeddus i ddarllen yr erthygl)
- ↑ Wiliam Cynwal. Dyfynnir gan R. Cyril Hughes ar wynebddalen ei nofel Catrin o Ferain (1975).
- ↑ Ballinger, John. "Katheryn of Berain", Y Cymmrodor, Cyfrol XL, Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, Llundain, 1929
- ↑ 9.0 9.1 Davies J.M. and DC Davies, D.C., "Why did the 5th earl of derby die?", The Lancet, 6 October 2001 (Cyfrol 358, Rhif 9288, Tud. 1187)
- ↑ "Sir Richard Clough – ‘The Most Complete Man’", Legacies – North East Wales, BBC, Chwefror 2004
- ↑ "Catrin of Berain". BBC Wales North East. Mehefin 2009. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2012-07-21. Cyrchwyd 2012-12-13.
- ↑ Y Bywgraffiadur Cymreig Ar-lein; adalwyd 15 Mawrth 2015
- ↑ The Free Library
Dolenni allanol golygu
- (Saesneg) Catrin o Ferain
- (Saesneg) Syr Rhisiart Clwch a Chatrin o Ferain
- (Saesneg) Llun Catrin gan Adriaen van Cronenburgh yn yr Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd Archifwyd 2012-03-06 yn y Peiriant Wayback.