Wicipedia

Cymru yn y Rhyfeloedd Byd

Yn ystod Rhyfel Byd I (1914–1918), roedd Cymru yn rhan o Deyrnas Unedig Prydain Fawr ac Iwerddon, a ymunodd â'r rhyfel ym mis Awst 1914 fel un o'r Pwerau Entente, ynghyd â Ffrainc a Rwsia . Yn rhannol oherwydd effaith cadwyni, penderfynodd y DU oherwydd materion pŵer geopolitical i ddatgan rhyfel ar y Pwerau Canolog yn cynnwys yr Almaen, Awstria-Hwngari, yr Ymerodraeth Otomanaidd, a Bwlgaria.

Parc Coffa Cymreig, Ypres

Rhyfel Byd I golygu

 
'Y Cymry yng Ngoed Mametz' gan Christopher Williams, a gomisiynwyd gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ryfel David Lloyd George. Mae gwaith Williams yn darlunio’r ymladd creulon a gyflawnwyd gan y 38ain Adran (Gymreig) yng Nghoed Mametz ar 11 Gorffennaf 1916.

Disgrifiodd yr hanesydd Kenneth Morgan Gymru ar drothwy'r Rhyfel Byd Cyntaf fel cenedl "gymharol dawel, hunanhyderus a llwyddiannus". Parhaodd allbwn y meysydd glo i gynyddu, gyda Chwm Rhondda yn cofnodi uchafbwynt o 9.6 miliwn o dunelli o lo a echdynnwyd ym 1913.[1]

Gwelodd chwarter cyntaf yr 20fed ganrif hefyd newid yn nhirwedd gwleidyddol Cymru. Ers 1865, bu gan y Blaid Ryddfrydol fwyafrif seneddol yng Nghymru ac, yn dilyn etholiad cyffredinol 1906, dim ond un Aelod Seneddol nad oedd yn Ryddfrydol, Keir Hardie o Ferthyr Tudful, a gynrychiolodd etholaeth Gymreig yn San Steffan . Ond erbyn 1906, roedd anghydfod diwydiannol a milwriaethus gwleidyddol wedi dechrau tanseilio consensws Rhyddfrydol ym meysydd glo'r de.[2] Ym 1916, daeth David Lloyd George y Cymro cyntaf i ddod yn Brif Weinidog Prydain.[3]

Y Cymry yn ymladd golygu

Gwelodd y Rhyfel Byd Cyntaf (1914–1918) gyfanswm o 272,924 o Gymry yn ymladd, sef 21.5 y cant o boblogaeth y dynion. O'r rhain, lladdwyd tua 35,000,[4] gyda cholledion arbennig o drwm o luoedd Cymreig yng Nghoed Mametz ar y Somme a Brwydr Passchendaele.[5]

Brwydrodd y bataliynau 1af ac 2il y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ar Ffrynt y Gorllewin o 1914 i 1918 wrth ymladd yn rhai o frwydrau caletaf y rhyfel, gan gynnwys Coedwig Mametz yn 1916 a Passchendaele yn 1917.[6][7] Bu'r bardd Cymraeg Hedd Wyn yn rhan o'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig a lladdwyd ef ar ddiwrnod cyntaf Brwydr Passchendaele yn ystod Rhyfel Byd I. Enillodd efgadair y bardd yn Eisteddfod Genedlaethol 1917 am gerdd a ysgrifennodd ar ei ffordd i'r rheng flaen. Ysbrydolwyd Evans, a enillodd sawl cadair am ei farddoniaeth, i gymryd yr enw barddol Hedd Wyn o'r ffordd y treiddiodd heulwen i'r niwl yng nghymoedd Meirionnydd.[8]

 
Cerflun o Hedd Wyn. Trawsfynydd, Gwynedd, Cymru

Dyfynnir un o'i gerddi eraill, Rhyfel ("Rhyfel") gan y cyfryngau poblogaidd:[9][10]

Gwae fi fy myw mewn oes mor ddreng,
A Duw ar drai ar orwel pell;
O'i ôl mae dyn, yn deyrn a gwreng,
Yn codi ei awdurdod hell.

Pan deimlodd fyned ymaith Dduw
Cyfododd gledd i ladd ei frawd;
Mae sŵn yr ymladd ar ein clyw,
A'i gysgod ar fythynnod tlawd.

Mae'r hen delynau genid gynt,
Ynghrog ar gangau'r helyg draw,
A gwaedd y bechgyn lond y gwynt,
A'u gwaed yn gymysg efo'r glaw[11]:p233

O'r gororau yn Ne Cymru, glaniodd y Bataliwn 1af yn Le Havre fel rhan o'r 3edd Frigâd yn yr Adran 1af gyda'r British Expeditionary Force ym mis Awst 1914 ar gyfer gwasanaeth ar Ffrynt y Gorllewin . [12] Glaniodd yr 2il Fataliwn ym Mae Laoshan ar gyfer gweithrediadau yn erbyn tiriogaeth Almaenig Tsingtao ym mis Medi 1914 a gwelwyd gweithredu yng Ngwarchae Tsingtao ym mis Hydref 1914. [12] Ar ôl dychwelyd adref yn Ionawr 1915, glaniodd yr 2il Fataliwn yn Cape Helles fel rhan o'r 87ain Brigâd yn y 29ain Adran ym mis Ebrill 1915; fe'i symudwyd o Gallipoli ym mis Ionawr 1916 ac yna glaniodd yn Marseille ym mis Mawrth 1916 ar gyfer gwasanaeth ar Ffrynt y Gorllewin. [12]

Brwydr Mametz golygu

Mametz Wood oedd amcan y 38ain Adran (Gymreig) yn ystod Brwydr Gyntaf y Somme . Gwnaethpwyd yr ymosodiad i gyfeiriad y gogledd dros gefnen, gan ganolbwyntio ar safleoedd yr Almaenwyr yn y goedwig, rhwng 7 Gorffennaf a 12 Gorffennaf 1916. Ar 7 Gorffennaf ffurfiodd y dynion y don gyntaf gyda'r bwriad o gymryd y coed mewn ychydig oriau. Fodd bynnag, lladdodd ac anafwyd dros 400 o filwyr gan amddiffynfeydd cryf yr Almaenwyr. Roedd ganddynt gynnau peiriant yn y goedwig i saethu'r Cymry cyn iddynt gyrraedd yno. Methodd ymosodiadau pellach gan yr 17eg Adran ar 8 Gorffennaf i wella'r sefyllfa. [13]

Nid oedd y milwyr Cymreig yn brin o ddewrder, ond roedd ganddynt dasg amhosibl. Yn y diwedd ymladdodd milwyr Cymreig eu ffordd i mewn i'r coed ond roedd yr Almaen yn eu gor-rifo o dri-i-un. Cafodd y Cymry eu hyfforddi ar gyfer y math hwn o ryfela. Yn ogystal, roedd y welededd yn wael yn y coed ac roedd hi'n anodd i wybod lle'r oeddech. Erbyn gwawr y 12fed o Orffennaf, cipiodd y Cymry Goed Mametz. Rhyddhawyd y 38ain Adran (Gymreig) a'i thynnu o'r rheng flaen. [14]

Yn ddiweddarach disgrifiwyd Douglas Haig, y cadlywydd dros luoedd Prydain yn y Somme, fel "Cigydd y Somme" a 'Cigydd' Haig.[15][16]

Carcharorion Frongoch golygu

Hyd at 1916 bu'r gwersyll yn gartref i garcharorion rhyfel Almaenig mewn distyllfa felen a chytiau crai, ond yn sgil Gwrthryfel y Pasg 1916 yn Nulyn, Iwerddon, symudwyd y carcharorion Almaenig ac fe'i defnyddiwyd fel gwersyll caethiwo i tua 1,800 o weriniaethwyr Gwyddelig, ei gynnal heb brawf. Yn eu plith roedd enwogion megis Michael Collins, y rhoddwyd iddo statws carcharorion rhyfel . Ymhlith y carcharorion roedd hefyd actor Hollywood y dyfodol, Arthur Shields [17] a'r mabolgampwr a'r dyfarnwr Tom Burke. [18][19][20] Yn ddiweddarach daeth gwersylloedd fel Frongoch i gael eu hadnabod fel “Prifysgolion y Chwyldro” lle dechreuodd arweinwyr y dyfodol gan gynnwys Michael Collins, Terence McSwiney a JJ O'Connell gynllunio'r frwydr dros annibyniaeth i Iwerddon.[21][22] Mae Elwyn Edwards, cynghorydd lleol, hanesydd a bardd yn awgrymu mai yn Fongoch yng Nghymru yr enillwyd Rhyfel Annibyniaeth Iwerddon.[20]

Ail Ryfel Byd golygu

Am y tro cyntaf ers canrifoedd, fe aeth poblogaeth Cymru i ddirywiad; lleihaodd diweithdra ond gyda gofynion cynhyrchu yr Ail Ryfel Byd. [23]

Penyberth golygu

 
Cofeb i'r triawd a losgodd yr ysgol fomio

Taniwyd cenedlaetholdeb Cymreig yn y cyfnod cyn yr ail ryfel byd, pan benderfynodd llywodraeth y DU yn 1936 ar sefydlu ysgol fomio RAF Penrhos ym Mhenyberth ar Benrhyn Llŷn yng Ngwynedd. Bu digwyddiadau'r brotest, a adnabyddir fel Tân yn Llŷn, yn gymorth i ddiffinio <i id="mw2w">Plaid Genedlaethol Cymru</i>.[24] Penderfynodd llywodraeth y DU ar Lŷn fel safle ei hysgol fomio newydd ar ôl i leoliadau tebyg yn Northumberland a Dorset wynebu protestiadau.[25]

Fodd bynnag, gwrthododd Prif Weinidog y DU, Stanley Baldwin, glywed yr achos yn erbyn yr ysgol fomio yng Nghymru, er gwaethaf hanner miliwn o brotestwyr Cymreig.[26] Crynhowyd protest yn erbyn yr ysgol fomio gan Saunders Lewis pan ysgrifennodd fod llywodraeth y DU yn bwriadu troi un o ‘gartrefi hanfodol diwylliant, idiom, a llenyddiaeth Gymraeg yn lle i hybu dull barbaraidd o ryfela.[27] Dechreuwyd adeiladu’r ysgol fomio yn union 400 mlynedd ar ôl rhan gyntaf Deddfau Cyfreithiau Cymru 1535–1542 a ddaeth â Chymru i’r un awdurdodaeth gyfreithiol a chyflwr gweinyddol â gweddill Teyrnas Lloegr.[28] Bu "ysgol fomio" RAF Penrhos yn cael ei defnyddio trwy gydol yr ail ryfel byd, o Chwefror 1937 hyd Hydref 1946.[29]

Y Cymry'n ymladd golygu

Yn ystod y rhyfel bu milwyr o Gymru yn ymladd ym mhob prif theatr, gyda rhyw 15,000 ohonynt yn cael eu lladd. Ar ôl 1943, anfonwyd 10 y cant o gonsgriptiaid Cymreig 18 oed i weithio yn y pyllau glo, lle'r oedd prinder llafur; daethant i gael eu hadnabod fel Bechgyn Bevin. Roedd niferoedd yr heddychwyr yn ystod y ddau Ryfel Byd yn weddol isel, yn enwedig yn yr Ail Ryfel Byd, a ystyriwyd yn frwydr yn erbyn ffasgiaeth.[30]

Dyfarnwyd 27 o anrhydeddau brwydr i gatrawd y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig (FBC) ar gyfer yr Ail Ryfel Byd, gyda mwy na 1,200 o ffiwsilwyr yn cael eu lladd wrth ymladd neu ar ôl marw o glwyfau. [31] Ymladdodd y bataliwn 1af ym mrwydrau byr ond ffyrnig Ffrainc a Gwlad Belg a chafodd ei orfodi i encilio a chael ei wacáu yn ystod gwacáu Dunkirk . Ar ôl treulio dwy flynedd yn y Deyrnas Unedig yn aros a pharatoi ar gyfer yr ymosodiad na ddaeth byth ( Operation Sea Lion), anfonwyd y FBC 1af a gweddill yr 2il Adran i India Prydeinig i ymladd yn erbyn Byddin Ymerodrol Japan ar ôl cyfres o golledion gan filwyr Prydain ac India. Bu'r bataliwn yn rhan o Ymgyrch Burma, yn enwedig Brwydr Kohima, sy'n cael ei adnabod fel bwrydr Stalingrad y Dwyrain oherwydd ffyrnigrwydd yr ymladd ar y ddwy ochr, a helpodd i droi llanw'r ymgyrch yn theatr De Ddwyrain Asia . [32]

 
Plac yn coffáu rhyddhau pont yn Normandi gan 2il Fataliwn Cyffinwyr De Cymru ar D-Day ym mis Mehefin 1944.

O'r South Wales Borderers, anfonwyd Bataliwn 1af, fel rhan o 10fed Adran Troedfilwyr India, i Irac i ddileu gwrthryfel a ysbrydolwyd gan yr Almaenwyr yn Irac ym mis Tachwedd 1941. [33] Gwasanaethodd y bataliwn yn Iran wedi hynny. Lladdwyd nifer yn y bataliwn yn Libya ger Tobruk ac fe gollon nhw tua 500 o swyddogion a dynion a gafodd eu dal neu eu lladd yn ystod yr encil cyffredinol. [33] Cafodd y bataliwn ei ynysu pan ddaeth lluoedd yr Almaen o'i cwmpas. Penderfynodd y Prif Swyddog, yr Is-gyrnol Francis Matthews, geisio dianc o gwmpas y gelyn a thorri trwodd i linellau Prydain. Trodd yn drychineb gyda dim ond pedwar swyddog a thua chant o ddynion yn cyrraedd Sollum. [33]

Pan dorrodd yr Ail Ryfel Byd ym mis Medi 1939, roedd 2il Fataliwn Cyffinwyr De Cymru yn gwasanaethu yn Derry, Gogledd Iwerddon, dan orchymyn Rhanbarth Gogledd Iwerddon, ar ôl bod yno ers Rhagfyr 1936. [34] Ym mis Rhagfyr 1939 gadawodd y bataliwn Ogledd Iwerddon ac fe'i hanfonwyd i ymuno â'r 148fed Brigâd Troedfilwyr o'r 49ain Adran Troedfilwyr , ffurfiant Tiriogaethol.[35] Ym mis Ebrill 1940 trosglwyddwyd y bataliwn eto i'r 24ain Brigâd Gwarchodlu a oedd newydd ei chreu, a chymerodd ran yn yr Ymgyrch Norwyaidd, ac roeddent ymhlith y milwyr Prydeinig cyntaf i ymladd yn erbyn Byddin yr Almaen yn yr Ail Ryfel Byd.[36] Methodd yr ymgyrch a bu'n rhaid gwacáu'r frigâd. Fodd bynnag, roedd y marwolaethau yn y bataliwn wedi bod yn hynod o ysgafn, gyda dim ond 13 wedi'u hanafu a 6 wedi'u lladd a dau fedal wedi'u dyfarnu.[37] Roedd y bataliwn yn nodedig fel yr unig fataliwn o Gymru i gymryd rhan yng nglaniadau Normandi ar 6 Mehefin 1944, gan lanio ar Draeth Aur dan orchymyn 50fed Adran Troedfilwyr (Northumbria) ac ymladd ym Mrwydr Normandi, dan orchymyn y 7fed Adran Arfog am rai dyddiau ym Mehefin 1944, cyn dychwelyd i'r 50fed Adran. [38]

Blits golygu

Achosiodd y bombiau nifer fawr o farwolaethau wrth i Awyrlu'r Almaen dargedu'r dociau yn Abertawe, Caerdydd a Phenfro . [30]

Yn Blitz Caerdydd rhwng 1940 a’r cyrch olaf ar y ddinas ym mis Mawrth 1944 syrthiodd tua 2,100 o fomiau, gan ladd 355 o bobl. [39]

Daeth Dociau Caerdydd yn darged bomio strategol i Luftwaffe yr Almaen (llu awyr yr Almaen Natsïaidd ) gan ei fod yn un o borthladdoedd glo mwyaf y byd.[40][41] O ganlyniad, cafodd hi a'r ardal gyfagos eu bomio'n drwm. Difrodwyd Eglwys Gadeiriol Llandaf, ymhlith llawer o adeiladau sifil eraill a fomiwyd yn y cyrchoedd yn 1941.[42]

Gwersyll carcharorion rhyfel golygu

Gwersyll carcharorion rhyfel ar gyrion tref Pen-y-bont ar Ogwr, De Cymru, oedd Island Farm, a elwir hefyd yn Camp 198 . Roedd yn gartref i nifer o garcharorion Echel. Almaenwyr oeddent yn bennaf, a dyma leoliad yr ymgais i ddianc fwyaf gan garcharorion rhyfel Almaenig ym Mhrydain yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Tua diwedd y rhyfel fe'i hailenwyd yn Wersyll Arbennig XI ac fe'i defnyddiwyd i gadw llawer o uwch arweinwyr milwrol yr SS a oedd yn aros i gael ei estraddodi i dreialon Nuremberg.[43][44]

Gweler hefyd golygu

Hanes Cymru
 
Mae'r erthygl hon yn rhan o gyfres
Cyfnodau
Cynhanes
Cyfnod y Rhufeiniaid
Oes y Seintiau
Yr Oesoedd Canol
Yr Oesoedd Canol Cynnar
Oes y Tywysogion
Yr Oesoedd Canol Diweddar
Cyfnod y Tuduriaid
17eg ganrif
18fed ganrif
19eg ganrif
20fed ganrif
Y Rhyfel Byd Cyntaf
Y cyfnod rhwng y rhyfeloedd
Yr Ail Ryfel Byd
21ain ganrif
Teyrnasoedd
Deheubarth
Gwynedd
Morgannwg
Powys
Yn ôl pwnc
Hanes crefyddol
Hanes cyfansoddiadol
Hanes cyfreithiol
Hanes cymdeithasol
Hanes demograffig
Hanes economaidd
Hanes gwleidyddol
Hanes LHDT
Hanes milwrol
Hanes morwrol
Hanes tiriogaethol
Hanesyddiaeth
 
WiciBrosiect Cymru



Cyfeiriadau golygu

  1. ↑ John, Arthur H. (1980). Glamorgan County History, Volume V, Industrial Glamorgan from 1700 to 1970. Cardiff: University of Wales Press. t. 183.
  2. ↑ Davies (2008) p. 461
  3. ↑ "David Lloyd George (1863–1945)". BBC Cymru Wales website. BBC Cymru Wales. Cyrchwyd 26 September 2010.
  4. ↑ Davies (2008) p. 284
  5. ↑ Davies (2008) p. 285
  6. ↑ James, pp. 66–8.
  7. ↑ "Royal Welch Fusiliers". The Long, Long Trail. Cyrchwyd 3 July 2016.
  8. ↑ "Hedd Wyn". poetsgraves.co.uk. Cyrchwyd 23 June 2016.
  9. ↑ "BBC Two - Hedd Wyn: The Lost War Poet, Extract from Rhyfel (War)". BBC (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-08-12.
  10. ↑ "Hedd Wyn (1887-1917)". Literature Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-08-12.
  11. ↑ Llwyd, Alan (2008). Out of the Fire of Hell: Welsh Experience of the Great War 1914–1918 in Prose and Verse. Gomer Press.
  12. ↑ 12.0 12.1 12.2 "South Wales Borderers". The Long, Long Trail. Cyrchwyd 3 July 2016.
  13. ↑ "With the 38th Division in France". The Royal Welsh Fusiliers Regimental Museum. Cyrchwyd 20 April 2015.
  14. ↑ "Mametz Wood: The Welsh attack and its legacy". BBC News (yn Saesneg). 2016-07-04. Cyrchwyd 2022-08-11.
  15. ↑ Pope, Cassie (2018-06-26). "Was Douglas Haig Really "The Butcher of the Somme"?". historyhit.com. Cyrchwyd 2 August 2022.
  16. ↑ "Douglas Haig". National Army Museum. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 February 2011. Cyrchwyd 22 June 2013.
  17. ↑ Boylan, Henry (1999). A Dictionary of Irish Biography. Dublin: Gill and Macmillan. ISBN 0-7171-2945-4.
  18. ↑ "Frongoch: Whisky Makers and Prisoners of War". www.ballinagree.freeservers.com.
  19. ↑ During this time de Valera was held at Dartmoor, Maidstone and Lewes prisons.
  20. ↑ 20.0 20.1 "Welsh village summons ghosts of Ireland's revolutionary past". the Guardian (yn Saesneg). 2015-12-27. Cyrchwyd 2022-08-12.
  21. ↑ "The Green Dragon No 4, Autumn 1997". Ballinagree.freeservers.com. 31 March 2005. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 16 March 2008. Cyrchwyd 13 November 2011.
  22. ↑ Granville, David (4 October 2002). "Plaque marks Frongoch internment camp". Irish Democrat.
  23. ↑ Davies (2008) p. 918
  24. ↑ John Davies, A History of Wales, Penguin, 1994, ISBN 0-14-014581-8, Page 593
  25. ↑ Davies, op cit, page 592
  26. ↑ Davies, op cit, page 592
  27. ↑ Davies, op cit, page 592
  28. ↑ Davies, op cit, page 592
  29. ↑ "Penrhos - Airfields of Britain Conservation Trust UK". www.abct.org.uk. Cyrchwyd 2022-08-12.
  30. ↑ 30.0 30.1 Davies (2008) p. 807
  31. ↑ "Timeline". Royal Welsh. Cyrchwyd 3 July 2016.
  32. ↑ "2nd British Division". Burma Star Association. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-09-29. Cyrchwyd 3 July 2016.
  33. ↑ 33.0 33.1 33.2 "1st Battalion The South Wales Borderers" (PDF). Royal Welsh. Cyrchwyd 3 July 2016.
  34. ↑ "2nd Battalion South Wales Borderers". Regiments.org. Archifwyd o'r gwreiddiol ar January 10, 2006. Cyrchwyd 3 July 2016.
  35. ↑ Joslen, p. 333
  36. ↑ "Rupertforce" (PDF). British Military History. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2015-09-23. Cyrchwyd 3 July 2016.
  37. ↑ "2nd Battalion The South Wales Borderers" (PDF). Royal Welsh. Cyrchwyd 3 July 2016.
  38. ↑ "2nd Battalion The South Wales Borderers" (PDF). Royal Welsh. Cyrchwyd 3 July 2016.
  39. ↑ BBC News | Cardiff's 'worst night' of Blitz remembered 70 years on
  40. ↑ "Coal Exchange to 'stock exchange'". BBC News Wales. 2007-04-26. Cyrchwyd 2008-10-11.
  41. ↑ "Rhagor, Cardiff – Coal and Shipping Metropolis of the World". Amgueddfa Cymru – National Museum Wales. Amgueddfa Cymru – National Museum Wales. 2007-04-18. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 May 2012. Cyrchwyd 2008-10-11.
  42. ↑ "History of Llandaff Cathedral". Llandaffcathedral.org.uk. Cyrchwyd 2008-04-04.
  43. ↑ "BRIDGEND GERMAN POW CAMP, ISLAND FARM CAMP 198 / SPECIAL CAMP XI". 14 February 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 February 2017. Cyrchwyd 19 March 2018.
  44. ↑ Rogers, Simon (8 November 2010). "Every prisoner of war camp in the UK mapped and listed". the Guardian. Cyrchwyd 19 March 2018.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Cymru_yn_y_Rhyfeloedd_Byd&oldid=11853030"