Y Berwyn

Cadwyn hir o fryniau sy'n rhedeg rhwng Bwlch y Groes, ger Aran Benllyn, i gyffiniau Corwen a Llangollen yw'r Berwyn. Mae'n ffurfio ffin naturiol rhwng Edeirnion, neu Penllyn (dwyrain Meirionnydd, Gwynedd) a Maldwyn, Powys. Ei bwynt uchaf yw Moel Sych (2,713').

Y Berwyn

Edrych i gyfeiriad Cadair Berwyn o ben Cadair Bronwen yn y Berwyn
Math	cadwyn o fynyddoedd
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.9211°N 3.4239°W, 52.838821°N 3.606825°W, 52.8667°N 3.4°W
Statws treftadaeth	Safle o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Geirdarddiad

Mae'n bosibl fod yr enw yn golygu "Bryn(iau) Gwyn (ap Nudd)" (Cymraeg Cynnar bre 'hill' yn troi'n ber + Gwyn), yn ôl T. Gwynn Jones ac eraill, ac felly'n dwyn enw Gwyn ap Nudd, brenin Y Tylwyth Teg.

Disgrifiad

Cadair Berwyn a Llyn Lluncaws

Yn y gorllewin mae'r Berwyn yn dechrau ger Bwlch y Groes, hanner ffordd rhwng pentrefi Mallwyd a Dinas Mawddwy a phentref Llanuwchllyn ar lan Llyn Tegid. Mae'r gadwyn yn ymestyn i gyfeiriad y gogledd-ddwyrain am o gwmpas pymtheg milltir. Y copa cyntaf yw Foel y Geifr, sy'n edrych i lawr ar gronfa dŵr Llyn Efyrnwy a bryniau Powys Fadog. Mae dwy lôn fynydd yn croesi'r ucheldir undonog rhwng y copa hwnnw a Chadair Berwyn (2230'), y gyntaf yn cysylltu Abertridwr ar lan Efyrnwy â'r Bala a'r llall yn mynd o'r Bala i Langynog ac ymlaen i'r Trallwng.

Gorwedd y rhan uchaf o'r Berwyn rhwng Bwlch y Filltir Gerrig ar y lôn olaf honno a Glyndyfrdwy. Mae'r copaon, sydd ddim yn greigiog, yn cynnwys Cadair Berwyn a'i gymydog Moel Sych (2713'), Cadair Fronwen (2572'), Pen-plaenau (1775') a Moel Fferna (2071'). Daw'r Berwyn ei hun i ben uwchlaw Nantyr yng Nglyndyfrdwy, rhwng Corwen a Llangollen.

Nid yw'n gadwyn greigiog, er bod ambell glogwyn, ond yn hytrach mae'n gyfres o foelau agored, grugog iawn, sy'n lle da i adar y mynydd, fel y Cwtiad Aur. Y gadwyn debygach iddi yng Nghymru yw'r Carneddau yng ngogledd Eryri, ond bod y Berwyn yn is a llai syrth.

Ar odrau dwyreiniol y Berwyn ceir sawl llecyn braf diarffordd, fel Llyn Efyrnwy, Pennant Melangell a'i eglwys hynafol, Llanrhaeadr-ym-Mochnant, Pistyll Rhaeadr a Dyffryn Ceiriog. I'r gogledd mae llethrau coediog Coedwig Penllyn, y Bala a Llyn Tegid, Dyffryn Edeirnion a Chorwen.

Bywyd gwyllt

Mae'r ardal yn gartref i sawl rhywogaeth o adar yr ucheldir, gan gynnwys adar ysglyfaeth fel y Boda tinwyn (Circus cyaneus), y Llamsydyn (Falco columbarius), a'r Hebog tramor (Falco peregrinus) (tua 14-18 o bariau bridiau yn achos pob un o'r rhywogaethau hyn, 1-2% o'r cyfanswm poblogaeth yng ngwledydd Prydain), ac felly'n Ardal Warchod Arbennig. Mae bywyd gwyllt arall yn cynnwys tylluanod clustiog, cigfrain, bodaon, ffwlbartiaid a'r plufynnau aur.

Copaon

Lleoliad

Mynyddoedd y Berwyn
Enw	Cyfesurynnau OS		Cyfesurynnau Daearyddol
Allt y Gader:	SJ149176	map	52.749°N, 3.262°W
Allt y Main:	SJ162151	map	52.727°N, 3.242°W
Bryn Du (Y Fawnen):	SJ145360	map	52.914°N, 3.272°W
Bryn Gwyn (mynydd):	SJ042295	map	52.854°N, 3.424°W
Bryn-llus:	SJ085408	map	52.956°N, 3.363°W
Cadair Berwyn:	SJ071323	map	52.88°N, 3.381°W
Cadair Berwyn (copa gogleddol):	SJ072327	map	52.883°N, 3.38°W
Cadair Bronwen:	SJ077346	map	52.9°N, 3.373°W
Cadair Bronwen (copa gogledd-ddwyrain):	SJ087352	map	52.906°N, 3.358°W
Carnedd Das Eithin:	SJ051238	map	52.803°N, 3.409°W
Cefn Coch:	SH923266	map	52.826°N, 3.599°W
Cefn Gwyntog:	SH976265	map	52.826°N, 3.521°W
Cefn Gwyntog (copa gogleddol):	SH975274	map	52.834°N, 3.522°W
Cerrig Coediog:	SJ113386	map	52.937°N, 3.321°W
Craig Berwyn:	SJ077335	map	52.891°N, 3.373°W
Craig Rhiwarth:	SJ054271	map	52.833°N, 3.405°W
Croes y Forwyn:	SJ029210	map	52.777°N, 3.44°W
Cyrniau:	SJ062251	map	52.815°N, 3.393°W
Cyrniau Nod:	SH988279	map	52.839°N, 3.503°W
Cyrniau y Llyn:	SJ000244	map	52.807°N, 3.484°W
Ffordd Gefn (Bryn Gwyn):	SJ033240	map	52.804°N, 3.435°W
Foel Cwm Sian Llwyd:	SH995313	map	52.869°N, 3.494°W
Foel Dugoed,	SH893131	map	52.704°N, 3.639°W
Foel Figenau:	SH916284	map	52.842°N, 3.61°W
Foel Goch (Berwyn):	SH943290	map	52.848°N, 3.57°W
Foel Tyn-y-fron:	SH918257	map	52.817°N, 3.606°W
Foel Wen:	SJ099333	map	52.889°N, 3.34°W
Foel Wen (copa deheuol):	SJ102330	map	52.886°N, 3.336°W
Foel y Geifr:	SH937275	map	52.834°N, 3.579°W
Gallt y Goedhwch:	SJ137159	map	52.733°N, 3.279°W
Glan Hafon:	SJ080272	map	52.834°N, 3.367°W
Godor:	SJ094307	map	52.866°N, 3.347°W
Godor (copa gogleddol):	SJ089311	map	52.869°N, 3.354°W
Gyrn Moelfre:	SJ184293	map	52.854°N, 3.213°W
Jericho Hill:	SJ162202	map	52.772°N, 3.243°W
Mynydd Llanymynech:	SJ263221	map	52.791°N, 3.094°W
Lledwyn Mawr:	SH905287	map	52.844°N, 3.627°W
Moel Bentyrch,	SJ055095	map	52.674°N, 3.399°W
Moel Cae-howel:	SH978330	map	52.884°N, 3.52°W
Moel Fferna:	SJ116397	map	52.947°N, 3.317°W
Moel Hen-fache:	SJ109281	map	52.843°N, 3.324°W
Moel Poethion:	SJ082306	map	52.865°N, 3.365°W
Moel Sych:	SJ066318	map	52.875°N, 3.389°W
Moel y Fronllwyd:	SJ121176	map	52.748°N, 3.303°W
Moel y Gwelltyn:	SJ170277	map	52.84°N, 3.233°W
Moel yr Ewig:	SJ080317	map	52.874°N, 3.368°W
Moel yr Henfaes:	SJ077385	map	52.935°N, 3.374°W
Moel yr Henfaes (Copa Pen Bwlch Llandrillo):	SJ089369	map	52.921°N, 3.356°W
Moel yr Henfaes (copa gorllewinol):	SJ099374	map	52.926°N, 3.341°W
Mynydd Mawr:	SJ132286	map	52.847°N, 3.29°W
Mynydd Mynyllod:	SJ002395	map	52.943°N, 3.486°W
Mynydd Tarw:	SJ112324	map	52.881°N, 3.321°W
Mynydd y Bryn:	SJ217268	map	52.833°N, 3.163°W
Mynydd y Glyn:	SJ153222	map	52.79°N, 3.257°W
Mynydd-y-briw:	SJ174260	map	52.825°N, 3.227°W
Pen y Berth,	SJ081127	map	52.704°N, 3.361°W
Pen y Boncyn Trefeilw:	SH962283	map	52.842°N, 3.542°W
Pen y Cerrig Duon:	SH953281	map	52.84°N, 3.555°W
Pen-y-coed:	SJ226414	map	52.964°N, 3.153°W
Post Gwyn:	SJ048293	map	52.852°N, 3.415°W
Rhialgwm:	SJ055211	map	52.779°N, 3.402°W
Rhiwaedog-uwch-afon:	SH938313	map	52.868°N, 3.579°W
Rhos (Llanarmon Dyffryn Ceiriog):	SJ125323	map	52.881°N, 3.301°W
Rhwng y Ddwynant:	SH978248	map	52.811°N, 3.517°W
Stac Rhos:	SH969279	map	52.838°N, 3.532°W
Tir Rhiwiog:	SH929162	map	52.732°N, 3.587°W
Tomle:	SJ085335	map	52.891°N, 3.361°W
Trum y Gwragedd:	SH941284	map	52.842°N, 3.573°W
Mynydd Feifod:	SJ169400	map	52.95°N, 3.238°W
Y Golfa:	SJ182070	map	52.654°N, 3.21°W
Y Groes Fagl:	SH988290	map	52.848°N, 3.504°W
Yr Allt:	SJ242102	map	52.684°N, 3.122°W
Bryn yr Orsedd	SJ142485	map	53.026°N, 3.28°W
Cyrn-y-Brain	SJ208488	map	53.03°N, 3.182°W
Mynydd Eglwyseg	SJ231464	map	53.009°N, 3.147°W
Fron Fawr	SJ208450	map	52.996°N, 3.181°W
Moel Morfydd (Mynydd Llantysilio)	SJ159457	map	53.001°N, 3.254°W
Moel Tan y Coed	SJ200439	map	52.986°N, 3.193°W
Moel y Faen (Mynydd Llantysilio)	SJ185475	map	53.018°N, 3.216°W
Moel y Gaer, Llandysilio	SJ166463	map	53.007°N, 3.244°W
Moel y Gamelin	SJ176465	map	53.009°N, 3.229°W

Gweler hefyd

• Digwyddiad y Berwyn
• Rhestr Copaon Cymru
• Rhestr mynyddoedd Cymru

Darllen pellach

• T.I. Ellis, Crwydro Meirionnydd (Llandybie, 1954)
• F. Wynn Jones, Godre'r Berwyn (Caerdydd: Hughes a'i Fab, d.d. = c.1952). Atgofion brodor o Ddyffryn Edeirnion.
• Ioan Bowen Rees, Dringo Mynyddoedd Cymru (Llandybie, 1965). Pennod ar y Berwyn.