Croes eglwysig

Croes garreg, Gristnogol, a grefiwyd yn gywrain o garreg yn y Canol Oesoedd cynnar ydy croes eglwysig (Saesneg: high cross). Fe saif ar ei ben ei hun, yn symbol Cristnogol, mewn eglwys. O Iwerddon y daeth yr arferiad, mae'n debyg, ac mae rhai ohonyn nhw'n cynnwys cylch o amgylch canol y groes, a elwir yn groesau Celtaidd. Roedd sawl mynachdy yn Ne Cymru a oedd yn gwneud y gwaith ac fel y gwelir ar y map ychydig iawn o groesau a geir yng Ngogledd Cymru a dim yn y canolbarth. Ceir hefyd croesau coffa o'r 20ed ganrif.

Map Google (uchod) yn dangos lleoliad y croesau eglwysig yng Nghymru.

Enghreifftiau

Cymru

Mae'r henebion yn y rhestr ganlynol yn groesau eglwysig (ac yn cynnwys croesau Celtaidd) sydd ar gofrestr Cadw;:

Croesau Celtaidd neu Eglwysig
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Priordy Penmon, Ynys Môn	53.305°N 4.056°W / 53.305; -4.056 (Croes Priordy Penmon)
	Croes Eglwys Glyn Tarell, Glyn Tarell, Powys	51.943°N 3.440°W / 51.943; -3.440 (Croes Eglwys Glyn Tarell)
	Croes Eglwys Llanfrynach, Llanfrynach, Powys	51.929°N 3.326°W / 51.929; -3.326 (Croes Eglwys Llanfrynach)
	Croes Eglwys St Issau, Dyffryn Grwyne, Powys	51.896°N 3.051°W / 51.896; -3.051 (Croes Eglwys St Issau)
	Croes Pedlar yr Alban, Llanigon, Powys	52.040°N 3.126°W / 52.040; -3.126 (Croes Pedlar yr Alban)
	Abaty Ystrad Fflur, Ystrad Fflur, Ceredigion	52.275°N 3.839°W / 52.275; -3.839 (Croes Mynwent Ystrad Fflur)
	Croes Eglwys Llanglydwen, Cilymaenllwyd, Sir Gaerfyrddin	51.907°N 4.656°W / 51.907; -4.656 (Croes Eglwys Llanglydwen)
	Croes Derwen, Derwen, Sir Ddibych	53.046°N 3.389°W / 53.046; -3.389 (Croes Derwen)
	Croes Sant Meugan, Llanbedr Dyffryn Clwyd, Sir Ddinbych	53.110°N 3.286°W / 53.110; -3.286 (Croes Sant Meugan, Rhuthun)
	Maen Achwyfan, Chwitffordd, Sir y Fflint	53.299°N 3.308°W / 53.299; -3.308 (Maen Achwyfan)
	Croes Eglwys Hanmer, Chwitffordd, Sir y Fflint	52.952°N 2.813°W / 52.952; -2.813 (Croes Eglwys Hanmer)
	Croes Eglwys Trelawnyd, Trelawnyd, Sir y Fflint	53.306°N 3.369°W / 53.306; -3.369 (Croes Eglwys Trelawnyd)
	Croes Cynfelin (Croes Margam), Abaty Margam, Castell-nedd Port Talbot	51.564°N 3.731°W / 51.564; -3.731 (Croes Cynfelin (Croes Margam))
	Croes Merthyr Mawr, Eglwys Sant Teilo, Merthyr Mawr	51.490°N 3.603°W / 51.490; -3.603 (Croes Merthyr Mawr)
	Croes Llandaf, Llandaf, Caerdydd	51.496438°N 3.217716°W / 51.496438; -3.217716 (Croes Llandaf)
Croes Saint-y-brid, Saint-y-brid, Bro Morgannwg	51.473570°N 3.528076°W / 51.473570; -3.528076 (Croes Saint-y-brid)
Croes Cwrt Herbert, Dyffryn Clydach, Castell-nedd Port Talbot	51.663913°N 3.823634°W / 51.663913; -3.823634 (Croes Cwrt Herbert)
Croes Eglwys Llandochau Fach, Llandochau Fach, Bro Morgannwg	51.452614°N 3.200085°W / 51.452614; -3.200085 (Croes Eglwys Llandochau Fach)
Croesau Llangan, Llangan, Bro Morgannwg	51.490416°N 3.504167°W / 51.490416; -3.504167 (Croesau Llangan)
Croesau Eglwys Llangrallo, Llangrallo, Pen-y-bont ar Ogwr (sir)	51.506259°N 3.530625°W / 51.506259; -3.530625 (Croesau Eglwys Llangrallo)
Croes Tythegston, Merthyr Mawr, Pen-y-bont ar Ogwr (sir)	51.497468°N 3.648450°W / 51.497468; -3.648450 (Croes Tythegston)
Croes Sant Madog, Llanmadog, Abertawe	51.618591°N 4.258020°W / 51.618591; -4.258020 (Croes Sant Madog)
Croes Eglwys y Santes Fair, Llanmadog, Abertawe	51.503898°N 3.504611°W / 51.503898; -3.504611 (Croes Eglwys y Santes Fair)
Croes Penarth, Penarth, Bro Morgannwg	51.442080°N 3.170240°W / 51.442080; -3.170240 (Croes Penarth)
	Croes Llangyfelach, Llangyfelach, Abertawe	51.673406°N 3.959952°W / 51.673406; -3.959952 (Croes Llangyfelach)
Croes Antoni, Saint-y-brid, Bro Morgannwg	51.464939°N 3.595450°W / 51.464939; -3.595450 (Croes Antoni)
Croes Llanfihangel, Fferm Llanfihangel, Margam, Castell-nedd Port Talbot	51.532573°N 3.708817°W / 51.532573; -3.708817 (Croes Llanfihangel)
Croes Sant Dunwyd, Llanddunwyd, Bro Morgannwg	51.401900°N 3.535764°W / 51.401900; -3.535764 (Croes Sant Dunwyd)
	Croes Corwen, Corwen, Sir Ddinbych	52.979853°N 3.373707°W / 52.979853; -3.373707 (Croes Corwen)
	Croes Rhaglan, Rhaglan, Sir Fynwy	51.765793°N 2.851123°W / 51.765793; -2.851123 (Croes Rhaglan)
Croes Cilgwrwg, Y Dyfawden, Sir Fynwy	51.682676°N 2.780149°W / 51.682676; -2.780149 (Croes Cilgwrwg)
Croes Tryleg, Tryleg, Sir Fynwy	51.745961°N 2.726212°W / 51.745961; -2.726212 (Croes Tryleg)
Croes Llanfihangel Troddi, Llanfihangel Troddi, Sir Fynwy	51.789932°N 2.738503°W / 51.789932; -2.738503 (Croes Llanfihangel Troddi)
Sylfaen Croes Llanarth, Llanarth, Sir Fynwy	51.794138°N 2.908207°W / 51.794138; -2.908207 (Croes Llanarth)
Sylfaen Croes Llanddewi Rhydderch, Llanofer, Sir Fynwy	51.811821°N 2.946263°W / 51.811821; -2.946263 (Sylfaen Croes Llanddewi Rhydderch)
Croes Llaneirwg, Llanfoist Fawr, Sir Fynwy	51.526236°N 3.114736°W / 51.526236; -3.114736 (Croes Llaneirwg)
Croes Llanofer, Llanofer, Sir Fynwy	51.781930°N 2.973181°W / 51.781930; -2.973181 (Croes Llanofer)
Croes Magwyr, Magwyr, Sir Fynwy	51.579079°N 2.811565°W / 51.579079; -2.811565 (Croes Magwyr)
Croes Penallt, Tryleg, Sir Fynwy	51.793794°N 2.695081°W / 51.793794; -2.695081 (Croes Penallt)
Croes y Grysmwnt, Y Grysmwnt, Sir Fynwy	51.914902°N 2.868480°W / 51.914902; -2.868480 (Croes y Grysmwnt)
Croes y Groes Lwyd, Rhaglan, Sir Fynwy	51.758453°N 2.871269°W / 51.758453; -2.871269 (Croes y Groes Lwyd)
Croes Llanfihangel Crucornau, Llanfihangel Crucornau, Sir Fynwy	51.904687°N 3.020893°W / 51.904687; -3.020893 (Croes Llanfihangel Crucornau)
	Croes Llanfihangel Llantarnam, Rhaglan, Torfaen	51.633323°N 3.004673°W / 51.633323; -3.004673 (Croes Llanfihangel Llantarnam)
Croes Bedwas, ger Bedwas, Caerffili (sir)	51.595535°N 3.198724°W / 51.595535; -3.198724 (Croes Bedwas)

Croes Muiredach, yn Monasterboice, Iwerddon.