Nant Conwy

Am yr etholaethau sy'n cynnwys ardal Nant Conwy, gweler Meirionnydd Nant Conwy (etholaeth Cynulliad) a Meirionnydd Nant Conwy (etholaeth seneddol).

Cwmwd yng ngogledd Teyrnas Gwynedd, ac un o dri chwmwd cantref Arllechwedd, gydag Arllechwedd Isaf ac Arllechwedd Uchaf, oedd Nant Conwy (ffurf amgen: Nanconwy). Fel gweddill y cantref, roedd yn rhan o Esgobaeth Bangor. Mae'r enw yn parhau fel enw'r fro hyd heddiw.

Tirwedd hanesyddol

Saif Castell Dolwyddelan yn Nyffryn Lledr yn rhan uchaf Nant Conwy

Cysylltir Eglwys Llanrhychwyn gyda Llywelyn Fawr.

Gorweddai cmwmd Nant Conwy yn rhan ddeheuol Dyffryn Conwy rhwng cyffiniau Maenan yn y gogledd a Llyn Conwy yn y de. Roedd yn cynnwys rhan uchaf Dyffryn Conwy, Dyffryn Llugwy, Dyffryn Lledr a Cwm Penmachno. Rhedai ei ffin ddwyreiniol ar hyd glannau afon Conwy o Faenan trwy Llanrwst i Fetws-y-Coed ac i fyny i'r de-ddwyrain i ardal Ysbyty Ifan ac yna Llyn Conwy; dyma'r ffin draddodiadol rhwng Gwynedd Uwch Conwy a Gwynedd Is Conwy neu'r Berfeddwlad yn ogystal. Yr ochr arall i'r ffin gorweddai cwmwd Uwch Dulas, cantref Rhos, ac Is Aled (Rhufoniog). O Lyn Conwy i gyfeiriad y gorllewin, dynodid y ffin gan y bryniau rhwng Cwm Penmachno a Ffestiniog, gydag Ardudwy i'r de, ac yna roedd yn troi i'r gogledd i gynnwys y bryniau uwch Nant Gwynant hyd Pen-y-gwryd, ar y ffin ag Arfon, ac ymlaen hyd Ddyffryn Mymbyr i Gapel Curig, gan rannu ffin ag Arllechwedd Uchaf. Roedd llinell rhwng Creigiau Gleision a Maenan yn dynodi'r ffin ag Arllechwedd Isaf.

Ardal goediog iawn oedd y Nant, fel y mae hi heddiw. Roedd Coedwig Gwydir yn noddfa i herwyr fel Dafydd ap Siencyn a Rhys Gethin. Mae cywydd o awduraeth ansicr (gan Iolo Goch efallai) yn canmol Rhys Gethin fel ceidwad Nant Conwy hardd yn erbyn gormes yr estronwyr:

A chadw yn brif warcheidwad

Nanconwy, mygr ofwy mad.

Milwr yw â gwayw melyn

Megis Owain glain y Glyn.

Cynwysai'r cwmwd un o gestyll pwysicaf tywysogion Gwynedd, sef Castell Dolwyddelan yn Nyffryn Lledr. Cynwysai yn ogystal sawl ganolfan eglwysig yn cynnwys Penmachno lle ceir meini Cristnogol cynnar, Betws-y-Coed a Llanrhychwyn. Roedd yr olaf yn gwasanaethu fel eglwys Trefriw, safle prif lys y cwmwd yn oes Llywelyn Fawr. Roedd y "trefi" canoloesol pwysicaf yn cynnwys Trefriw, Gwydir, Cwm Llannerch, Dolwyddelan ac Eidda, yn ogystal ag Ysbyty Ifan. Y llwybrau pwysicaf oedd y rhai a arweiniai o ardal Betws i gyfeiriad Capel Curig, i fyny Dyffryn Lledr a thros Bwlch Gorddinan i Arwystli, ac o Ddolwyddelan i Nant Gwynant.

Er na wyddys i sicrwydd pryd a sut, ymddengys fod Nant Conwy wedi ei ychwanegu at gantref Arllechwedd yn yr Oesoedd Canol ac felly wedi bod yn gwmwd neu arglwyddiaeth ar wahân cyn hynny.

Plwyfi

• Betws-y-Coed
• Dolwyddelan
• Llanrhychwyn
• Penmachno
• Trefriw

Gweler hefyd

• Cantrefi a chymydau Cymru

Llyfryddiaeth

• A. D. Carr, 'Medieval Administrative Districts', yn Atlas of Caernarvonshire (Caernarfon, 1974)
• E. D. Rowlands, Dyffryn Conwy a'r Creuddyn (Gwasg y Brython, 1947)