Oes Newydd y Cerrig yng Nghymru
| Cyfnodau cynhanes | ||||
| H | La Tène | Protohanes | ||
| Hallstatt | ||||
| Oes yr Haearn | ||||
| Oes ddiweddar yr Efydd | ||||
| Oes ganol yr Efydd | ||||
| Oes gynnar yr Efydd | ||||
| Oes yr Efydd | ||||
| Chalcolithig | ||||
| Neolithig Oes Newydd y Cerrig |
Cynhanes | |||
| Mesolithig Oes Ganol y Cerrig | ||||
| P | Paleolithig diweddar Hen Oes y Cerrig |
|||
| Paleolithig canol Hen Oes y Cerrig | ||||
| Paleolithig cynnar Hen Oes y Cerrig | ||||
| Hen Oes y Cerrig Hen Oes y Cerrig | ||||
| Oes y Cerrig | ||||
Nodweddir Oes Newydd y Cerrig, neu'r cyfnod Neolithig yng Nghymru gan ddechrau ffermio. Credir fod hyn yn dyddio o tua 4000 CC., pan mae canlyniadau dadansoddiad paill yn awgrymu fod rhywfaint o glirio'r fforestydd wedi dechrau, proses a gyflymodd yn ystod y cyfnod.
Un o brif nodweddion y cyfnod yma yng Nghymru oedd adeiladu siamberi claddu. Mae'r domen o gerrig neu bridd oedd yn gorchuddio'r rhan fwyaf ohonynt bellach wedi diflannu, gan adael y meini mawr oedd yn ffurfio'r siambr ei hun, y cromlechi. Y domen fwyaf yng Nghymru yw'r Gop yn Sir y Fflint, a hi yw'r ail fwyaf yng ngwledydd Prydain.[1] Ceir sawl ogof gerllaw, lle canfuwyd dros 30 o ysgerbydau o'r cyfnod hwn. Ceir tri prif fath o siamberi claddu yng Nghymru, y Beddrodau Hafren-Cotswold , yn bennaf yn y de-ddwyrain, y Beddau Porth, yn bennaf o gwmpas yr arfordir gorllewinol, a'r Beddau Cyntedd, sy'n arbennig o nodweddiadol o Ynys Môn ac sy'n debyg iawn i rai o siamberi claddu Neolithig enwog Iwerddon. Mae yna lawer o dystiolaeth o gysylltiad diwylliannol clos rhwng Cymru ac Iwerddon, yn enwedig yn y cyfnod Neolithig cynnar.
Mae olion aneddiadau yn brinnach, ond mae nifer gynyddol wedi eu darganfod yn y cyfnod diweddar. Yr enwocaf yw tai Clegyr Boia ger Tyddewi a'r tŷ yn Llandygai ger Bangor. Roedd nifer o "ffatrioedd" yng Nghymru yn cynhyrchu bwyeill cerrig. Y mwyaf o'r rhain oedd Graig Lwyd ger Penmaenmawr; mae cynnyrch Graig Lwyd wedi ei ddarganfod cyn belled a Swydd Efrog a chanolbarth Lloegr.
Yn 2012 cafwyd hyd i grannog yn Crofft-y-Bwla, Trefynwy ar dir fferm 'Crofft-y-Bwla'. Yn 2015 datgelwyd fod yr olion mor hen â'r Oes Efydd ac y bu yno waith adeiladu cychod mewn llyn enfawr, sydd wedi diflannu ers canrifoedd. Darganfuwyd ffosydd twfn, metr o led, yn sianeli hirion dros bridd a losgwyd ac a ddyddiwyd i Oes Newydd y Cerrig gan system dyddio radiocarbon: 5,000 o flynyddoedd yn ôl (2,917 CC). Mae hyn yn golygu fod y crannog hwn yn Nhrefynwy yn 2,000 o flynyddoedd yn hŷn nag unrhyw anhediad-llyn drwy Lloegr a Chymru ac yn 300 mlynedd cyn adeiladu pyramidiau'r Aifft.
Safleoedd Neolithig yng Nghymru
golyguLlyfryddiaeth
golygu- Steve Burrow (2006) Cromlechi Cymru: marwolaeth yng Nghymru 4000 - 3000 CC (Amgueddfa Cymru) ISBN 0 7200 05671
- George Children a George Nash (1997) The anthropology of landscape: a guide to Neolithic sites in Cardiganshire, Carmarthenshire & Pembrokeshire (Logaston Press) ISBN 1-873827-99-7
- I.Ll. Foster & Glyn Daniel (gol.) (1965) Prehistoric and early Wales (Routledge and Kegan Paul)
- Frances Lynch (1970) Prehistoric Anglesey: the archaeology of the island to the Roman conquest (Cymdeithas Hynafiaethwtr Môn)
- Frances Lynch, Stephen Aldhouse-Green a Jeffrey L. Davies (2000) Prehistoric Wales (Sutton Publishing) ISBN 0-7509-2165-X
| Cynhanes Cymru | |
|---|---|
| Hen Oes y Cerrig | Oes Ganol y Cerrig | Oes Newydd y Cerrig | Oes yr Efydd | Oes yr Haearn | |
- ↑ Discovering a Welsh Landscape gan Ian Brown; Windgather Press; tudalen38-9