Conwy (sir)

Bwrdeistref sirol yng ngogledd Cymru yw Conwy. Mae'n cynnwys rhan o'r hen sir Gwynedd (Sir Gaernarfon cyn hynny) i'r gorllewin o afon Conwy, a rhan o'r hen sir Clwyd (yr hen Sir Ddinbych cyn hynny) i'r dwyrain o'r afon honno. Lleolir pencadlys y sir ym Modlondeb, Conwy, ac mae'n cael ei gweinyddu gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Mae ganni boblogaeth o 109,596 yn ôl Cyfrifiad y Deyrnas Unedig 2001.

Bwrdeistref Sirol Conwy

Math	prif ardal
Prifddinas	Conwy
Poblogaeth	117,181
Sefydlwyd	1996
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	1,125.835 km²
Gerllaw	Môr Iwerddon
Yn ffinio gyda	Sir Ddinbych, Gwynedd
Cyfesurynnau	53.1406°N 3.7706°W
Cod SYG	W06000003
GB-CWY
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Logo y Cyngor

Am y dref o'r un enw, gweler Conwy (tref). Gweler hefyd Conwy (gwahaniaethu).

Conwy yng Nghymru

Hanes

Er bod Bwrdeistref Sirol Conwy yn greadigaeth gymharol ddiweddar, mae gan yr ardal a gynhwysir ynddi hanes hir a chyfoethog. Yn y cyfnodau cynhanesyddol, cynhyrchid bwyeill carreg yn y Graiglwyd ar lethrau mynydd Penmaenmawr. Cawsant eu hallforio i rannau mor bell â de Prydain. Ar lethrau Pen y Gogarth roedd mwynglawdd copr gyda'r mwyaf yn Ewrop gyfan. Codwyd sawl adeiladwaith yn cynnwys cylch cerrig y Meini Hirion, Penmaenmawr.

Codwyd y Meini Hirion, Penmaenmawr yn Oes yr Efydd.

Yng nghyfnod y Celtiaid, bu'r rhan fwyaf o'r ardal yn rhan o diriogaeth yr Ordovices ond mae'n bosibl fod tiriogaeth y Deceangli yn ymestyn hyd at lan ddwyreiniol afon Conwy. Daeth yr ardal dan reolaeth yr Ymerodraeth Rufeinig yn y ganrif 1af OC. Sefydlwyd caer ganddynt ger pentref Caerhun i reoli croesfan strategol ar afon Conwy. Roedd gan y brodorion sawl bryngaer yn cynnwys Braich-y-Dinas a Pen-y-gaer.

Am y rhan fwyaf o'r Oesoedd Canol roedd yr ardal yn rhan o Deyrnas Gwynedd. Gorweddai'r tir i'r gorllewin o afon Conwy, yn fras, yn rhanbarth Gwynedd Uwch Conwy; roedd hyn yn cynnwys cymydau Arllechwedd Uchaf, Arllechwedd Isaf a Nant Conwy, yng nghantref Arllechwedd. I'r dwyrain o'r afon ceid cantref Rhos (Uwch Dulas ac Is Dulas) a gorllewin cantref Rhufoniog, sef Uwch Aled. Eithriad hanesyddol i'r drefn oedd y Creuddyn, sef yr ardal sy'n cynnwys Llandudno a'r cylch heddiw, a orweddai yng Ngwynedd Uwch Conwy. Bu Rhos a Rhufoniog yn deyrnasoedd annibynnol am gyfnod byr yn yr Oesoedd Canol Cynnar. Bu gan y Brenin Maelgwn Gwynedd gaer a llys ar safle Castell Degannwy ac fe'i cysylltir hefyd ag eglwys Llanrhos gerllaw. Daeth y castell yn un o gadarnleoedd brenhinoedd Gwynedd a newidiodd ddwylo sawl gwaith yn y brwydro rhwng Gwynedd a'r Normaniaid a'r Saeson. Roedd Abaty Aberconwy yn ganolfan bwysig; claddwyd Llywelyn Fawr ynddo.

Ar ôl goresgyniad Tywysogaeth Cymru yn 1282–83, aeth gorllewin y sir, yn cynnwys y Creuddyn, yn rhan o'r Sir Gaernarfon newydd. Roedd Rhos a Rhufoniog, ar y llaw arall, yn nwylo arglwyddi'r Mers hyd y 1540au pan ffurfiwyd Sir Ddinbych.

Pan adrefnwyd llywodraeth leol yn 1974, daeth y rhan o'r sir bresennol oedd yn yr hen Sir Ddinbych yn rhan o'r sir Clwyd newydd, ond aeth y gweddill, yn cynnwys y Creuddyn, yn rhan o sir Gwynedd (yr hen sir). Ad-drefnwyd llywodraeth leol unwaith eto yn 1996 a chrëwyd sir Conwy.

Daearyddiaeth

Mae'r prif drefi yn y sir yn cynnwys Llandudno, Cyffordd Llandudno, Llanrwst, Betws-y-Coed, Conwy, Bae Colwyn, Abergele, Penmaenmawr a Llanfairfechan ac mae ganddi boblogaeth o tua 110,000.

Gorwedd Afon Conwy (yr enwir y sir ar ei hôl) yn gyfan gwbl o fewn yr ardal gan redeg trwy ei chanol: mae'n llifo o'i tharddle yn Llyn Conwy ger Ysbyty Ifan i lawr drwy Ddyffryn Conwy i'r môr ger tref Conwy.

Mae'n sir amrywiol iawn o ran ei thirwedd. Gellid ei rhannu'n sawl ardal ddaearyddol: ardal y Creuddyn ac arfordir Rhos yn y gogledd, bryniau isel a chymoedd Rhos ei hun yn y dwyrain, Dyffryn Conwy a Nant Conwy yn y canol, arfordir Arllechwedd a mynyddoedd y Carneddau yn Eryri yn y gorllewin a phentref bychan Llangwm yn y de.

Gorwedd traean o ardal y sir ym Mharc Cenedlaethol Eryri, ac mae'r cyngor yn apwyntio 18 aelod i Awdurdod Parc Cenedlaethol Eryri.

Y Gymraeg

Yn ôl Cyfrifiad 2001, mae 39.7% o'r boblogaeth yn medru "un neu ragor o sgiliau" yn y Gymraeg, sy'n ei gwneud y 5ed allan o 22 awdurdod unedol Cymru o ran nifer y siaradwyr Cymraeg.

Ond mae nifer y siaradwyr Cymraeg yn amrywio'n fawr o ardal i ardal, gyda llai o lawer ar yr arfordir, o ganlyniad i'r Seisnigeiddio dybryd yno wrth i nifer o bobl wedi ymddeol symud i mewn, o Loegr yn bennaf.

Enghreifftiau o nifer y siaradwyr Cymraeg yn ôl lle:

• Llandudno – 19.7%
• Bae Colwyn – 22.6%
• Conwy – 33%
• Trefriw – 50%
• Eglwysbach – 63%
• Dyffryn Conwy (rhan uchaf) – 66.8%
• Llangernyw – 69.3%
• Cerrigydrudion – 76%

Trefi a phrif bentrefi

Abergele Bae Colwyn Bae Cinmel Bae Penrhyn Betws-y-Coed Capel Curig Capel Garmon Cerrigydrudion Conwy Cyffordd Llandudno Deganwy Dolgarrog Dolwyddelan Dwygyfylchi Eglwysbach

Glan Conwy Gwytherin Gyffin Hen Golwyn Llanbedr-y-Cennin Llandrillo-yn-Rhos Llandudno Llanddoged Llanddulas Llanfairfechan Llanfair Talhaiarn Llangernyw Llangwm Llanrwst Llysfaen

Melin-y-coed Mochdre Pandy Tudur Penmachno Penmaenmawr Pentrefoelas Rowen Tal-y-bont Tal y Cafn Trefriw Ty'n-y-Groes Tywyn (Conwy) Ysbyty Ifan

Cymunedau

Ceir 34 cymuned yn y sir:

Abergele Bae Cinmel a Thywyn Bae Colwyn Betws-y-Coed Betws-yn-Rhos Bro Garmon Bro Machno Caerhun Capel Curig Cerrigydrudion Conwy Dolgarrog

Dolwyddelan Eglwys-bach Henryd Llandrillo-yn-Rhos Llanddoged a Maenan Llanddulas a Rhyd-y-foel Llandudno Llanefydd Llanfairfechan Llanfair Talhaearn Llanfihangel Glyn Myfyr Llangernyw

Llangwm Llanrwst Llansanffraid Glan Conwy Llansannan Llysfaen Mochdre Penmaenmawr Pentrefoelas Trefriw Ysbyty Ifan

Prif hynafiaethau

Castell Dolwyddelan, Dyffryn Lledr.

Bryngaerau

• Braich-y-Dinas
• Caer Bach
• Caer Caradog
• Caer Seion
• Dinorben
• Pen-y-gaer

Cestyll

• Castell Conwy
• Castell Degannwy
• Castell Dolwyddelan

Plasdai

• Bodysgallen
• Castell Gwydir
• Gloddaeth
• Hen Neuadd Penrhyn
• Llys Euryn
• Plas Iolyn

Addysg

Addysg uwch

Gwasanaethir yr ardal gan Goleg Llandrillo Cymru sydd â'i brif gampws ar safle yn Llandrillo-yn-Rhos.

Ysgolion uwchradd

Enw'r ysgol	Lleoliad	Awdurdod addysg lleol	Math o ysgol
Ysgol Aberconwy	Conwy	Conwy	Cyfun, Saesneg
Ysgol Bryn Eilian	Bae Colwyn	Conwy	Cyfun, Saesneg
Ysgol Dyffryn Conwy	Llanrwst	Conwy	Cyfun, Dwyieithog
Ysgol Emrys ap Iwan	Abergele	Conwy	Saesneg
Ysgol John Bright	Llandudno	Conwy	Saesneg
Ysgol Uwchradd Eirias	Bae Colwyn	Conwy	Cyfun, Saesneg
Ysgol Y Creuddyn	Bae Penrhyn	Conwy	Cymraeg

Oriel

• 
  Llynnau Mymbyr
• 
  Ffos Noddun
• 
  Llandudno o'r Gogarth
• 
  Afon Conwy
• 
  Gardd Bodnant
• 
  Tŷ Mawr Wybrnant

Dolenni allanol

• Gwefan Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy Archifwyd 2008-12-19 yn y Peiriant Wayback

Trefi a phentrefi Conwy

Trefi
Abergele  · Bae Colwyn  · Betws-y-Coed  · Conwy  · Cyffordd Llandudno  · Degannwy  · Hen Golwyn  · Llandudno  · Llanfairfechan  · Llanrwst  · Penmaenmawr  · Tywyn
Pentrefi
Bae Cinmel  · Bae Penrhyn  · Betws-yn-Rhos  · Bryn-y-maen  · Bylchau  · Caerhun  · Capel Curig  · Capel Garmon  · Cefn Berain  · Cefn-brith  · Cerrigydrudion  · Craig-y-don  · Cwm Penmachno  · Dawn  · Dolgarrog  · Dolwen  · Dolwyddelan  · Dwygyfylchi  · Eglwys-bach  · Esgyryn  · Gellioedd  · Glanwydden  · Glasfryn  · Groes  · Gwytherin  · Gyffin  · Henryd  · Llanbedr-y-cennin  · Llandrillo-yn-Rhos  · Llanddoged  · Llanddulas  · Llanefydd  · Llanelian-yn-Rhos  · Llanfair Talhaearn  · Llanfihangel Glyn Myfyr  · Llangernyw  · Llangwm  · Llangystennin  · Llanrhos  · Llanrhychwyn  · Llan Sain Siôr  · Llansanffraid Glan Conwy  · Llansannan  · Llysfaen  · Maenan  · Y Maerdy  · Melin-y-coed  · Mochdre  · Nebo  · Pandy Tudur  · Penmachno  · Pensarn  · Pentrefelin  · Pentrefoelas  · Pentre-llyn-cymmer  · Pentre Tafarnyfedw  · Pydew  · Rowen  · Rhydlydan  · Rhyd-y-foel  · Tal-y-bont  · Tal-y-cafn  · Trefriw  · Tyn-y-groes  · Ysbyty Ifan