Ciwba

Gwlad yn Ynysoedd y Caribî yw Gweriniaeth Ciwba (Sbaeneg: República de Cuba). Lleolir Ciwba i'r de o'r Unol Daleithiau, i'r gorllewin o Haiti a'r Ynysoedd Turks a Caicos, i'r gogledd o Jamaica a'r Ynysoedd Caiman ac i'r dwyrain o Fexico. Ciwba yw'r ynys fwyaf ym Môr y Caribî. Y brifddinas yw La Habana (Havana).

Cuba

Arwyddair	Fe Orchfygwn Angau neu Famwlad
Math	gwladwriaeth sofran
Prifddinas	La Habana
Poblogaeth	11,484,636
Sefydlwyd	20 Mai 1902 (annibyniaeth oddi wrth UDA) (datganiad)
Anthem	La Bayamesa
Pennaeth llywodraeth	Miguel Díaz-Canel
Cylchfa amser	UTC−05:00
Gefeilldref/i	Santa Fe
Iaith/Ieithoedd   swyddogol	Sbaeneg
Daearyddiaeth
Rhan o'r canlynol	America Ladin, America Sbaenig
Arwynebedd	109,884 km²
Yn ffinio gyda	Unol Daleithiau America
Cyfesurynnau	22°N 79.5°W
Gwleidyddiaeth
Corff deddfwriaethol	Cynulliad Cenedlaethol Pwer y Bobl
Swydd pennaeth   y wladwriaeth	Arlywydd Ciwba
Pennaeth y wladwriaeth	Miguel Díaz-Canel
Swydd pennaeth   y Llywodraeth	Prif Weinidog Ciwba
Pennaeth y Llywodraeth	Miguel Díaz-Canel
Ariannol
Cyfanswm CMC (GDP)	$87,133 million
CMC y pen	$8,433
Arian	peso (Ciwba), peso cyfnewidiol (Ciwba), ISO 4217
Canran y diwaith	3 ±1 %
Cyfartaledd plant	1.615
Mynegai Datblygiad Dynol	0.769
Ffeiliau perthnasol ar Comin
[golygwch ar Wicidata]

Hanes

Ceir pedwar cyfnod yn hanes Ciwba. Y cyntaf yw'r cyn-drefedigaethol tra oedd yr ynys yn perthyn i bobl Amerindiaid sef y Taíno a'r Ciboney. Yr ail gyfnod yw'r Giwba drefedigaethol, a ddechreuwyd ym 1492, efo dyfodiad Christopher Columbus arosodd yn goloni Sbaen, tan y rhyfel efo UDA y Rhyfel Sbaenaidd–Americanaidd ym 1898. Y trydydd cyfnod yw Gweriniaeth Ciwba, daeth annibyniaeth o ryw fath yn 1902, ond roedd milwyr UDA yn bresennol o leiaf unwaith bob degawd. Y pedwerydd cyfnod yw ers Chwyldro Ciwba ym 1959 a arweinwyd gan Fidel Castro pan ddaeth Ciwba yn weriniaeth sosialaidd.

Ciwba gyn-drefedigaethol

• 5300 BC poblogi'r Antilles gan llwythau, tan dyfodiad y Taíno a'r Ciboney.

Ciwba drefedigaethol

1400au

• 1492 28 Hydref - Christopher Columbus yn glanio ar ddwyrain Ciwba.
• 1494 Columbus yn hwylio heibio'r ynys.

1500au

• 1508 Sebastián de Ocampo yn hwylio rownd yr ynys i gyd. Felly yn dangos ei bod hi'n ynys.
• 1510 Concwest o Giwba o ynys Hispaniola. (Haiti a'r Weriniaeth Dominican).
• 1511 Diego Velázquez de Cuéllar yn sefydlu dref Baracoa.
• 1512 Llosgi Hatuey arweinydd Indiaid (o Haiti yn wreiddiol).
• 1514 Sefydlu Havana.
• 1523 Ymerawdwr Siarl V yn cynnig 4,000 darn aur i hybu cynhyrchu cotwm.
• 1527 Caethion Du cyntaf yn cyrraedd.
• 1532 Gwrthryfel y Caethion Du cyntaf.
• 1537 Ffrancwyr yn cipio Havana.
• 1538 Ail wrthryfel y Caethion Du.
• 1555 Ffrancwyr yn cipio a dinistrio Havana.
• 1586 Y môrleidr Francis Drake yn glanio ger Cabo San Antonio
• 1597 Cwblhau Castillo del Morro ger harbwr Havana.

1600au

Twf araf mewn masnach, mae Hispaniolo yn dominyddu'r masnach Caribi. Twf dylanwad Lloegr, Ffrainc a'r Iseldiroedd yn y Caribi. Aur yn cael ei allforio i Sbaen o Dde America i gyd i fynd drwy Hafana - mewn Fflotila enfawr rhag y morleidr.

• 1603 Cyfreithiau llym yn erbyn masnach tobaco â phobl tramor (Ffrainc a Lloegr).
• 1607 Havana yn brifddinas Ciwba.
• 1628 Iseldirwyr dan Piet Heyn yn dwyn tresor aur y "Morlu Sbaeneg" yn harbwr Havana
• 1649 Pla yn lladd traean y boblogaeth.
• 1662 Morlu Saesneg dan Christopher Myngs yn cipio Santiago de Ciwba a mynnu hawliau masnachol efo Jamaica
• 1670 Sbaen yn ildio Jamaica i Loegr yn barhaol.

1700au

Prydain yn ymyrru ar yr ynys ac yn dod a Florida i'r ymerodraeth Prydeinig. Dylanwad y chwyldro Americanaidd ar yr ynys.

• 1728 Sefydlu Prifysgol Havana.
• 1741 Admiral Prydeinig Edward Vernon yn cipio Bae Guantánamo, a'i enwi yn 'Bai Cumberland. Wedi salwch enfawr yno a bwyrdau aflwyddiannu maent yn tynnu'n ôl i Jamaica.
• 1748
  • 12 Hydref - Brwydr Havana. Rhwng llynges Prydain a Sbaen yn harbwr Havana.
  • Cwblhau Cadeirlan Havana.
• 1762 30 Gorffennaf - Prydain yn cymryd Havana fel rhan o'r Rhyfel Saith Mlynedd.
• 1763 Prydain yn ffeirio Ciwba am Florida.
• 1793 Gwrthryfel y Caethion Du Saint-Domingue a ddaeth yn Gwrthryfel Haiti yn gyrru 30,000 ffoaduriaid gwyn i Giwba.

1800au

UDA yn ysgogi annibyniaeth a gwrthryfel yn yr ynys, Sbaen yn ildio Ciwba i'r UDA.

• 1812 Juan Ruíz de Apodaca yn llwyodraethu Ciwba 1812-16.
• 1843 Leopoldo O'Donnell, Dug Tetuan yn llwyodraethu Ciwba 1843-48.
• 1844 Gwrthryfel y Caethion Du Blwyddyn y llach yn dod i ben wedi gorthrymu caled ar y boblogaeth ddu
• 1853 28 Ionawr - Ganwyd José Julián Martí Pérez yn Havana.
• 1868-78 Rhyfel annibyniaeth cyntaf Ciwba - yn para degawd cyfan
• 1879 Awst - Ail rhyfel annibyniaeth sy'n dod i ben erbyn 1880.
• 1886 Diwedd caethwasiaeth yng Nghiwba
• 1895 23 Chwefror - Gwrthryfel gwyn Ciwba dan José Martí a Máximo Gómez y Báez.
• 1896 Gwrthryfel yn llwyddo ond Sbaen yn elwa o Winston Churchill - yn ymladd ar ei hochr hi.
• 1898
  • 6 Mehefin - cipio Bai Guantánamo gan milwyr Americanaidd a Chiwbaidd fel rhan o'r Rhyfel Sbaen-America.
  • 10 Rhagfyr - Cytundeb Paris yn dod a'r Rhyfel Sbaen-America i ben gyda 'annibyniaeth' i Giwba.
• 1899
  • 1 Ionawr - Sbaen yn idlio pwer i'r 'North American Military Governor', Cadfridog John Ruller Brooke.
  • 23 Rhagfyr - Leonard Wood yn Llywodraethwr dros dro'r UDA i Giwba

Gweriniaeth Ciwba

1900au

• 1901 2 Mawrth - Platt Amendment yn sicrhau rôl parhaol UDA yn Nghiwba.
• 1902 20 Mai - Llwydd cyntaf Ciwba Tomás Estrada Palma.
• 1906 29 Medi - Gwrthryfel a disodli Tomás Estrada Palma - milwyr UDA yn dychwelyd dan William Howard Taft.
• 1909 28 Ionawr - Ciwba yn etholi José Miguel Gómez yn Llwydd
• 1912 Gwrthryfel y Boblogaeth Du yn methu, milwyr UDA yn dychwelyd
• 1913 20 Mai - Ciwba yn etholi Mario García Menocal
• 1917 milwyr UDA yn dychwelyd
• 1921 20 Mai - Ciwba yn etholiAlfredo Zayas , milwyr UDA yn dychwelyd eto
• 1925 20 Mai - Ciwba yn etholi Gerard Machado
• 1926 13 Awst - genedigaeth Fidel Alejandro Castro Ruz yn Holguín.
• 1928 14 Mehefin - Geni Ernesto Guevara de la Serna (Che Guevara) yn Rosario, Ariannin.
• 1931 10-14 Awst - Carlos Mendieta a Mario García Menocal yn glanio efo milwyr i geisio disodli'r unben Gerardo Machado. Maent yn colli.
• 1933 4 Medi - Coupe Militaraidd dan Fulgencio Batista dan dylanwad UDA.
• 1934 16, 17 Mehefin - Gwyl Havana yn droi yn frwydr efo lladd yn y strydoedd.
• 1941
  • 8 Mai - Sandalio Junco undebwr Trotskyiaidd yn cael ei ladd gan ddilynwyr Stalin
  • Rhagfyr - Ciwba yn ymuno yn y rhyfel yn erbyn Yr Almaen, Japan, a'r Eidal.
• 1943 Agor Llysgenadaeth Sofiet yn Havana.

Chwyldro a'r Giwba Sosialaidd

1950au

• 1952 Mawrth - Cadfridog Batista, yn cymryd grym unwaith eto.
• 1953
  • 26 Gorffennaf - 160 milwr dan Fidel Castro yn ymladd yn erbyn baracs Moncada yn Santiago de Cuba. Fidel yn y carchar.
  • 16 Hydref - Fidel Castro yn areithio "hanes bydd fy nghyfiawnhad"
• 1954
  • Medi - Che Guevara yn cyrraedd o Ddinas Mecsico.
  • Tachwedd - Batista yn cael ei 'ethol' mewn etholliad un dyn.
• 1955 Mai - Rhyddhau Fidel dan amnest gan Batista.
• 1956
  • 25 Tachwedd - Fidel Castro, Raúl Castro, Che Guevara a Camilo Cienfuegos, a 80 milwr yn dychwelyd o Mecsico i Giwba ar y cwch Granma.
  • 2 Rhagfyr - Granma yn glanio Oriente Province.
• 1957
  • 13 Mawrth - Myfyrwyr yn ymosod ar Balas y Llywydd Havana.
  • 28 Mai - Castro yn cymryd El Uvero.
  • 5 Medi - Gwrthryfel gan y llynges yn Cienfuegos ond Batista yn dal ei rym.
• 1958
  • Chwefror - Raúl Castro yn dechrau rhyfel gwrila yn y Sierra de Cristal.
  • 13 Mawrth - UDA yn atal cyflenwi milwyr Batista.
  • 9 Ebrill - Streic Cyffredinol
  • Mai - Batista syn anfon 10,000 i'r Sierra Maestra rhag Castro 300, Castro yn colli.
  • Tachwedd - Castro yn ennill dref Guisa ac wedyn talaith Oriente.
  • Rhagfyr - Guevara, William Alexander Morgan yn ymosod ar Santa Clara ac ennill
  • 31 Rhagfyr - Camilo Cienfuegos yn ennill Yaguajay, a Huber Matos yn cymryd Santiago dros Castro
• 1959
  • 1 Ionawr - Batista yn ffoi. Fidel Castro yn gorymdeithio drwy Santiago de Ciwba. Raúl Castro, mae Havana yn syrthio
  • 2 Ionawr - Guevara a Camilo Cienfuegos yn Havana.
  • 5 Ionawr - Manuel Urrutia yn Llywydd Ciwba
  • 8 Ionawr - Fidel Castro yn Havana.
  • 16 Chwefror - Fidel Castro yn Prifweinidog Ciwba.
  • 20 Ebrill - Fidel Castro yn siarad ym Mhrifysgol Princeton, New Jersey.
  • 17 Mai - Dosbarthu tir o'r ystadau mawr.
  • 11 Rhagfyr - Achos politicaidd cyntaf Huber Matos

1960au

• 1960
  • 17 Mawrth - Dwight Eisenhower yn gofyn i'r CIA hyfforddu milwyr Ciwba ar gyfer ymosod ar Giwba.
  • 5 Gorffennaf - Gwladoli holl eiddio UDA.
  • 19 Hydref - Embargo UDA rhag Ciwba yn dechrau.
  • 26 Rhagfyr - Operation Peter Pan yn cymryd 14,000 o blant o Giwba i'r UDA.
• 1961
  • 1 Ionawr - Y cynllun llythrenedd.
  • 15 Ebrill - glaniad Bay of Pigs yn methiant i'r gwrth-gomiwnyddwyr
  • Embargo llawn UDA ar Giwba.
• 1962
  • 17 Awst - Central Intelligence Agency yn awgrymu bod yr Undeb Sofietaidd yn adeiladu bas taflegrau yng Nghiwba.
  • 29 Awst - John F. Kennedy yn dweud: "I'm not for invading Cuba at this time... an action like that... could lead to very serious consequences for many people."

Central Havana

• • 16 Hydref - McGeorge Bundy yn dweud wrth President Kennedy bod "Soviet medium-range ballistic missiles are in Ciwba".
  • 23 Hydref - Blocâd môr ac awyr a bygythiad ymosod niwclear gan UDA, tasai taflegrau yn dod o Giwba.
  • 28 Hydref - Khrushchev yn cytuno gwaredu'r taflegrau o Giwba a'r UDA yn cytuno nid i oresgyn Ciwba.
  • 21 Tachwedd - diwedd y blocâd.
• 1967
  • 8 Hydref - dienyddio Che Guevara yn La Higuera, Bolifia gan elynion y Chwydro.
• 1968
  • Mawrth - cau bob bar yn Nghiwba.

1970au

• 1972 Ciwba yn aelod o COMECO.
• 1975 Yr Undeb Sofietaidd yn anfon milwyr Ciwba i Angola.
• 1976 2 Rhagfyr - Fidel Castro yn Arlywydd Ciwba.
• 1977 May - 50 milwyr cyntaf Ciwba yn cyrraedd Ethiopia, bydd 12,00 yno yn y diwedd.

1980au

ffoaduriaid o Giwba Mariel Boat Lift 1980

• 1980 Ebrill - Mariel Boat Lift. Llywodreth Ciwba yn caniatau pobl i adael - 125,000 yn ffoi i'r UDA
• 1983 25 Hydref - UDA yn oresgyn Grenada a saethu yn erbyn milwyr o Giwba.
• 1984 Ciwba yn lleihau milwyr yn Ethiopia i 3,000 o 12,000.
• 1989 17 Medi - Milwyr Ciwba yn gadael Ethiopia.

1990au

• 1990 23 Mawrth - UDA yn caniatáu sianel teledu gwrth-gomiwnyddol TV Marti
• 1991
  • Mai - Milwyr Ciwba yn gadael Angola.
  • diwedd yr Undeb Sofietaidd
• 1992 Gorffennaf - etholiadau uniongyrchol dan ddylanwad Ewrop.
• 1993 6 Tachwedd - Caniatáu buddsoddi preifat.
• 1996 12 Mawrth - Yr Helms-Burton Act, yn ymestyn embargo UDA i gwmniau tu allan i'r UDA e.e. rhai yn Ewrop.
• 1998 21 Ionawr - Pab John Paul II yn ymweld â Chiwba.
• 1999 5 Tachwedd - bachgen 6 oed Elián González yn dod i'r lan ar y Straits of Florida ac yn dod yn ganolbwynt y rhyfel propaganda.

2000au

Fidel Castro yn Brazil, 2003.

• 2000 14 Rhagfyr - Vladimir Putin yn ymweld â Chiwba a llofnodi cytundebau newydd.
• 2002
  • Ionawr - Bas olaf Rwsia yng Nghiwba, yn Lourdes, yn cau.
  • 12 Mai - Cyn Llywydd UDA Jimmy Carter yn ymweld â Chiwba.
• 2003 Ebrill - Arestio 78 ysgrifennwyr a gwleidyddion yng Nghiwba
• 2004 8 Tachwedd - Banio'r US dollar, a threth 10% ar gyfnewid dollar-peso .
• 2005 7 Gorffennaf - Corwynt Dennis yn lladd 16.
• 2006 31 Gorffennaf - Raúl Castro yn Llywydd dros dro wedi salwch Fidel.
• 2008 19 Chwefror - Fidel Castro yn cadarnhau ei ymddeoliad.

Cymru a Chiwba

Cymdeithas Cymru Ciwba

Grwp sy'n cefnogi pobl Ciwba ac ymgyrchu rhag ddylanwad UDA. Maen nhw'n rhan o ymgyrch byd eang i gefnogi Ciwba yn ymarferol. Maen nhw'n bresennol bob blwyddyn yn yr Eisteddfod Genedlaethol ac yn weithgar iawn drwy Gymru. http://www.cymrucuba.co.uk/index

Harri Morgan a Chiwba

Roedd y llyngesydd Syr Henry Morgan, sef Harri Morgan yn y Gymraeg (tua 1635–1688), yn forwr, a oedd yn un o ffigyrau enwocaf y Caribi. Roedd yr enwocaf a mywaf llwyddiannus o'r preifatwyr o Gymru. Yn 1667, cafodd gomisiwn gan Modyford iddo ysbeilio arfordir deheuol Ciwba ac i ddal ysbeinwyr fel gwystlon o Giwba i amddiffyn Jamaica. Cyrhaeddodd Ciwba a 10 llong a 500 dyn, cymerodd ac ysbeiliodd Morgan ddinas Puerto Principe, Camaguey. Roedd y cynllun gwreiddiol i ymosod ar Hafana ond roedd hyn yn ormod. Gyrrodd stormydd ei llongau i'r lan yn y De, a dihangodd un o'r wystlon, felly cafodd dinasyddion Puerto Principe amser i ddianc efo'i trysor. Enillodd ddim ond 50,000 pieces of eight. Aethon nhw ymlaen i ysbeilio tref cyfoethocaf y Caribi wedyn sef Porto Bello a chasglu 200,000 'pieces of eight'.

Demograffeg

Prif erthyglau: Demograffeg Ciwba a Crefydd yng Nghiwba

Cyfrifiad Swyddogol 1899-2002 Ciwba
Hil %	1899	1907	1919	1931	1943	1953	1981	2002
Gwyn	66.9	69.7	72.2	72.1	74.3	72.8	66.0	65.05
Du	14.9	13.4	11.2	11.0	9.7	12.4	12.0	10.08
Tras cymysg	17.2	16.3	16.0	16.2	15.6	14.5	21.9	24.86
Asiaidd	1.0	0.6	0.6	0.7	0.4	0.3	0.1	1.0

Yn ôl cyfrifiad 2002, roedd y boblogaeth yn 11,177,743,

Y Cadeirlan San Cristobal yn Hafana

Roedd mewnfudo ac allfudo enfawr yng Nghiwba. Cyn y 18g roedd y boblogaeth hanner du a hanner gwyn, ond yn y bedwerydd ganrif ar bymtheg daeth mewnforio poblogaeth i weithio yn y diwyddiant siwgr a thobaco, caethion a rhyddion a'r rhan fwyaf yn bobl ddu o'r caribi ac affrica. Ond erbyn diwedd y ganrif a rhywfaint o annibyniaeth (dan hegemoni UDA a Phrydain) daeth mwy o ymsefydlwyr o Sbaen a'r Unol Daleithiau, yn nodweddiadol o'r Ynysoedd Dedwydd, Catalwnia, Andalwsia, Galisia ac o hen drefedigaethau Sbaen i Giwba. Rhwng 1900 a 1930 daeth bron miliwn o Sbaen.

Cyfeiriadau

• Hugh Thomas Cuba or the Pursuit of Freedom (Paperback) Da Capo Press; Updated edition (April, 1998) ISBN 0-306-80827-7

Dolenni allanol

• [1] Dr. Castro's Princeton Visit
• Timeline: Cuba. A chronology of key events BBC online. 1 August 2006. Accessed 5 October 2006.
• http://www.cubagob.cu/otras_info/censo/tablas_html/ii_3.htm
• http://www.cymrucuba.co.uk/ALAS_Leaflet.pdf
• [2] Erthygl blog gan Petroc ap Seisyllt am y chwyldro erbyn heddiw 2010.
• http://www.cubastudiesjournal.org/issue-3/civil-society-collaboration/wales-cuba-solidarity.cfm