Wicipedia

Daearyddiaeth

Astudiaeth wyddonol o wyneb y Ddaear yw daearyddiaeth, yn ogystal ag asturdiaeth o'i nodweddion, ei thrigolion a ffenomenâu amrywiol. Y gair Groeg am y maes hwn oedd γεωγραφία ('geograffia', sef 'disgrifiad o'r Ddaear') ac fe'i defnyddiwyd yn gyntaf gan Eratosthenes (276–194 BC). Yn grynno, rhennir y pwnc yn ddwy ran, sef: nodweddion ffisegol, naturiol (daearyddiaeth ffisegol) a daearyddiaeth ddynol.[1][2][3][4]

Gwyddorau daear
Gwyddorau daear

Bioamrywiaeth
Cartograffeg
Cloddio
Daeareg
Daearyddiaeth
Defnydd tir
Demograffeg
Ecoleg
Eigioneg
Geocemeg
Hanes daearegol
Hydroleg
Meteoroleg
Morffoleg
Mwynyddiaeth
Paleontoleg
Petroleg
Rhewlifeg
Seismoleg

Mae daearyddiaeth fodern yn ddisgyblaeth eang sy'n ceisio deall gwahanol rannau o'r Ddaear (llefydd, cyfandiroedd, gwledydd), sut y daethant i fodolaeth (sy'n cynnwys elfennau o ddaeareg), ffenomenau naturiol a dynol a'r berthynas rhwng dyn a'r tir.

Canghennau Daearyddiaeth

golygu

Daearyddiaeth ffisegol

golygu

Prif faes daearyddiaeth ffisegol yw gwyddor Daear. Mae'n ceisio deall y lithosffer, yr hydrosffer, yr atmosffer, y pedosffer a phatrymau fflora a ffawna (sef y bioseffer). Gellir dosbarthu daearyddiaeth ffisegol fel hyn:

       
Bioddaearyddiaeth Hinsawdd a Tywydd Moroedd ac Arfordir Amgylchedd
       
Geodedd Daeareg a Geomorffoleg Rhewlifeg Hydroleg a Hydrograffeg
       
Ecoleg tirffurfiau Eigioneg Priddeg Paleoddaearyddiaeth
       
Gwyddoniaeth cwaternaidd Cartograffeg Mynyddoedd Cynhesu byd eang

Y termau arferol am Ddaearyddiaeth ffisegol yn Saesneg yw: Physical geography, geosystems a physiography.[5][6]

Daearyddiaeth ddynol

golygu

Mae daearyddiaeth ddynol yn cael ei chyfri'n un o'r 'gwyddorau cymdeithas' ac yn cynnwys astudiaeth o'r Ddaear, ei phobl a'u cymuned, eu diwylliant, economeg a sut y mae pobl yn parchu neu'n amharchu eu hamgylchedd.

Mae'n cynnwys agweddau dynol, gwleidyddol, diwylliannol, cymdeithasol, ac economaidd, sef yr hyn a elwir yn wyddorau cymdeithas. Er nad prif canolbwynt daearyddiaeth ddynol yw tirwedd ffisegol y Ddaear (gwelwch daearyddiaeth ffisegol) mae bron yn amhosib i drafod daearyddiaeth ddynol heb gyfeirio at y tirwedd ffisegol ble mae gweithgareddau dynol yn digwydd, ac mae daearyddiaeth amgylcheddol yn ymddangos fel cyswllt pwysig rhwng y ddau.

       
Diwylliant Daearyddiaeth datblygu Economeg Iechyd
       
Daearyddiaeth hanesyddol Gwleidyddiaeth Poblogaeth a Demograffeg Crefydd
       
Cymdeithaseg Cludiant Twristiaeth Aneddiad a Trefoli
       
Amaethyddiaeth Diwydiant Ynni Llygredd

Daearyddwyr nodedig

golygu


Cyfandiroedd

golygu

Gweler hefyd

golygu
  Eginyn erthygl sydd uchod am ddaearyddiaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.
Chwiliwch am daearyddiaeth
yn Wiciadur.


Rhagymadrodd

golygu

Mae daearyddiaeth yn astudiaeth systematig o'r Ddaear, ei nodweddion , a'r ffenomenau sy'n digwydd arni. Er mwyn i rywbeth ddisgyn i faes daearyddiaeth , yn gyffredinol mae angen rhyw fath o gydran ofodol y gellir ei gosod ar fap, megis cyfesurynnau , enwau lleoedd , neu gyfeiriadau . Mae hyn wedi arwain at gysylltu daearyddiaeth â chartograffeg ac enwau lleoedd . Er bod llawer o ddaearyddwyr wedi'u hyfforddi mewn toponymy a chartoleg , nid dyma yw eu prif ddiddordeb . Mae daearyddwyr yn astudio dosbarthiad gofodol ac amser y Ddaear o ffenomenau , prosesau , a nodweddion yn ogystal â rhyngweithiad bodau dynol a'u hamgylchedd. [7] Gan fod gofod a lle yn effeithio ar amrywiaeth o bynciau, megis economeg , iechyd , hinsawdd , planhigion ac anifeiliaid , mae daearyddiaeth yn rhyngddisgyblaethol iawn . Mae natur ryngddisgyblaethol y dull daearyddol yn dibynnu ar roi sylw i'r berthynas rhwng ffenomenau ffisegol a dynol a'u patrymau gofodol . [8] Mae daearyddiaeth yn benodol i'r blaned Ddaear , a nodir cyrff nefol eraill , megis " daearyddiaeth Mars , " neu rhoddir enw arall iddyntc , megis areograffeg yn achos Mars . [9] [10] [11]

“ Gosodwch destun y dyfyniad yma, heb ddyfynodau. ”

Gellir rhannu daearyddiaeth fel disgyblaeth yn fras yn dri phrif faes atodol: daearyddiaeth ddynol, daearyddiaeth ffisegol , a daearyddiaeth dechnegol. [12] Mae'r cyntaf yn canolbwyntio'n bennaf ar yr amgylchedd adeiledig a sut mae bodau dynol yn creu , yn gweld , yn rheoli ac yn dylanwadu ar ofod . [12] Mae'r olaf yn archwilio'r amgylchedd naturiol , a sut mae organebau , hinsawdd , pridd , dŵr a thirffurfiau yn cynhyrchu ac yn rhyngweithio . [13] Arweiniodd y gwahaniaeth rhwng y dulliau hyn at drydydd maesc, daearyddiaeth amgylcheddol , sy'n cyfuno daearyddiaeth ffisegol a dynol ac yn ymwneud â'r rhyngweithiadau rhwng yr amgylchedd a bodau dynol . [7] Mae daearyddiaeth dechnegol yn cynnwys astudio a datblygu'r offer a'r technegau a ddefnyddir gan ddaearyddwyr , megis synhwyro o bell, cartograffeg , a system gwybodaeth ddaearyddol [14]

Cysyniadau craidd

golygu

Gofod

golygu
Prif: Space
 
System gyfesurynnau Cartesaidd tri dimensiwn llaw dde a ddefnyddir i nodi safleoedd yn y gofod.

Er mwyn i rywbeth fodoli ym myd daearyddiaeth , rhaid ei fod yn gallu cael ei ddisgrifio'n ofodol . Felly , gofod yw'r cysyniad mwyaf sylfaenol ar sylfaen daearyddiaeth . [15] [16] Mae'r cysyniad mor sylfaenol , fel bod daearyddwyr yn aml yn cael anhawster i ddiffinio'n union beth ydyw , ac yn hytrach yn cymryd yn ganiataol bod pawb yn gwybod am beth maen nhw'n siarad . Ar ei fwyaf sylfaenol, gofod absoliwt yw union safle , neu gyfesurynnau gofodol , gwrthrychauc, personau , lleoedd , neu ffenomenau yr ymchwilir iddynt . [15] Rydym yn bodoli yn y gofod . [17] Mae gofod absoliwt yn arwain at olwg y byd fel ffotograff , gyda phopeth wedi rhewi yn ei le pan gofnodwyd y cyfesurynnauc. Heddiw , mae daearyddwyr yn cael eu hyfforddi i gofio nad y byd yw'r ddelwedd statig sy'n ymddangos ar fap; ac yn lle hynny, y gofod deinamig lle mae pob proses yn rhyngweithio ac yn digwydd . [15]

Lle

golygu

Lle yw un o'r termau mwyaf cymhleth mewn daearyddiaethc. [17] [18] [19] Mewn daearyddiaeth ddynol , lle yw synthesis y cyfesurynnau ar wyneb y Ddaear , y gweithgaredd a'r defnydd sy'n digwydd, wedi digwydd , a bydd yn digwydd yn y cyfesurynnau , a'r ystyr a briodolir i'r gofod gan unigolion a grwpiau dynol . [18] Gall hyn fod yn hynod gymhleth , oherwydd gall mannau gwahanol fod â gwahanol ddefnyddiau ar adegau gwahanol a golygu pethau gwahanol i wahanol bobl . Mewn daearyddiaeth ffisegolc, mae lle yn cynnwys yr holl ffenomenau ffisegol sy'n digwydd yn y gofodc, gan gynnwys y lithosffer , atmosffer , hydrosffer , a biosffer . [19] Nid yw lleoedd yn bodoli mewn gwagle ac yn lle hynny mae ganddynt berthnasoedd gofodol cymhleth â'i gilydd , ac mae lle yn ymwneud â sut mae lleoliad wedi'i leoli mewn perthynas â phob lleoliad arall . [20] [21] Fel disgyblaeth felly , mae'r term lle mewn daearyddiaeth yn cynnwys yr holl ffenomenau gofodol sy'n digwydd mewn lleoliad , y defnydd a'r ystyron amrywiol y mae bodau dynol yn eu priodoli i'r lleoliad hwnnw , a sut mae'r lleoliad hwnnw'n effeithio ar bob lleoliad arall ar y Ddaear ac yn cael ei effeithio ganddo . [18] [19]

Amser

golygu
 
Enghreifftiau o iaith weledol daearyddiaeth amser: ciwb gofod-amser, llwybr, prism, bwndel, a chysyniadau eraill.

Fel arfer credir bod amser o fewn maes hanes, fodd bynnag , mae'n bryder sylweddol yn nisgyblaeth daearyddiaeth . [22] [23] [24] Mewn ffiseg , nid yw gofod ac amser yn cael eu gwahanu , ac fe'u cyfunir i'r cysyniad o amser gofod. [25]Mae daearyddiaeth yn ddarostyngedig i gyfreithiau ffiseg, ac wrth astudio pethau sy'n digwydd yn y gofod , rhaid ystyried amser . Mae amser mewn daearyddiaeth yn fwy na dim ond y cofnod hanesyddol o ddigwyddiadau a ddigwyddodd ar wahanol gyfesurynnau arwahanol; ond mae hefyd yn cynnwys modelu symudiad deinamig pobl , organebau , a phethau trwy'r gofod . [17] Mae amser yn hwyluso symudiad trwy ofod , gan ganiatáu i bethau lifo trwy system yn y pen draw . [22] Bydd faint o amser y mae unigolyn , neu grŵp o bobl , yn ei dreulio mewn lle yn aml yn siapio eu hymlyniad a'u persbectif i'r lle hwnnw . [17] Mae amser yn cyfyngu ar y llwybrau posibl y gellir eu cymryd trwy ofod , o ystyried man cychwyn , llwybrau posibl , a chyfradd teithio . [26] Mae delweddu amser dros ofod yn heriol o ran cartograffeg , ac mae'n cynnwys Space-Prim a mapiau animeiddiedig . [26] [27]

Graddfa

golygu
 
Graddfa graffigol neu far. Byddai map hefyd fel arfer yn rhoi ei raddfa yn rhifiadol (mae "1:50,000", er enghraifft, yn golygu bod un cm ar y map yn cynrychioli 50,000cm o ofod real, sef 500 metr)

Graddfa yng nghyd-destun map yw'r gymhareb rhwng pellter a fesurir ar y map a'r pellter cyfatebol fel y'i mesurir ar y ddaear . [28] [29] Mae'r cysyniad hwn yn sylfaenol i ddisgyblaeth daearyddiaeth , nid cartograffeg yn unig , gan fod ffenomenau yr ymchwilir iddynt yn ymddangos yn wahanol yn dibynnu ar y raddfa a ddefnyddir . [30] [31] Graddfa yw'r ffrâm y mae daearyddwyr yn ei defnyddio i fesur gofod , ac yn y pen draw i geisio deall lle . [29]

Cyfreithiau Daearyddiaeth

golygu

Yn gyffredinol, mae rhai yn anghytuno â'r cysyniad cyfan o gyfreithiau daearyddiaeth a'r gwyddorau cymdeithasol . [20] [32] [33] Mae Tobler ac eraill wedi mynd i'r afael â'r beirniadaethau hyn . [32] [33] Fodd bynnag, mae hon yn ffynhonnell ddadl barhaus mewn daearyddiaeth ac mae'n annhebygol o gael ei datrys unrhyw bryd yn fuan . Mae nifer o ddeddfau wedi'u cynnig , a deddf daearyddiaeth gyntaf Tobler yw'r un a dderbynnir fwyaf mewn daearyddiaeth . Mae rhai wedi dadlau nad oes angen rhifo cyfreithiau daearyddol . Mae bodolaeth y cyntaf yn gwahodd eiliad , ac mae llawer wedi cynnig eu hunain fel hynny . Cynigiwyd hefyd y dylid symud cyfraith ddaearyddiaeth gyntaf Tobler i'r ail a gosod un arall yn ei lle . [33] Mae rhai o’r deddfau daearyddiaeth arfaethedig isod:

  • Cyfraith daearyddiaeth gyntaf Tobler : " Mae popeth yn gysylltiedig â phopeth arall , ond mae pethau agos yn fwy cysylltiedig na phellc" [20] [32] [33]
  • Ail gyfraith daearyddiaeth Tobler : " mae'r ffenomen y tu allan i faes diddordeb daearyddol yn effeithio ar yr hyn sy'n digwydd y tu mewnc. " [32]
  • Cyfraith daearyddiaeth Arbia : " Mae popeth yn gysylltiedig â phopeth arall , ond mae'r pethau a welir mewn cydraniad gofodol bras yn fwy cysylltiedig na'r hyn a welir mewn cydraniad manylach . " [30] [32] [31]
  • yr egwyddor ansicrwydd : “cbod y byd daearyddol yn anfeidrol gymhleth a bod yn rhaid i unrhyw gynrychioliad felly gynnwys elfennau o ansicrwydd, bod llawer o ddiffiniadau a ddefnyddir wrth gaffael data daearyddol yn cynnwys elfennau o amwysedd, a’i bod yn amhosibl mesur lleoliad ar wyneb y Ddaear yn union." [33]
  1. ↑ "Geography". The American Heritage Dictionary/ of the English Language; y Bedwaredd Gyfrol. Houghton Mifflin Company. Cyrchwyd 9 Hydref 2006. Italic or bold markup not allowed in: |work= (help)
  2. ↑ "copi archif" (PDF). Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 2008-10-03. Cyrchwyd 2015-10-29.
  3. ↑ "1(b). Elements of Geography". Physicalgeography.net. Cyrchwyd 2009-04-17.
  4. ↑ Bonnett, Alastair What is Geography? Llundain, Sage, 2008
  5. ↑ Fundamentals of Physical Geography, 2nd Edition, by M. Pidwirny, 2006
  6. ↑ Pidwirny, Michael; Jones, Scott (1999–2015). "Physical Geography".
  7. ↑ 7.0 7.1 Hayes-Bohanan, James (29 September 2009). "What is Environmental Geography, Anyway?". webhost.bridgew.edu. Bridgewater State University. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 October 2006. Cyrchwyd 10 November 2016.
  8. ↑ Hornby, William F.; Jones, Melvyn (29 June 1991). An introduction to Settlement Geography. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-28263-5.
  9. ↑ "Areography". Merriam-Webster.com. Cyrchwyd 27 July 2022.
  10. ↑ Lowell, Percival (April 1902). "Areography". Proceedings of the American Philosophical Society 41 (170): 225–234. JSTOR 983554. https://www.jstor.org/stable/983554. Adalwyd 27 July 2022.
  11. ↑ Sheehan, William (19 September 2014). "Geography of Mars, or Areography". Astrophysics and Space Science Library 409: 435–441. doi:10.1007/978-3-319-09641-4_7. ISBN 978-3-319-09640-7.
  12. ↑ 12.0 12.1 Hough, Carole; Izdebska, Daria (2016). "Names and Geography". In Gammeltoft, Peder (gol.). The Oxford Handbook of Names and Naming (arg. First). Oxford, United Kingdom: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-965643-1.
  13. ↑ Cotterill, Peter D. (1997). "What is geography?". AAG Career Guide: Jobs in Geography and related Geographical Sciences. American Association of Geographers. Archifwyd o'r gwreiddiol ar October 6, 2006. Cyrchwyd October 9, 2006.
  14. ↑ Haidu, Ionel (2016). "What is Technical Geography". Geographia Technica 11 (1): 1–5. doi:10.21163/GT_2016.111.01. https://technicalgeography.org/pdf/1_2016/01_haidu.pdf. Adalwyd 22 July 2022.
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 Thrift, Nigel (2009). Key Concepts in Geography: Space, The Fundamental Stuff of Geography (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 85–96. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  16. ↑ Kent, Martin (2009). Key Concepts in Geography: Space, Making Room for Space in Physical Geography (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 97–119. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 Tuan, Yi-Fu (1977). Space and Place: The Perspective of Experience (arg. 1). University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-3877-2.
  18. ↑ 18.0 18.1 18.2 Castree, Noel (2009). Key Concepts in Geography: Place, Connections and Boundaries in an Interdependent World (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 85–96. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  19. ↑ 19.0 19.1 19.2 Gregory, Ken (2009). Key Concepts in Geography: Place, The Management of Sustainable Physical Environments (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 173–199. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 Tobler, Waldo (1970). "A Computer Movie Simulating Urban Growth in the Detroit Region". Economic Geography 46: 234–240. doi:10.2307/143141. JSTOR 143141. http://pdfs.semanticscholar.org/eaa5/eefedd4fa34b7de7448c0c8e0822e9fdf956.pdf. Adalwyd 22 July 2022.
  21. ↑ Tobler, Waldo (2004). "On the First Law of Geography: A Reply". Annals of the Association of American Geographers 94 (2): 304–310. doi:10.1111/j.1467-8306.2004.09402009.x. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1111/j.1467-8306.2004.09402009.x. Adalwyd 22 July 2022.
  22. ↑ 22.0 22.1 Thrift, Nigel (1977). An Introduction to Time-Geography (PDF). ISBN 0-90224667-4.
  23. ↑ Thornes, John (2009). Key Concepts in Geography: Time, Change and Stability in Environmental Systems (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 119–139. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  24. ↑ Taylor, Peter (2009). Key Concepts in Geography: Time, From Hegemonic Change to Everyday life (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 140–152. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  25. ↑ Galison, Peter Louis (1979). "Minkowski's space–time: From visual thinking to the absolute world". Historical Studies in the Physical Sciences 10: 85–121. doi:10.2307/27757388. JSTOR 27757388.
  26. ↑ 26.0 26.1 Miller, Harvey (2017). "Time geography and space–time prism". International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment and Technology: 1–19. doi:10.1002/9781118786352.wbieg0431. ISBN 9780470659632. https://doi.org/10.1002/9781118786352.wbieg0431. Adalwyd 1 September 2022.
  27. ↑ Monmonier, Mark (1990). "Strategies For The Visualization Of Geographic Time-Series Data". Cartographica 27 (1): 30–45. doi:10.3138/U558-H737-6577-8U31. https://utpjournals.press/doi/10.3138/U558-H737-6577-8U31. Adalwyd 1 September 2022.
  28. ↑ Burt, Tim (2009). Key Concepts in Geography: Scale, Resolution, Analysis, and Synthesis in Physical Geography (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 85–96. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  29. ↑ 29.0 29.1 Herod, Andrew (2009). Key Concepts in Geography: Scale, the local and the global (arg. 2). John Wiley & Sons. tt. 85–96. ISBN 978-1-4051-9146-3.
  30. ↑ 30.0 30.1 Arbia, Giuseppe; Benedetti, R.; Espa, G. (1996). ""Effects of MAUP on image classification"". Journal of Geographical Systems 3: 123–141.
  31. ↑ 31.0 31.1 Smith, Peter (2005). "The laws of geography". Teaching Geography 30 (3): 150.
  32. ↑ 32.0 32.1 32.2 32.3 32.4 Tobler, Waldo (2004). "On the First Law of Geography: A Reply". Annals of the Association of American Geographers 94 (2): 304–310. doi:10.1111/j.1467-8306.2004.09402009.x. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1111/j.1467-8306.2004.09402009.x. Adalwyd 10 March 2022.
  33. ↑ 33.0 33.1 33.2 33.3 33.4 Goodchild, Michael (2004). "The Validity and Usefulness of Laws in Geographic Information Science and Geography". Annals of the Association of American Geographers 94 (2): 300–303. doi:10.1111/j.1467-8306.2004.09402008.x.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Daearyddiaeth&oldid=11816790"