Aberllechau

pentref yn Rhondda Cynon Taf
(Ailgyfeiriwyd o Wattstown)

Pentref ym mwrdeistref sirol Rhondda Cynon Taf, Cymru, yw Aberllechau[1] (Saesneg: Wattstown; hen enwau: Pont Rhyd y Cwtch a Phont-y-Cwtch),[2] a leolir ar lan afon Rhondda Fach yng nghymuned Ynys-hir. "Aberllechau" oedd enw un o'r dair fferm yn yr ardal, cyn dechrau cloddio am lo. Roedd "Pont Rhyd-y-Cwtsh" yn enw arall am yr ardal, a llysenw'r lofa oedd 'Glofa'r Cwtsh'.

Aberllechau
Mathpentref Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirRhondda Cynon Taf Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Cyfesurynnau51.6341°N 3.4196°W Edit this on Wikidata
Cod OSST018937 Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
Map

Ysgol Gynradd Aberllechau yw enw'r ysgol leol.[3]

Cyn i ddiwydiant gyrraedd y cwm, canol y 19g, ardal goediog ydoedd, gyda phoblogaeth denau o ffermydd yma ag acw. Gyda dyfodiad y diwydiant glo daeth Aberllechau yn bentref prysur, â phoblogaeth gref, ond gyda chau'r pyllau glo dioddefodd Aberllechau ddirywiad economaidd enbyd, tlodi sy'n dal i effeithio ar y pentref hyd heddiw.

Enwir yr enw Saesneg, Wattstown ar ôl Edmund Hannay Watts, a oedd ar un adeg yn berchen ar Lofa'r National yn Aberllechau.

Hanes cynnar a diwydiannu

golygu

Y dystiolaeth gynharaf o weithgarwch dynol o amgylch yr hyn a ddaeth yn Aberllechau yw'r un a geir ar ochr y bryn yng Ngharn y Wiwer, sy'n edrych dros y pentref; mae grŵp bach o garneddau Oes yr Efydd yno, ac yn yr un cyffiniau mae olion pum tŷ llwyfan a thai fferm o'r Oesoedd Canol.[4] Yn ystod Rhyfeloedd Napoleon, cafodd y tir o amgylch Carn y Wiwer ei drin gan ffermwyr i gynhyrchu cnydau ychwanegol. Cyn y diwydiannu mawr, roedd yr ardal yn cael ei hadnabod fel Pont Rhyd y Cwch neu Bont-y-Cwtch.

O'i gymharu ag ardaloedd eraill yn y Rhondda, roedd Aberllechau yn araf i gael ei ddatblygu fel ardal lofaol. Cafodd y pwll glo dwfn cyntaf, Glofa'r National, a elwid yn wreiddiol yn Cwtch Colliery cyn cael ei ailenwi'n Standard, ei suddo rywbryd ddiwedd y 1870au gan Richard Evans ac ymddangosodd gyntaf ar Restr Mwyngloddiau'r Arolygwyr ym 1880.[5] Roedd y tir lle adeiladwyd y lofa yn eiddo i Crawshay Bailey a William Bailey, ond roedd y pwll glo yn eiddo i sawl cwmni gwahanol, gan gynnwys y National Steam Coal Company a Watts & Company, a roddodd ei enw i'r pentref. Er i Aberllechau ehangu i gyflawni gofynion gweithio ei lofa, ni ehangodd erioed ar yr un gyfradd ag ardaloedd eraill.

Roedd gan y pentref ei eglwys ei hun, wedi'i chysegru i Sant Thomas, a adeiladwyd ym 1896, ysgolion, capeli a thafarndai, ond roedd nifer tai preifaty trigolion yn llawer is nag yn y rhan fwyaf o bentrefi yng Nghymoedd De Cymru.

Dioddefodd Aberllechau ddau drychineb mwyngloddio ym Mhwll Glo 'r National.

Trychineb Glofa'r National, 1887

golygu

Roedd y trychineb cyntaf yng nglofa'r National ar 18 Chwefror 1887, pan oedd y pentref yn dal i gael ei adnabod fel 'Cwtch'. Digwyddodd y ddamwain rhwng y sifft dydd a'r sifft nos, ac mae'n debyg i hyn achub llawer o fywydau gan nad oedd 200 o ddynion wedi disgyn i'r pwll glo pan ddigwyddodd y ddamwain. Roedd y ffrwydrad mor bwerus nes iddo ddifrodi'r offer weindio a olygai nad oed posib achub y dynion am sawl awr. Unwaith y llwyddodd yr achubwyr i ddisgyn i lawr i'r dyfnderoedd, fe lwyddon nhw i ddod â 38 o ddynion i'r wyneb, gyda 29 ohonynt heb eu hanafu.Cyfanswm y meirw oedd tri-deg naw o ddynion a bechgyn, gyda chyfanswm o 6 wedi'u hanafu.Daeth rheithgor y cwest i'r casgliad, yn ei adroddiad i Ysgrifennydd Gwladol yn San Steffan, F. A. Bosanquet, mai cap ffrwydrol yn cael ei danio mewn ardal lle'r oedd nwy fflamadwy wedi cronni oedd achos y trychineb.

Trychineb Glofa'r National, 1905

golygu

Ar 11 Gorffennaf 1905, dim ond pedwar mis ar ôl trychineb Glofa Cambrian yng Nghwm Clydach, arweiniodd ffrwydrad ym Mhwll Glo Cenedlaethol Aberllechau at farwolaeth 121 o ddynion a bechgyn. Dim ond un o'r bobl a achubwyd o'r pwll glo y tro hwn, sef Matthew Davies yr unig oroeswr. Cynhaliwyd yr adroddiad i achos y trychineb gan Arolygwr y Mwyngloddiau, a ddaeth i'r casgliad bod y ffrwydrad wedi'i achosi gan ddefnydd anghyfreithlon o ddeunydd ffrwydro o dan y ddaear. Ychydig cyn i'r ffrwydrad ddigwydd, roedd y prif suddowr wedi gofyn am gebl ffrwydro a batri i wefru'r ergyd. Roedd y rheolwr, Mr. Meredith, wedi mynd i mewn i'r pwll glo chwarter awr cyn y ffrwydrad ac roedd ef ymhlith y rhai a laddwyd.

Ar ddiwrnod yr angladd, roedd y strydoedd wedi'u leinio gan filoedd o alarwyr ac adroddwyd bod y gorymdaith angladd dros bedair milltir (6 km) o hyd.

Chwaraeon a hamdden

golygu

Mae Aberllechau yn gartref i Glwb rygbi undeb Aberllechau, sydd â dros gan mlynedd o hanes.

Dolenni allanol

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. Enwau Cymru
  2. "Enwau Lleoedd Safonol Cymru" Archifwyd 2023-03-30 yn y Peiriant Wayback, Comisiynydd y Gymraeg; adalwyd 18 Hydref 2024
  3. estyn.gov.wales; www.estyn.gov.wales Archifwyd 2020-07-14 yn y Peiriant Wayback adalwyd 14 Gorffennaf 2020.
  4. Davis, Paul R. Historic Rhondda, An Archaeological and Topographical Survey 8000 BC - AD 1850, Hackman: Ynyshir (1989) ISBN 0-9508556-3-4
  5. Rhondda Collieries, Volume 1, Number 4 in the Coalfield Series; John Cornwell. D.Brown and Sons Ltd, Cowbridge (1987) pg. 67 ISBN 0-905928-82-2