Rhondda Cynon Taf

Rhondda Cynon Taf
	Clocwedd o'r brig: Mynydd Maerdy ger Maerdy, glan afon ger Aberpennar, ac Eglwys y Santes Gatrin ym Mhontypridd
Math	prif ardal
Enwyd ar ôl	Afon Rhondda, Afon Cynon, Afon Taf
Prifddinas	Cwm Clydach
Poblogaeth	240,131
Sefydlwyd	1 Ebrill 1996 ;
Gefeilldref/i	Nürtingen, Wolfenbüttel
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	424.1503 km²
Yn ffinio gyda	Dinas a Sir Caerdydd, Bro Morgannwg, Pen-y-bont ar Ogwr, Bwrdeistref Sirol Caerffili, Merthyr Tudful, Powys, Castell-nedd Port Talbot
Cyfesurynnau	51.65°N 3.44°W
Cod SYG	W06000016
	GB-RCT
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Bwrdeistref sirol yn ne Cymru yw Rhondda Cynon Taf. Daeth i fodolaeth gydag adrefnu llywodraeth leol yng Nghymru yn 1996. Mae'n ffinio â Merthyr Tudful a Bwrdeistref Sirol Caerffili yn y dwyrain, Caerdydd a Bro Morgannwg yn y de, Pen-y-bont ar Ogwr a Chastell-nedd Port Talbot yn y gorllewin, a Phowys yn y gogledd. Y prif drefi yw Aberdâr, Aberpennar a Phontypridd.

Mae canlyniadau cyfrifiad 2011 yn dangos bod 19.1% o’i 234,410 o drigolion yn hunan-nodi bod ganddynt rywfaint o allu yn y defnydd o’r Gymraeg.^[1] Mae'r fwrdeistref sirol yn ffinio â Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful a Bwrdeistref Sirol Caerffili i'r dwyrain, Caerdydd a Bro Morgannwg i'r de, Bwrdeistref Sirol Pen- y-bont ar Ogwr a Chastell-nedd Port Talbot i'r gorllewin a Phowys i'r gogledd. Ei phrif drefi yw Aberdâr, Llantrisant, Tonysguboriau, Phontypridd, a cheir trefi eraill gan gynnwys - Maerdy, Glynrhedynog, Hirwaun, Llanharan, Aberpennar, Porth, Tonypandy, Tonyrefail a Threorci.

Y dref unigol fwyaf poblog yn Rhondda Cynon Taf yw Aberdâr gyda phoblogaeth o 39,550 (2011), ac yna Pontypridd gyda 32,694 (2011). Yr ardal drefol fwyaf fel y’i diffinnir gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yw ardal Tonypandy, gyda phoblogaeth o 62,545 (2011), sy’n cynnwys llawer o Gwm Rhondda.^[2]

Cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn Rhondda Cynon Taf yn 2024, wedi iddi gael ei gohirio ddwywaith o 2022 oherwydd y Gofid Mawr.^[3]

Hanes

Ffurfiwyd y fwrdeistref sirol ar 1 Ebrill 1996, trwy uno hen gyghorau Dosbarth Morgannwg Ganol, sef Rhondda, Cwm Cynon a Thaf-Elái (ac eithrio Creigiau a Phentyrch, a ychwanegwyd at Gaerdydd). Mae ei henw'n adlewyrchu'r rhain i gyd, ac felly hefyd afonydd Rhondda, Cynon a Thaf. Pontypridd, sy'n dref prifysgol ac yn Dref Farchnad, yw prif dref Rhondda Cynon Taf; ac mae wedi'i lleoli 12 milltir i'r gogledd o'r brifddinas, Caerdydd. Mae Pontypridd yn aml yn cael ei dalfyrru fel “Ponty” yn y Saesneg.

Diwydiant

Datblygodd yr ardal wedi i fwyngloddwyr ddarganfod glo Cymreig o'r safon uchel, fel glo ager, er mwyn eu hallforio i'r byd drwy ddociau Caerdydd a’r Barri. Roedd tomenni gwastraff glo a phennau pyllau glo dwfn o un gorwel i'r llall am rai canrifoedd. Ceir tai teras ar y llethrau, golygfa sy'n nodedig i gymoedd megis y Rhondda a Chwm Cynon. Yn 19g roedd gan y Rhondda dros 60 o fwyngloddiau.

Wrth i byllau dwfn gau, crëwyd nifer o byllau glo brig mawr iawn ac mae rhai'n parhau i weithredu, yn enwedig tua gogledd yr ardal.

Roedd Awdurdod Datblygu Cymru, a ffurfiwyd ym 1976 i helpu gwrthdroi’r dirywiad economaidd yng Nghymru a achoswyd gan y dirwasgiad yn y diwydiannau glo a dur, yn weithgar iawn yn ardal Rhondda Cynon Taf yn cefnogi ac yn annog adfywio diwydiant a masnach.^{[angen ffynhonnell]} Erbyn 2024 roedd yma Stiwdios Ffilm Rhyngwladol y Ddraig, ar safle gwaith glo brig Llanilid. Mae lleoliad y prosiect wedi ei arwain i gael ei adnabod yn lleol fel "Valleywood", er bod cymoedd Cymru rai milltiroedd i ffwrdd.

Amgylchedd

Mae’r diwydiant glo wedi cael effeithiau andwyol iawn ar ansawdd yr amgylchedd, fel bod y rhan fwyaf o’r afonydd wedi’u llygru’n ddifrifol fel nad oes pysgod ynddyn nhw, ar y cyfan. Mae'r degawdau diwethaf wedi dangos gwelliant gyda'r eog yn dychwelyd i rai afonydd ee Afon Taf ac Afon Rhondda.

Llywodraeth

Mae’r ardal yn cael ei llywodraethu gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf o’r pencadlys ym Mhontypridd a hi yw’r awdurdod sy’n cynnal Rhaglen Gwella Cydweithredol De-ddwyrain Cymru (SEWIC), enillydd gwobr Rhagoriaeth Cymru 2010. Ceir pedair etholaeth sy'n cael eu cynrychioli yn y Senedd. Cynrychiolwyd Rhondda Cynon Taf gan bedwar AS yn Senedd y DU tan 2024.

Pobl nodedig

Syr Tom Jones —Trefforest, Pontypridd—canwr, a adnabyddid i rai yn lleol wrth ei enw genedigol, Tommy Woodward
Neil Jenkins — Pentre'r Eglwys, ger Pontypridd — chwaraewr rygbi undeb Cymru a Llewod Prydain ac Iwerddon
Kelly Jones — Cwmaman — prif leisydd a phrif gitarydd y band roc y Stereophonics
Gwasanaethodd y Barwn Merlyn Rees (1920-2006) — Cilfynydd, ger Pontypridd — fel Ysgrifennydd Gwladol Gogledd Iwerddon (1974–1976) ac Ysgrifennydd Cartref (1976–1979)
Syr Geraint Evans (1922–1992) — Cilfynydd, ger Pontypridd — canwr opera llais bas

Gefeillio

Y trefi sydd â threfniadau gefeillio yn Rhondda Cynon Taf yw:

Pontypridd:Nürtingen, Baden-Württemberg, yr Almaen
Aberdâr:Ravensburg, Baden-Württemberg, yr Almaen
Llantrisant: Crecy-en-Ponthieu, Picardy, Ffrainc

Rhyddid y Fwrdeistref

Mae'r bobl a'r unedau milwrol canlynol wedi derbyn Rhyddid Bwrdeistref Rhondda Cynon Taf.

Stuart Burrows: 31 Ionawr 2008.^[4]
Elaine Morgan: 10 Ebrill 2013.^[5]

Demograffeg

Yng nghyfrifiad 2021, mae grwpiau ethnig y fwrdeistref sirol fel a ganlyn:

Grŵp ethnig	Canran
Gwyn	96.7%
Asiaidd	1.5%
Cymysg	1.0%
Du	0.4%
Arall	0.3%

Crefydd

Yng Nghyfrifiad 2021, mae cyfansoddiad crefyddol y fwrdeistref sirol fel a ganlyn:

Crefydd	Canran
Dim crefydd	56.2%
Cristionogaeth	36.4%
Islam	0.6%
Arall	0.5%
Bwdhaeth	0.2%
Hindwaeth	0.2%
Sikhaeth	0.1%
Iddewiaeth	0.1%
Heb ei nodi	5.8%

Cymunedau

Cyfeiriadau

↑ "Population Density, 2011". Office for National Statistics. neighbourhood.statistics.gov.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-03. Cyrchwyd 3 Ionawr 2014.
↑ "Tonypandy built-up area". NOMIS. Office for National Statistics. Cyrchwyd 22 Hydref 2022.
↑ "Covid: Wales' National Eisteddfod postponed until 2022". 26 Ionawr 2021 – drwy www.bbc.co.uk.
↑ "Tenor granted freedom of borough". WalesOnline. 31 Ionawr 2008.
↑ Best, Jessica (10 April 2013). "Award-winning columnist Elaine Morgan given the freedom of Rhondda Cynon Taf". WalesOnline.

Dolenni allanol

Hafan Awdurdod Unedol Rhondda Cynon Taf Archifwyd 2012-02-06 yn y Peiriant Wayback Archifwyd
Porth newyddion ar-lein Rhondda Cynon Taf
Cyngor Rhondda Cynon Taf
Rhondda Cynon Taf Arlein (Cynnwys Cymraeg a Saesneg) Archifwyd 2007-11-07 yn y Peiriant Wayback
Gwefan RhonddaCynonTaff.com

gw • sg • go

Trefi a phentrefi Rhondda Cynon Taf

Trefi
Aberdâr · Aberpennar · Glynrhedynog · Llantrisant · Pontypridd · Y Porth · Tonypandy · Treorci
Pentrefi
Aberaman · Abercwmboi · Abercynon · Aber-nant · Y Beddau · Blaenclydach · Blaencwm · Blaenllechau · Blaenrhondda · Brynna · Brynsadler · Cefn Rhigos · Cefnpennar · Cilfynydd · Coed-elái · Coed-y-cwm · Cwmaman · Cwm-bach · Cwm Clydach · Cwmdâr · Cwm-parc · Cwmpennar · Y Cymer · Dinas Rhondda · Y Ddraenen Wen · Efail Isaf · Fernhill · Ffynnon Taf · Y Gelli · Gilfach Goch · Glan-bad · Glyn-coch · Glyn-taf · Y Groes-faen · Hirwaun · Llanharan · Llanhari · Llanilltud Faerdref · Llanwynno · Llwydcoed · Llwynypïa · Y Maerdy · Meisgyn · Nantgarw · Penderyn · Pendyrus · Penrhiw-ceibr · Penrhiw-fer · Penrhys · Pentre · Pentre'r Eglwys · Pen-yr-englyn · Pen-y-graig · Pen-y-waun · Pont-y-clun · Pont-y-gwaith · Y Rhigos · Rhydyfelin · Ton Pentre · Ton-teg · Tonyrefail · Tonysguboriau · Trealaw · Trebanog · Trecynon · Trefforest · Trehafod · Treherbert · Trehopcyn · Trewiliam · Tynewydd · Wattstown · Ynys-hir · Ynysmaerdy · Ynys-y-bwl · Ystrad Rhondda

[1] "Population Density, 2011". Office for National Statistics. neighbourhood.statistics.gov.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-03. Cyrchwyd 3 Ionawr 2014.

[2] "Tonypandy built-up area". NOMIS. Office for National Statistics. Cyrchwyd 22 Hydref 2022.

[3] "Covid: Wales' National Eisteddfod postponed until 2022". 26 Ionawr 2021 – drwy www.bbc.co.uk.

[4] "Tenor granted freedom of borough". WalesOnline. 31 Ionawr 2008.

[5] Best, Jessica (10 April 2013). "Award-winning columnist Elaine Morgan given the freedom of Rhondda Cynon Taf". WalesOnline.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]