Amwythig

Amwythig
Math	tref sirol, tref farchnad, plwyf sifil
Ardal weinyddol	Swydd Amwythig, Swydd Amwythig
Poblogaeth	71,715, 76,802
Sefydlwyd	1189 ;
Gefeilldref/i	Zutphen
Daearyddiaeth
Sir	Swydd Amwythig; (Sir seremonïol)
Gwlad	Lloegr
Arwynebedd	37.99 km²
Uwch y môr	71 metr
Gerllaw	Afon Hafren
Yn ffinio gyda	Wem
Cyfesurynnau	52.7081°N 2.7544°W
Cod SYG	E04011358, E04010538
Cod OS	SJ491124
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Tref a phlwyf sifil yn sir seremonïol Swydd Amwythig, Gorllewin Canolbarth Lloegr, yw Amwythig (hefyd Yr Amwythig, ar lafar yn bennaf; hen ffurf: Mwythig; Saesneg: Shrewsbury).^[1] Amwythig yw tref sirol a chanolfan weinyddol awdurdod unedol Swydd Amwythig, sy'n llai na'r sir seremonïol. Mae Afon Hafren yn llifo trwy'r dref.

Yng Nghyfrifiad 2011 roedd gan y plwyf sifil boblogaeth o 71,715.^[2]

Hanes

Awgrymir Amwythig fel safle Pengwern, llys brenhinoedd teyrnas Powys cyn i'r deyrnas honno golli ei thir yn y dwyrain i Mersia,^[3] ond does dim sicrwydd am hynny.

Codwyd castell ar y safle gan y Normaniaid yn 1070. Ymwelodd Gerallt Gymro ag Amwythig yn ystod ei daith trwy Gymru yn 1188. Cipiwyd Amwythig gan Lywelyn Fawr yn 1215, ac eto yn 1234.

Ar 28 Mehefin 1283 galwodd Edward I o Loegr ei senedd i gyfarfod yn Amwythig i farnu Dafydd ap Gruffudd, Tywysog Cymru a brawd Llywelyn Ein Llyw Olaf. Ar 30 Medi dedfrydwyd Dafydd i farwolaeth am deyrnfradwriaeth. Cafodd ei ddienyddio yn Amwythig ar 3 Hydref trwy ei grogi, ei ddiberfeddu a'i chwarteru.

Mae'r dref yn enwog am ei hysgol ramadeg i fechgyn a agorodd yn 1552; mae'r gwyddonydd Charles Darwin a'r bardd Syr Philip Sydney yn gyn-ddisgyblion. Hi oedd yr unig le lle ceid gwasanaeth trên uniongyrchol o dde-ddwyrain, de-orllewin, canolbarth a Gogledd Cymru.

Adeiladau a chofadeiladau

Mae llawer o adeiladau hanesyddol yn y dref:

Abaty Amwythig
Castell Amwythig
Eglwys Sant Julian
Eglwys y Forwyn Fair
Gwesty'r Llew
Hen Neuadd y Farchnad
Llyfrgell Amwythig

Cysylltiadau Cymreig

Y wasg Gymraeg yn Amwythig

Symudodd Thomas Jones (1648-1713) yr almanaciwr ei wasg o Lundain i Amwythig yn 1695 i gyhoeddi llyfrau Cymraeg. Am tua 70 o flynyddoedd ar ôl hynny Amwythig oedd canolfan y fasnach lyfrau Cymraeg (dim tan 1718 y cafwyd y wasg drwyddedig gyntaf yng Nghymru).

Ar ddiwedd y 18fed ganrif roedd gan Stafford Prys wasg yn y dref. Ei gyhoeddiad mwyaf uchelgeisiol efallai oedd y flodeugerdd Gymraeg Gorchestion Beirdd Cymru (1773).

Enwogion

Rhisiart, dug Efrog (1473-?1483)
Syr Humphrey Mackworth (1657–1727), uchelwr
Frederick Oakeley (1802-1880), canon ac awdur
Charles Darwin (1809-1882), naturiaethwr
Emyr Estyn Evans (1905-1989), archeolegydd
Malcolm Pryce (g. 1960), nofelydd

Gweler hefyd

Cyfeiriadau

↑ British Place Names; adalwyd 12 Ebrill 2021
↑ City Population; adalwyd 12 Ebrill 2021
↑ Gwefan Cymru Catalonia; PRIF DDINAS I GYMRU (Papur a ddarllenwyd i Gymdeithas Lenyddol Parkfield, Penbedw), Y Geninen, rhif 2, cyf. XIII (Ebrill 1895), tt.81-85)