Bioamrywiaeth Cymru

Mae bioamrywiaeth Cymru yn cyfeirio at yr amrywiaeth eang o ecosystemau, organebau byw, a'r cyfansoddiadau genetig a geir yng Nghymru.

Map o Gymru

Mae Cymru yn benrhyn mynyddig yn bennaf, wedi'i leoli rhwng Lloegr a Môr Iwerddon, yn ymestyn dros 8,023 milltir sgwâr. Mae ganddi gynefinoedd daearol a llawer o ardaloedd gwarchodedig sy'n gyfoethog mewn bioamrywiaeth, gan gynnwys tri pharc cenedlaethol a phum Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol (AHNE). Y parciau cenedlaethol yw: Eryri, Arfordir Penfro, a Bannau Brycheiniog, a'r AHNEau : Ynys Môn, Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy, Penrhyn Gŵyr, Penrhyn Llŷn, a Dyffryn Gwy (yn rhannol yn Lloegr). Mae gan Gymru hefyd lawer o leoliadau wedi'u categoreiddio fel Safleoedd o Ddiddordeb Gwyddonol Arbennig, Ardal Cadwraeth Arbennig, Ardal Gwarchodaeth Arbennig a gwarchodfa natur leol. Mae llawer o sŵau a gerddi, gan gynnwys Gardd Fotaneg Genedlaethol Cymru.

Ar yr arfordir, gellir dod o hyd i amrywiaeth eang o rywogaethau fel morloi, dolffiniaid, siarcod, slefrod môr, crancod a chimychiaid. Mae yna hefyd gytrefi adar môr ar yr ynysoedd ger yr arfordir. Rhywogaethau sydd ond i'w cael yng Nghymru yw lili Maesyfed a math o bysgodyn, y gwyniad, sydd i'w ganfod yn Llyn Bala yn unig. Tegeirian y fign galch (Liparis loeselii) yw un o'r rhywogaethau sydd dan y bygythiad mwyaf yng ngogledd orllewin Ewrop ac mae wedi diflannu o sawl man yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu Cyfoeth Naturiol Cymru (CNC), Plantlife, Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a grŵp ecosystemau arfordirol Partneriaeth Bioamrywiaeth Cymru i helpu i ailadeiladu ei gynefin naturiol a sicrhau dyfodol y rhywogaeth hon sydd dan fygythiad.

Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Phartneriaeth Bioamrywiaeth Cymru (PBC) sy'n hyrwyddo ac yn monitro cynllun gweithredu bioamrywiaeth Cymru. Yn 2010 lansiodd Llywodraeth Cymru Fframwaith Amgylchedd Naturiol, "Cymru Fyw", sy'n canolbwyntio ar reoli tir a morol cynaliadwy yng Nghymru.

Elfennau

Bioamrywiaeth blodau

Gagea bohemica

Coed

Mae'r dderwen mes digoes (Quercus petraea ) yn un o rywogaethau mwyaf cyffredin Cymru, i'w gweld ar draws y rhanbarth. Mae'r celyn Seisnig (Ilex aquifolium ) yn un o'r ychydig goed bytholwyrdd brodorol, i'w ganfod yn ne Cymru. Mae'r llwyfen lydanddail ( Ulmus glabra ) yn rywogaeth frodorol s'yn dioddef o afiechyd a chystadleuaeth a gyflwynir gan rywogaethau egsotig.

Blodau

Mae blodyn y gog (Cardamine pratensis) yn luosflwydd llysieuol sydd yn tyfu ledled Cymru. Mae rhosmari'r gors (Andromeda polifolia) yn llwyn blodeuol bychan, i'w gael yng nghanolbarth Cymru. O fewn Ynysoedd Prydain, dim ond ar lethrau'r Wyddfa y mae lili'r Wyddfa ( Gagea serotina ).

Ardaloedd Planhigion Pwysig

Mae Ardaloedd Planhigion Pwysig yng Nghymru yn ardaloedd o’r “pwysigrwydd botanegol uchaf” yn ôl gan Plantlife.

Sir / Hanes\320c sir	Rhywogaeth	Cynefin
Mon / Sir Fon	Cor-rosyn mannog ( Tuberaria guttata )	Lleoedd sych, creigiog
sir Frycheiniog / Sir Frycheiniog	Blodyn y gog ( cardamine pratensis )	Glaswelltir gwlyb ac ymylon pyllau
sir Gaernarfon / Sir Gaernarfon	lili'r Wyddfa ( Gagea serotina )	Creigiau mynydd
Caerdydd / Caerdydd	Cennin gwyllt ( Allium ampeloprasum )	Mannau tywodlyd a chreigiog ger y môr
Cardiganshire / Ceredigion	Rhosmari'r gors ( Andromeda polifolia )	Canolbarth Cymru
Sir Gaerfyrddin / Sir Gaerfyddin	Carwe troellog ( Carum verticillatum )	Dolydd llaith
Sir Ddinbych / Sir Ddinbych	briwlys y calchfaen ( Stachys alpina )	Ymylau ffyrdd a gwrychoedd
Sir y Fflint / Sir Fflint	grug cloch ( Erica cinerea )	Rhostiroedd a gweunydd
Morgannwg / Morgannwg	Glaswellt yr whitlow melyn ( Draba aizoides )	Creigiau a hen waliau
Meirionydd /Meirionnydd	Pabi Cymreig ( Meconopsis cambrica )	Creigiau llaith, cysgodol
Monmouthshire / Sir Fynwy	Bysedd y Cwn ( Digitalis purpurea )	Llennyrch coetir, rhostiroedd a chloddiau
Maldwyn / Sir Drefaldwyn	Speedwell pigog ( Veronica spicata )	Creigiau calchfaen
Sir Benfro / Sir Benfro	Clustog Fair ( Armeria maritima )	Clogwyni arfordirol neu ar draws ynysoedd creigiog
Sir Faesyfed / Sir Faesyfed	lili Maesyfed ( Gagea bohemica )	Creigiau calchfaen

Amrywiaeth ffawna

Morol

O amgylch Bae Ceredigion ac arfordir Sir Benfro, mae morfilod pigfain a morfilod peilot yn gyffredin yn yr haf tra bod morfilod asgellog a lladd yn brin. Mae dolffiniaid trwynbwl yn gyffredin ac mae dolffin Risso a dolffin ochr wen yr Iwerydd yn brin. Gellir gweld morfilod, morloi llwyd, heulforgwn a physgod haul hefyd.

Mamaliaid

Merlod Mynydd Cymreig

Y ceirw Iwrch (Capreolus capreolus) a'r ceirw brith (Dama dama) yw'r ddwy rywogaeth fwyaf o famaliaid yng Nghymru. Ceir Ceirw lwrch yng nghanolbarth a gogledd Cymru. Mae ceirw brith yn ardaloedd gwledig a lled-drefol Cymru. Gellir dod o hyd i'r ffwlbart Ewropeaidd (Mustela putorius) mewn amgylcheddau trefol a gwledig. Yn yr un ardal mae'r llwynog coch, un famaliaid mwyaf cyffredin Cymru.

Y carw coch, un o bum rhywogaeth o geirw brodorol, yw'r mamal an-forol mwyaf yng Nghymru. (Er bod poblogaethau brodorol o geirw wedi hen ddiflannu). Gellir dod o hyd i ceirw brith, ceirw iwrch, muntjac a sika hefyd. Anaml iawn y gwelir belaod. Mae mamaliaid eraill yn cynnwys moch daear, llwynogod, ysgyfarnogod, draenogod, dyfrgwn, cwningod, carlymod, gwencïod, gwiwerod coch, a 13 rhywogaeth o ystlumod.

Adar

Barcud coch (Milvus milvus) yn paru, Powys

Mae tua 430 o rywogaethau o adar wedi eu darganfod yng Nghymru. Mae barcutiaid coch a gweilch y pysgod yn "rywogaethau nodweddiadol" yng Nghymru. Mae bronwennod y dŵr, brain coesgoch, palod, gwylogod, llurs, tylluanod clustiog, adar drycin Manaw, corbys a cwtiaid hefyd yn gyffredin.

Ymlusgiaid

Mae gwiberod, madfallod cyffredin, yn enwedig o amgylch Bae Oxwich a nadroedd gwair wedi'u cofnodi. Mae rhai madfallod y tywod sy’n cael eu magu gan wirfoddolwyr yr Ymddiriedolaeth Cadwraeth Herpetolegol a Sŵau Caer a Jersey wedi’u rhyddhau i’r gwyllt.^{[angen ffynhonnell]}

Rhywogaethau â Blaenoriaeth

Rhywogaeth	Rhywogaeth
Ystlum pedol lleiaf ( Rhinolophus hipposideros )	Ystlum pedol mwyaf ( Rhinolophus ferrumequinum )
Ystlum lleiaf cyffredin ( Pipistrellus pipistrellus )	Dolffin cyffredin ( Delphinus delphis )
llyffant cefnfelyn ( Bufo calamita )	Neidr y gwair ( Natrix natrix )
madfall gyffredin ( Lacerta vivipara )	bele ( Martes martes )
brain coesgoch ( Pyrrhocorax pyrrhocorax )	Llyffant Duon ( Bufo bufo )
Llamhidydd yr harbwr ( Phocoena phocoena )	Dolffin trwynbwl ( Tursiops truncatus )
Morfil pigfain ( Balaenoptera acutorostrata )	dyfrgi ( Lutra lutra )
britheg y gors ( Euphydryas aurinia )	gwangod ( Alosa fallax )
Madfall ddŵr gribog ( Triturus cristatus )	Gwiber ( Vipera berus )
ehedydd Ewrasiaidd ( Alauda arvensis )	ffwlbart ( Mustela putorius )
Llygoden y dŵr ( Arvicola amphibius )	Dolffin Risso ( Grampus griseus )

Endemistiaeth

Coed

Mae rhywogaethau brodorol yn cynnwys ynn, bedw, derw, helyg, celyn, meryw, pinwydd yr Alban ac yw. Anogir plannu a chadw rhywogaethau brodorol, oherwydd eu bod yn tueddu i oroesi'r amgylchedd lleol yn well. Maent hefyd yn helpu i gydbwyso'r fioamrywiaeth ac yn darparu pren a phren.

Planhigion blodeuol

Ynn, coeden wasanaeth, cennin gwyllt, cennin Pedr Dinbych-y-pysgod.^{[angen ffynhonnell]}

Bryoffytau

Y rhywogaethau sydd mewn perygl yw: Bartramia stricta, Cryphaea lamyana, Ditrichum plumbicola, Hamatocaulis vernicosus, Pallavicinia lyellii, Petalophyllum ralfsii, Riccia huebeneriana a Sematophyllum demissum.^{[angen ffynhonnell]}

Mamaliaid

• Ystlum pedol lleiaf (Rhinolophus hipposideros)
• Gwiwerod coch^{[angen ffynhonnell]}

Adar

• Bod tinwyn
• Grugiar ddu
• Gylfinir
• cwtiad aur^{[angen ffynhonnell]}

Ymlusgiaid

Mae pump o ymlusgiad brodorol yng Nghymru. Mae'r rhain yn cynnwys nadroedd y gwair, madfall y tywod, madfallod cyffredin a nadroedd defaid.^{[angen ffynhonnell]}

Amffibiaid

Mae chwech o amffibiad brodorol yng Nghymru: y llyffant cyffredin, y fadfall gribog fwyaf, y llyffant cefnfelyn, y fadfall ddwr balfog, y fadfall lefn a'r llyffant cyffredin.^{[angen ffynhonnell]}

Infertebratau

Amcangyfrifir bod 25,000 o rywogaethau di-asgwrn-cefn yn byw mewn cynefinoedd tir a dŵr croyw yng Nghymru.^{[angen ffynhonnell]}

Effaith ddynol

Mae bioamrywiaeth Cymru wedi'i leihau gan weithgarwch dynol. Collwyd llawer o rywogaethau brodorol oherwydd diffyg cynhaliaeth coetir.^{[angen ffynhonnell]}

Anifeiliaid

Mae llawer o brosiectau cadwraeth wedi'u sefydlu i warchod y wiwer goch. Bu gostyngiad mawr yn nifer y draenogod. Mae'r defnydd o blaladdwyr wedi achosi dirywiad mawr mewn gwenyn mêl; lansiwyd Cynllun Gweithredu Peillwyr yn Sioe Frenhinol Cymru ym mis Gorffennaf 2012.

Rheolaeth

Mae gan Gymru 175 o rywogaethau ar restr Adran 74 o Rywogaethau o Bwysigrwydd Pennaf ar gyfer Cadwraeth Amrywiaeth Fiolegol. Fodd bynnag, mae’r rhestr o rywogaethau a chynefinoedd pwysicaf Cymru bellach yn seiliedig ar ddeddfwriaeth newydd ar ffurf adrannau 6 a 7 o Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Yng Nghymru, gweithredwyd Cynllun Gweithredu Bioamrywiaeth y Deyrnas Unedig gan Bartneriaeth Bioamrywiaeth Cymru (PBC). Mae Cyngor Cefn Gwlad Cymru hefyd yn cynorthwyo gyda rheoli cynaliadwyedd.

Mae Partneriaeth Bioamrywiaeth Cymru (PBC) yn trefnu’r cynllun cyffredinol. Ar raddfa leol, mae pob cyngor yn cynnal eu harolygon ei hunain ac yn adrodd yn ôl, ac yna’n cynhyrchu planhigion rheoli a gwarchod ar gyfer y rhywogaethau a’r cynefinoedd a nodwyd.

Mae llywodraeth Cymru yn cydweithredu gyda chyfarwyddebau’r Gymuned Ewropeaidd ar gyfer gwarchod adar gwyllt, cynefinoedd naturiol, fflora a ffawna gwyllt yn ogystal â NATURA 2000 .

Oriel

• 
  Daffodil
• 
  Coeden gwasanaeth go iawn
• 
  Cennin gwyllt
• 
  Llwyfen Wych
• 
  Derw digoes
• 
  Celyn
• 
  Blodyn y gog
• 
  Rhosmari'r gors
• 
  lili'r Wyddfa
• 
  Morfil peilot
• 
  Dolffin trwynbwl
• 
  Morlo llwyd
• 
  Heulforgi
• 
  Iwrch
• 
  hydd brith
• 
  Llwynog coch
• 
  ffwlbart Ewropeaidd
• 
  Gwiwer goch
• 
  Pâl
• 
  Gwalch y pysgod
• 
  Tylluan glustiog
• 
  Boda Montagu
• 
  Madfall y tywod
• 
  Neidr y gwair

Gweler hefyd

 Bioamrywiaeth

• Fflora Cymru
• Anifeiliaid Cymru

Ardaloedd

• Rhestr o warchodfeydd natur lleol yng Nghymru
• Gwarchodfeydd natur cenedlaethol yng Nghymru
• Ardaloedd gwarchodedig o Gymru
• Rhestr o Ardaloedd Cadwraeth Arbennig yng Nghymru
• Rhestr o gynefinoedd o'r pwys mwyaf yng Nghymru

Sefydliadau

• Ymddiriedolaeth Natur De a Gorllewin Cymru
• Ymddiriedolaeth Natur Gogledd Cymru

Cyfraith

• Cyfraith bywyd gwyllt yng Nghymru a Lloegr
• Rhestr o rywogaethau anfrodorol ymledol yng Nghymru a Lloegr

Darllen pellach

• Grŵp Bioamrywiaeth Cymru, Gweithredu bioamrywiaeth yn y dyfodol yng Nghymru: cyngor i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ar Adroddiad Bioamrywiaeth y Mileniwm y DU, Grŵp Bioamrywiaeth Cymru, 2002.ISBN 0750428872ISBN 0750428872 ,ISBN 9780750428873 .
• David Hill, Matthew Fasham, Graham Tucker, Michael Shewry, Philip Shaw, Handbook of Biodiversity Methods: Survey, Evaluation and Monitoring, Gwasg Prifysgol Caergrawnt, 2005.ISBN 0521823684ISBN 0521823684 ,ISBN 9780521823685 .
• Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru. Adran Bioamrywiaeth a Bioleg Systematig, Bioamrywiaeth Cymru: Rhywogaethau Cadwraeth Neu Ddiddordeb Arbennig i Gymru, Amgueddfeydd ac Orielau Cenedlaethol Cymru, 2005.ISBN 0720005604ISBN 0720005604 ,ISBN 9780720005608 .
• Prydain Fawr: Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, Strategaeth Datblygu Cynaliadwy Llywodraeth y DU, Y Llyfrfa, 2005.ISBN 0101646720ISBN 0101646720 ,ISBN 9780101646727 .
• Jon Moore, Atlas o Gynllun Gweithredu Bioamrywiaeth Forol Rhywogaethau a Chynefinoedd yng Nghymru: Adroddiad i Gyngor Cefn Gwlad Cymru, Cyngor Cefn Gwlad Cymru, 2001.
• Mike Alexander, Cynllunio Rheolaeth ar gyfer Cadwraeth Natur: Sail Damcaniaethol ac Arweiniad Ymarferol, Springer, 2008.ISBN 1402065809ISBN 1402065809 ,ISBN 9781402065804 .
• P. Selman, CYNLLUNIO AR RADDFA TIRWEDD, Routledge, 2006.ISBN 0415351421ISBN 0415351421 ,ISBN 9780415351423 .
• Niles Eldredge, Bywyd ar y Ddaear: Gwyddoniadur Bioamrywiaeth, Ecoleg ac Esblygiad, ABC-CLIO, 2002.ISBN 157607286XISBN 157607286X ,ISBN 9781576072868 .
• George W. Cox, Rhywogaethau Estron ac Esblygiad: Ecoleg Esblygiadol Planhigion Egsotig, Anifeiliaid, Microbau, a Rhywogaethau Brodorol Rhyngweithiol, Island Press, 2004.ISBN 1559630094ISBN 1559630094 ,ISBN 9781559630092 .

Erthyglau cyfnodolion

• Paul A. Ashton a Richard J. Abbott (1992), " Tarddiad lluosog ac amrywiaeth genetig yn y rhywogaethau allopolyploid sydd newydd godi, Senecio cambrensis Rosser (Compositae) ", Heredity 68, 25-32; doi:10.1038/hdy.1992.3.
• Richard J. Abbott, Andrew J. Lowe (2004), " Gwreiddiau, sefydlu ac esblygiad rhywogaethau polyploid newydd: Senecio cambrensis a S. eboracensis yn Ynysoedd Prydain ", Biological Journal of the Linnean Society, Cyfrol 82, Rhifyn 4, tudalennau 467–474, Awst 2004. DOI: 10.1111/j.1095-8312.2004.00333.x.
• John L. Harper, JN Clatworthy, IH McNaughton a GR Sagar (1961), " Esblygiad ac Ecoleg Rhywogaethau Perthynol Agos sy'n Byw yn yr Un Ardal ", Evolution, Cyf. 15, Rhif 2 (Mehefin 1961), tt. 209–227.
• KM Dlugosch, IM Parker (2007), “ Digwyddiadau sefydlu mewn goresgyniadau rhywogaethau: amrywiad genetig, esblygiad ymaddasol, a rôl cyflwyniadau lluosog ″, Molecular Ecology, Cyfrol 17, Rhifyn 1, tudalennau 431–449, Ionawr 2008, DOI: 10.1111 /j.1365-294X.2007.03538.x.
• Peter R. Sheldon (1987), " Esblygiad graddol cyfochrog trilobitau Ordofigaidd ", Natur 330, 561 – 563 (10 Rhagfyr 1987); doi:10.1038/330561a0.
• Denis W. Gartside a Thomas McNeilly (1974), " Y potensial ar gyfer esblygiad goddefgarwch metel trwm mewn planhigion ″, Heredity (1974) 32, 335–348; doi:10.1038/hdy.1974.42.
• SN Raina a H. Rees (1983), " Amrywiaeth DNA rhwng ac o fewn cyflenwadau cromosom o rywogaethau vicia ", Heredity (1983) 51, 335-346; doi:10.1038/hdy.1983.38.
• RKJ Narayan (1982), " Amrywiad DNA amharhaol yn Esblygiad Rhywogaethau Planhigion: Y Genws Lathyrus ", Evolution Vol. 36, Rhif 5 (Medi 1982), tt. 877–891.
• RKJ Naravan ac A. Durrant (1983), " Dosbarthiad DNA mewn cromosomau o rywogaethau Lathyrus ", Genetica Cyfrol 61, Rhif 1 (1983), 47-53, DOI: 10.1007/BF00563231.
• Kathy H. Hodder a James M. Bullock (1997), " Trawsleoli Rhywogaethau Brodorol yn y DU: Goblygiadau i Fioamrywiaeth ", Journal of Applied Ecology Cyf. 34, Rhif 3 (Mehefin 1997), tt. 547–565.

Dolenni allanol

Offer

• GLOBIO, rhaglen barhaus i fapio effeithiau gweithgareddau dynol ar fioamrywiaeth yn y gorffennol, y presennol a’r dyfodol
• World Map of Biodiversity map rhyngweithiol o Ganolfan Monitro Cadwraeth y Byd Rhaglen Amgylchedd y Cenhedloedd Unedig

Adnoddau

• Monitro acwstig Awtomatig a Rhestru BIOamrywiaeth
• Cod Bar Cymru
• Penawdau bioamrywiaeth o adroddiad melinau trafod  – Adroddiadau diweddaraf, ymchwil a barn ar fioamrywiaeth.
• Llyfrgell Treftadaeth Bioamrywiaeth – Llyfrgell ddigidol mynediad agored o lenyddiaeth dacsonomig.
• Biodiversity of Wales
• Cyngor Cefn Gwlad Cymru
• Gwyddoniadur Bywyd - Dogfennu pob rhywogaeth o fywyd ar y ddaear.
• Economeg Gwarchod a Rheoli Rhywogaethau
• Canolfannau Cofnodion Lleol Cymru
• Rhwydwaith Bioamrywiaeth Cenedlaethol – Porth y Rhwydwaith Bioamrywiaeth Cenedlaethol .
• Coeden Bywyd - Perthnasoedd a nodweddion pob bywyd ar y ddaear.
• Partneriaeth Bioamrywiaeth Cymru