Llenyddiaeth Gymraeg y 18fed ganrif
Llenyddiaeth Gymraeg y 18g yw un o'r cyfnodau mwyaf diddorol a chyffrous yn hanes llenyddiaeth Gymraeg. Dyma'r ganrif a welodd ailddarganfod rhai o drysorau'r Oesoedd Canol diolch i waith hynafiaethwyr fel Edward Lhuyd ac Ieuan Fardd. Ym maes llenyddiaeth, un o effeithiau hyn oedd ysbrydoli to newydd o lenorion diwylliedig, hunanymybodol, a ymddiddorai yn y gorffennol - gan dynnu ar waith Dafydd ap Gwilym er enghraifft - ond a ysbrydolwyd hefyd gan y clasuron a llenyddiaeth gyfoes Lloegr a Ffrainc. Cafodd y newidiadau mawr ym mywyd crefyddol y genedl eu heffaith yn ogystal, wrth i'r enwadau anghydffurfiol dyfu a newid bywyd cymdeithasol a meddylfryd y Cymry. Ffactor arall holl bwysig oedd datblygiad y diwydiant cyhoeddi yn y wlad, gyda nifer o weisg bychain yn cael eu sefydlu gan bobl fel Dafydd Jones o Drefriw. Dyma pryd ffurfiwyd cymdeithasau llenyddol a gwladgarol hefyd, fel y Gwyneddigion a'r Cymmrodorion yn Llundain.
| Iaith | Cymraeg  |
|---|---|
| Rhagflaenwyd gan | llenyddiaeth Gymraeg yr 17eg ganrif |
| Olynwyd gan | llenyddiaeth Gymraeg y 19eg ganrif |
Barddoniaeth ac Anterliwtiau
golygu.JPG)
Ceir dwy brif ffrwd ym marddoniaeth Gymraeg y 18g, sef y canu gwerinol ei naws ar y naill law a'r farddoniaeth ddiwylliedig a ysgrifennwyd gan nifer gymharol fychan o lenorion ymwybodol ar y llall.
Erbyn dechrau'r ganrif roedd yr hen draddodiad barddol wedi darfod, ond roedd canu gan feirdd gwlad yn parhau ac yn dod fwyfwy i'r amlwg wrth i'r ganrif fynd heibio. Y 18g oedd canrif fawr baledwyr Cymru. Cenid nifer o garolau (cerddi poblogaidd pur wahanol i'r garol fodern) a rhigymau ac roedd yr hen benillion mor boblogaidd ag erioed. Roedd llyfrau'n dod yn rhad i'w argraffu a cheir sawl casgliad o gerddi gan feirdd fel Elis y Cowper a Dafydd Jones, yr argraffydd o Drefriw. Cymerodd barddoniaeth Gymraeg agwedd wleidyddol yng ngwaith Jac Glan-y-gors ac Iolo Morganwg.
Cafwyd adfywiad yn nhraddodiad cerdd dafod yn ystod y ganrif, diolch yn bennaf i waith yr hynafiaethwyr. Tyfodd cylch llenyddol arbennig ym Môn a adnabyddir heddiw fel Cylch y Morrisiaid, oedd yn cynnwys Lewis Morris a'i frodyr, Goronwy Owen ac Ieuan Fardd (Ieuan Brydydd Hir). Gwelir rhai o'r cerddi hyn yn y gyfrol Diddanwch Teuluaidd (1763). Beirdd eraill sy'n perthyn i'r un ysgol o feirdd clasurol a rhamantaidd yw Edward Richard a John Morgan.
Un o nodweddion hynodaf y ganrif yw'r anterliwtiau. Math o ddramâu mydryddol yw'r anterliwtiau a berfformid yn y ffeiriau a'r gwyliau mabsant ac achlysuron eraill. Prif feistr yr anterliwt oedd Twm o'r Nant, a oedd yn fardd da yn ogystal. Cyfyngid yr anterliwt i'r gogledd.
Dyma un o ganrifoedd mawr yr emyn yn y Gymraeg yn ogystal, canrif William Williams Pantycelyn, Morgan Rhys, Dafydd William, Dafydd Jones o Gaeo, Hugh Jones ac Ann Griffiths.
Rhyddiaith
golygu
Fel yn achos yr 17g, mae'r mwyafrif helaeth o ryddiaith y 18g yn waith crefyddol, yn gyfieithiadau, traethodau ac esboniadau a thractiau duwiol amrywiol. Y tu ôl i lawer o'r gwaith hwn oedd ymdrechion yr SPCK i ledaenu'r ysgrythur yn Gymraeg a gwaith Madam Bevan, Griffith Jones Llanddowror ac eraill yn sefydlu'r ysgolion cylchynol.
Ond cynhyrchiodd y ganrif rhai o awduron rhyddiaith gorau'r iaith Gymraeg, yn cynnwys Iaco ab Dewi, yr eglwyswr pybyr Ellis Wynne, awdur y gwaith dychanol Gweledigaethau y Bardd Cwsc, yr hanesydd traddodiadol Theophilus Evans a ysgrifennodd y gyfrol ddylanwadol Drych y Prif Oesoedd, Edward Samuel (person Betws Gwerful Goch), Hugh Jones o Faesglasau, a Thomas Roberts, Llwynrhudol.
Yn sefyll allan ar ben ei hun y mae'r gyfres o lythyrau a ysgrifennwyd gan y Morrisiaid a'r enghreifftiau prin ond gwerthfawr o ryddiaith fwrlesg gan Lewis Morris.
Sefydlwyd sawl cylchgrawn Cymraeg yn ogystal, a gellir dadlau fod y wasg Gymraeg wedi'i geni yn chwarter olaf y ganrif gydag ymddangosiad cyhoeddiadau fel Seren Gomer, Y Cylch-grawn Cynmraeg gan Morgan John Rhys a'r Trysorfa Ysbrydol gan Thomas Charles o'r Bala ar fin y ganrif newydd yn 1799.
Rhai cerrig milltir
golygu- 1703 - Gweledigaethau y Bardd Cwsc gan Ellis Wynne
- 1707 - Archaeologia Britannica gan Edward Lhuyd
- 1710 - Flores Poetarium Britannicorum
- 1714 - Sefydlu Cymdeithas yr Hen Frythoniaid
- 1716 - argraffiad cyntaf Drych y Prif Oesoedd gan Theophilus Evans
- 1718 - Isaac Carter yn sefydlu'r argraffdy parhaol cyntaf yng Nghymru, yn Atpar, Ceredigion
- 1723 - Mona Antiqua Restaurata gan Henry Rowlands
- 1735 - Tlysau yr Hen Oesoedd, blodeugerdd dan olygyddiaeth Lewis Morris
- 1740 - ail argraffiad, wedi'i helaethu'n sylweddol, o Drych y Prif Oesoedd
- 1751 - Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion yn cael ei sefydlu yn Llundain
- 1757 - Golwg ar Deyrnas Crist, llyfr cyntaf William Williams, Pantycelyn
- 1759 - Dewisol Ganiadau yr Oes Hon
- 1763 - Diddanwch Teuluaidd
- 1763-1769 - Ffarwel Weledig, William Williams, Pantycelyn
- 1764 - Some Specimens of the Poetry of the Antient Welsh Bards, yn cynnwys cyfieithiadau i'r Saesneg, am y tro cyntaf, o naw o gerddi'r Gogynfeirdd
- 1770 - Sefydlu Cymdeithas y Gwyneddigion yn Llundain
- 1773 - Gorchestion Beirdd Cymru
- 1778 - Bardd a Byrddau
- 1778 - Hanes y Bedyddwyr gan Joshua Thomas
- 1786 - Pedair Colofn Gwladwriaeth gan Twm o'r Nant
- 1790 - Gardd o Gerddi gan Twm o'r Nant
- 1792 - Iolo Morganwg yn cynnal cyfarfod cyntaf Gorsedd Beirdd Ynys Prydain
- 1795 - Seren Tan Gwmmwl gan Jac Glan-y-gors
- 1797 - Toriad y Dydd gan Jac Glan-y-gors
- 1798 - Cwyn yn erbyn Gorthrymder gan Thomas Roberts, Llwynrhudol
Darllen pellach
golygu- J. J. Evans, Cymry enwog y ddeunawfed ganrif (Aberystwyth, 1937)
- Idris Foster (gol.), Twf yr Eisteddfod (Llys yr Eisteddfod Genedlaethol, 1968)
- W. J. Gruffydd, Y Morrysiaid (Caerdydd, 1939)
- D. Gwenallt Jones (gol.), Blodeugerdd o'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1953)
- A. Cynfael Lake (gol.), ''Blodeugerdd Barddas o Gerddi Caeth y 18g (Cyhoeddiadau Barddas, 1992)
- Aneirin Lewis, Dysg a Dawn: Cyfrol Goffa Aneirin Lewis, gol. W. Alun Mathias ac E. Wyn James (Cylch Llyfryddol Caerdydd, 1992)
- E. G. Millward (gol.), Blodeugerdd Barddas o Gerddi Rhydd y 18g (Cyhoeddiadau Barddas, 1991)
- Dyfnallt Morgan (gol.), Gwŷr Llên y 18g (Llyfrau'r Dryw, 1966)
- Prys Morgan, The Eighteenth Century Renaissance (Abertawe, 1981). Astudiaeth dda o'r cefndir diwylliannol a gwaith yr hynafiaethwyr.
- Thomas Parry, Hanes Llenyddiaeth Gymraeg hyd 1900 (Caerdydd, 1944; sawl argraffiad ers hynny). Pennod X: y 18g.
- Tom Parry, Baledi'r Ddeunawfed Ganrif (Caerdydd, 1935)
- Saunders Lewis, A School of Welsh Augustans (1924; argraffiad newydd, 1969)