Deinosor

Deinosoriaid Amrediad amseryddol: Triasig Canol - Diweddar, 231.4–0 Miliwn o fl. CP PreЄ Є O S D C P T J K Pg N
Tyrannosaurus rex
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Dosbarth:	Reptilia
Is-ddosbarth:	Diapsida
Ddim wedi'i restru:	Archosauria
Uwchurdd:	Dinosauria Owen, 1843
Prif grwpiau
Ornithischia Cerapoda Ornithopoda Pachycephalosauria Ceratopsia Thyreophora Stegosauria Ankylosauria Saurischia Sauropodomorpha Sauropoda Theropoda

Ymlusgiaid daeardrig o urdd y Saurischia a’r Ornithischia, y rhan fwyaf ohonynt sydd â chorff enfawr ac â phedwar aelod, yw deinosoriaid. Roedd y deinosoriaid cyntaf yn byw tua 210 miliwn o flynyddoedd yn ôl, ond amryfalasant yn gyflym ar ôl y cyfnod Triasig. Roeddent yn fwyaf niferus yn ystod y cyfnodau Jwrasig (e.e. stegosor) a Chretasaidd, ond wedi'r cyfnod Cretasaidd diflanodd pob rywogaeth ohonynt, heblaw am y rheini a ddatblygodd i fod yn adar, yn ystod y digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd tua 65 miliwn o flynyddoedd yn ôl.

Bathodd Richard Owen, paleontolegwr o Loegr, y gair Dinosauria yn gyntaf ym mlwyddyn 1842. Mae'r gair hwn yn gyfansoddair o'r Hen Roeg deinos ‘ofnadwy, arswydus’ a sauros ‘madfall’. Enwyd un rhywogaeth ar ôl Richard Owen, tad y deinosoriaid, sef yr Owenodon.

Ymddangosodd yn gyntaf yn ystod y cyfnod Triasig, rhwng 243 a 233.23 miliwn o flynyddoedd yn ôl (sef CP) er bod union darddiad ac amseriad esblygiad deinosoriaid yn destun ymchwil. Daethant yn fertebratau tirol ar ôl y digwyddiad difodiant Triasig-Jwrasig tua 201.3 CP; parhaodd eu goruchafiaeth trwy gydol y cyfnodau Jwrasig a Chretasaidd. Mae'r cofnod ffosil yn dangos bod adar yn ddeinosoriaid pluog byw, wedi esblygu o theropodau cynharach yn ystod yr epoc Jwrasig Diweddar, a dyma'r unig linach o ddeinosoriaid y gwyddys ei fod wedi goroesi'r digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd tua 66 CP. Felly gellir rhannu deinosoriaid yn ddeinosoriaid adarol, sef adar, a'n ddeinosoriaid anadarol diflanedig, sy'n holl ddeinosoriaid eraill heblaw adar.

Mae deinosoriaid yn grŵp amrywiol o anifeiliaid o safbwyntiau tacsonomig, morffolegol ac ecolegol. Ceir dros 10,700 o rywogaethau byw o adar, ysydd mhlith y grŵp mwyaf amrywiol o fertebratau. Gan ddefnyddio tystiolaeth ffosil, mae paleontolegwyr wedi nodi dros 900 genera gwahanol a mwy na 1,000 o rywogaethau gwahanol o ddeinosoriaid nad ydynt yn adar. Cynrychiolir deinosoriaid ar bob cyfandir gan rywogaethau sy'n bodoli (adar) ac olion ffosil. Trwy gydol hanner cyntaf yr 20g, cyn i adar gael eu hadnabod fel deinosoriaid, roedd y rhan fwyaf o'r gymuned wyddonol yn credu bod deinosoriaid yn greaduriaid araf, swrth a bod ganddyn nhw waed oer. Mae'r rhan fwyaf o ymchwil a gynhaliwyd ers y 1970au, fodd bynnag, wedi nodi bod deinosoriaid yn anifeiliaid gweithredol, cyflym gyda metaboledda uchel a nifer o addasiadau ar gyfer rhyngweithio cymdeithasol. Roedd rhai yn llysysol, eraill yn gigysol. Mae tystiolaeth yn awgrymu bod pob deinosor yn dodwy wyau, a bod adeiladu nythod yn nodwedd a rennir gan lawer o ddeinosoriaid, adar a rhai nad ydynt yn adar.

Tra bod rhai o gyndadau'r deinosoriaid yn fiped, roedd llawer o grwpiau diflanedig yn cynnwys rhywogaethau pedwarplyg, ac roedd rhai'n gallu symud rhwng y safiadau hyn. Mae strwythurau arddangos cywrain fel cyrn neu gribau yn gyffredin i bob grŵp o ddeinosoriaid, a datblygodd rhai grwpiau diflanedig addasiadau ysgerbydol megis arfwisg esgyrnog ac asgwrn cefn . Er bod llinach adar (adar) y deinosoriaid heddiw yn fach yn gyffredinol oherwydd cyfyngiadau hedfan, roedd llawer o ddeinosoriaid cynhanesyddol (nad ydynt yn adar ac adar) o gorff mawr - amcangyfrifir bod y deinosoriaid sauropod mwyaf wedi cyrraedd hyd o 40 metr39.7 metr (130 tr) a thaldra o 18 m 18 metr (59 tr) a hwy oedd yr anifeiliaid tir mwyaf erioed. Mae'r camsyniad bod deinosoriaid nad ydynt yn adar yn unffurf, enfawr yn seiliedig ar ragfarn, gan fod esgyrn mawr, cadarn yn fwy tebygol o bara nes eu bod wedi'u ffosileiddio. Roedd llawer o ddeinosoriaid yn eithaf bach, rhai yn mesur tua 50 cm50 centimetr (20 mod) o hyd.

Adnabuwyd y ffosilau deinosoriaid cyntaf ar ddechrau'r 19g, gyda'r enw "deinosor" (sy'n golygu "madfall ofnadwy") yn cael ei fathu gan Syr Richard Owen ym 1841 i gyfeirio at y "madfallod ffosil mawr" hyn. Ers hynny, mae sgerbydau deinosoriaid ffosil wedi'u gosod yn atyniadau mawr mewn amgueddfeydd ledled y byd, ac mae deinosoriaid wedi dod yn rhan barhaus o ddiwylliant poblogaidd. Mae meintiau mawr rhai deinosoriaid, yn ogystal â'u natur anhygoel a gwych, wedi sicrhau eu hymddangosiad rheolaidd mewn llyfrau a ffilmiau sy'n gwerthu orau, fel Jurassic Park. Mae brwdfrydedd parhaus y cyhoedd dros yr anifeiliaid wedi arwain at gyllid sylweddol ar gyfer gwyddoniaeth ddeinosoriaid, ac mae'r cyfryngau'n ymdrin â darganfyddiadau newydd yn rheolaidd.

Deinosoriaid yng Nghymru

Prif: Deinosoriaid yng Nghymru

Ar wahân i Richard Owen, ceir llawer o baleontolegwyr eraill yng Nghymru a ystyrir o bwys mawr, gan gynnwys Dorothea Bate a aned yn Sir Gaerfyrddin, y ferch gyntaf i weithio yn Natural History Museum, Llundain.

Dim ond mewn creigiau a gafwyd eu ffurfio yn y cyfnodau Triasig a'r Jurasig y ceir olion deinororiaid, ac mae'r rhan fwyaf o greigiau drwy Gymru yn llawer hŷn na hynnny ac felly wedi eu ffurfio cyn oes y Deinosoriaid. Ond fe'i ceir mewn un rhan yn y de - rhwng Porthcawl a Phenarth, ond prin iawn ydy'r olion:

• Ichthyosoriaid yn bennaf. Mae ffosiliau o'r rhain wedi'u ffurfio pan syrthion nhw i'r môr, neu'r traeth a'u gorchuddio gan dywod yn eitha sydyn, cyn iddyn nhw gael eu bwyta. Roedd gan yr ichthyosor gorff tebyg i ddolffin a dannedd miniog i ddal a llarpio cig.
• Dracoraptor hanigani - canfuwyd ei ffosiliau ar draeth Larnog (Lavernock) gan Nick a Rob Hanigan, o Lanilltud Fawr yng ngwanwyn 2014. Y penglog ddaeth gyntaf ac yna esgyrn eraill. Galwyd ef yn Dracoraptor (draig-ysglyfiwr). Roedd yn 2.2tr o daldra a 6.5 tr o'i ben i'w gynffon. Canfuwyd 40% o esgyrn yr anifail. Mae'n deillio o ddechrau'r cyfnod Jwrasig, pan oedd yr hinsawdd yn yr ardal yma yn llawer cynesach nag yw e heddiw.
• Pantydraco - a alwyd ar ôl chwarel leol. Mae tua'r un maint ag oedolyn o ran ei daldra, ond yn dair metr o'i sowdwl i ben ei gynffon, gyda phen fel draig a gên cryf iawn. Canfuwyd Pantydraco ym Mhant-y-ffynnon - chwarel ger y Bont-faen; o'r 'Pant' y daeth yr enw a 'drac' unwaith eto, sef y Lladin am 'ddraig'.
• Clevosaurus cambrica - er nad yw'n dechnegol yn ddeinosor, byddai'r anifail hwn wedi cydfyw gyda'r deinosoriaid, yn wir, yr un pryd a'r Pantydraco. Fe'i canfuwyd gan fyfyriwr o Brifysgol Bryste Emily Keeble tra'n astudio ffosiliau a oedd wedi'u canfod yn y 1950au ar gyfer ei chwrs ar balaeontoleg. Roedd y ffosiliau wedi eu canfod yn yr un chwarel, sef Pant-y-ffynnon, ac yn rhywogaeth newydd a berthynai'n agos i'r Clevosaurus (neu'r ‘madfall Caerloyw’).
• Twataraid, ymlusgiad a geir hefyd yn Seland Newydd.

Map o'r wyth lleoliad yng Nghymru lle cafwyd hyd i ffosiliau deinosoriaid (hyd at 2018).

Mae'r darganfyddiadau hyn o bwysigrwydd bydeang, nid oherwydd y nifer, ond gan fod y darganfyddiadau'n eitha cyflawn, ymlusgiaid wedi'u cadw a'u prisyrfio yn dda. Anifeiliaid bychan ydyn nhw i gyd, a gellir eu dychmygu'n ceisio dianc oddi wrth rai mwy.

Diffiniad

O dan enwau ffylogenetig, diffinnir deinosoriaid fel arfer fel y grŵp sy'n cynnwys cyd-hynafiad diwethaf (MRCA) y trichornfil ac adar byw (Neornithes), a'i holl ddisgynyddion. Awgrymwyd hefyd y dylid diffinio deinosoriaid mewn perthynas ag MRCA Megalosaurus ac Iguanodon, oherwydd dyma ddau o'r tair cenhedlaeth a ddyfynnwyd gan Richard Owen pan gydnabu'r deinosoriaid. Mae'r ddau ddiffiniad uchod yn arwain at yr un set o anifeiliaid sy'n diffinio'r deinosoriaid: deinosoriaid = ornithisgiaid + sawrisgiaid. Mae’r diffiniad hwn yn cynnwys grwpiau mawr fel ancylosoriaid (llysysorion pedwartroed arfog), stegosoriaid (llysysorion pedwartroed platiog), seratopsiaid (llysysorion deudroed neu bedwartroed gyda choler esgyrnog), pachyseffalosoriaid (llysysorion deudroed pendew), ornithopodau (llysysorion deudroed neu bedwartroed gan gynnwys hwyadbigau), theropodau (cigysyddion deudroed ac adar yn bennaf) a'r sawropodomorffiaid (llysysorion mawr pedwartroed gyda gwddf a chynffonnau hir yn bennaf).

Mae adar bellach yn cael eu cydnabod fel yr unig linach sydd wedi goroesi o ddeinosoriaid theropodaidd. Mewn tacsonomeg draddodiadol, roedd adar yn cael eu hystyried yn ddosbarth ar wahân a oedd wedi esblygu o ddeinosoriaid, a oedd yn uwchurdd (superorder) ar wahân. Fodd bynnag, mae mwyafrif y paleontolegwyr cyfoes sy'n ymwneud â deinosoriaid yn gwrthod yr arddull draddodiadol o ddosbarthu o blaid tacsonomeg ffylogenetig; mae'r dull hwn yn ei gwneud yn ofynnol, er mwyn i grŵp fod yn naturiol, bod yn rhaid i holl ddisgynyddion aelodau'r grŵp gael eu cynnwys yn y grŵp hefyd. Mae adar felly'n cael eu hystyried yn ddeinosoriaid ac nid yw deinosoriaid, felly, wedi darfod, nac wedi'u difodi. Mae adar yn cael eu dosbarthu fel rhai sy'n perthyn i'r is-grŵp Maniraptora, sef coelurosoriaid, sef theropodau, sy'n sawrisgiaid, ac sy'n ddeinosoriaid.

Disgrifiad cyffredinol

Ysgerbwd trichornfil (Triceratops), Amgueddfa Hanes Naturiol Sir Los Angeles

Gan ddefnyddio un o'r diffiniadau uchod, gellir disgrifio deinosoriaid yn gyffredinol fel archosoriaid gyda choesau ôl yn codi o dan y corff. Nid yw anifeiliaid cynhanesyddol eraill, gan gynnwys y pterosoriaid, mosasoriaid, ichthyosoriaid, plesiosoriaid a Dimetrodon, er eu bod yn aml yn cael eu hystyried fel deinosoriaid, yn cael eu dosbarthu'n dacsonomaidd fel deinosoriaid. Mae pterosoriaid yn perthyn o bell i ddeinosoriaid, gan eu bod yn aelodau o'r cytras Ornithodira. Mae'r grwpiau eraill a grybwyllir, fel deinosoriaid a pterosoriaid, yn aelodau o Sauropsida (cytras yr ymlusgiaid ac adar), ac eithrio Dimetrodon (sy'n synapsid). Nid oedd gan yr un ohonyn nhw'r osgo coesau ol syth, sy'n nodweddiadol o ddeinosoriaid go iawn.

Deinosoriaid oedd prif fertebratau'r tir yn y gorgyfnod Mesosöig, yn enwedig y cyfnodau Jwrasig a Chretasaidd. Roedd grwpiau eraill o anifeiliaid yn gyfyngedig o ran maint; ee anaml yr oedd mamaliaid yn fwy na maint cath ddof, ac yn gyffredinol roeddent yn gigysyddion maint cnofilod bychan. Maent bob amser wedi cael eu cydnabod fel grŵp hynod amrywiol o anifeiliaid; ceir dros 900 o enynnau deinosoriaid nad ydynt yn adar wedi'u nodi yn 2018, ac amcangyfrifir bod cyfanswm y genera a gadwyd yn y cofnod ffosiliau tua 1,850, mae bron i 75% ohonynt ar ôl i'w darganfod, a chofnodwyd 1,124 o rywogaethau erbyn 2016. Roedd astudiaeth yn 1995 yn rhagweld bod tua 3,400 o enynnau deinosoriaid (drwy gydol hanes) wedi bodoli, gan gynnwys llawer na fyddent wedi'u cadw yn y cofnod ffosil.

Yn 2016, amcangyfrifir bod 1,543-2,468 o rywogaethau o ddeinosoriaid yn bodoli yn y Mesosöig. Yn 2021, amcangyfrifwyd bod nifer yr adar byw (deinosoriaid adarol) yn 10,806 o rywogaethau. Mae rhai'n llysieuwyr, eraill yn gigysol, gan gynnwys grawnysyddion (bwytawyr hadau), pysgysyddion, pryfysyddion ac hollysyddion. Tra bod deinosoriaid yn gyndadau deudroed (fel pob aderyn byw), roedd rhai rhywogaethau cynhanesyddol yn bedwartroed, a gallai eraill, fel yr Anchisaurus a'r Iguanodon, gerdded yr un mor hawdd ar ddwy neu bedair coes. Mae addasiadau cranial fel cyrn a chribau yn nodweddion o'r deinosor cyffredin, ac roedd gan rai rhywogaethau diflanedig arfwisg esgyrnog, cadarn. Er eu bod yn cael eu darlunio fel creaduriaid o faint mawr, roedd llawer ohonynt yn y gorgyfnod Mesosöig o faint dynol neu lai, ac mae adar byw yn gyffredinol yn fach o ran maint. Heddiw mae deinosoriaid yn trigo ar bob cyfandir, ac mae ffosilau'n dangos eu bod wedi cyflawni dosbarthiad byd-eang erbyn y cyfnod Jwrasig Cynnar o leiaf. Mae adar presennol yn byw yn y rhan fwyaf o gynefinoedd sydd ar gael, o’r tirol i’r morol, a cheir tystiolaeth y gallai rhai deinosoriaid nad ydynt yn adar (fel y Microraptor) hedfan neu o leiaf gleidio, ac roedd gan eraill, fel y spinosoriaid, arferion lled-ddyfrol.

Gwahaniaethu a nodweddion anatomegol

Er bod darganfyddiadau diweddar wedi ei gwneud hi'n anoddach cyflwyno rhestr y cytunwyd arni o'u nodweddion gwahaniaethol, mae bron pob deinosor a ddarganfuwyd hyd yn hyn yn rhannu rhai addasiadau i sgerbwd archosor hynafol, neu'n amlwg yn ddisgynyddion i'r deinosoriaid hŷn sy'n dangos yr addasiadau hyn. Er bod rhai grwpiau diweddarach o ddeinosoriaid yn cynnwys fersiynau wedi'u haddasu ymhellach o'r nodweddion hyn, fe'u hystyrir yn nodweddiadol ar gyfer Dinosauria (yr uwchurdd); roedd gan y deinosoriaid cynharaf y nodweddion hyn, ac fe'u trosglwyddwyd i'w disgynyddion.

Diagram wedi'i labelu o benglog archosor nodweddiadol, sef penglog Dromaeosaurus

Cadarnhaodd asesiad manwl o ryngberthynas yr archosor gan Sterling Nesbitt y deuddeg nodwedd a ganlyn:

• Yn y benglog y ceir ffos uwcharleisiol o flaen y ffenestr uwcharleisiol, prif agoriad to'r benglog ôl
• ‘Epipophyses’, cnepynnau arosgo'n pwyntio'n ôl ar gorneli ôl uchaf ar y fertebrâu gyddfol blaen y tu ôl i'r atlas ac i'r acsis, sef y ddau fertebra gyddfol cyntaf
• Apig y gwrym deltopectoral a leolir yn neu am dros 30% ar hyd yr hwmerws (asgwrn bôn y fraich)
• Radiws, asgwrn braich isaf, sy'n fyrrach nag 80% o hyd yr hwmerws
• Mae'r pedwerydd trocantr ar y ffemwr (asgwrn y forddwyd) yn fflans finiog
• Mae'r pedwerydd trocantr yn anghymesur, gyda'i ymyl pellaf isaf yn ffurfio ongl serthach i'r paladr
• Ar esgyrn y ffêr uchaf, mae'r arwyneb cysylltu uchaf, ar gyfer y ffibwla yn meddiannu llai na 30% o led yr elfen
• Nid yw'r esgyrn yng nghefn y benglog yn cyfarfod ar hyd y llinell ganol ar lawr y ceudod endocranaidd
• Yn y pelfis, mae arwynebau articular procsimol yr isgiwm gyda'r iliwm a'r piwbis yn cael eu gwahanu gan arwyneb ceugrwm mawr
• Mae crib cnemial y tibia yn creu bwaneu gromlin i'r blaen a'r ochr allanol
• Crib arwahanol (fertigol) yn bresennol ar wyneb ôl pen pellaf y tibia
• Mae gan arwyneb articular ceugrwm ffibwla'r calcanewm broffil gwag

Cymalau'r glun ac ystum y coesau ôl: (o'r chwith i'r dde) ymlusgiad (ar led), deinosoriaid a mamaliaid (garsyth) a rauisuchiaid (pilerog)

Mae amrywiaeth o nodweddion ysgerbydol eraill yn cael eu rhannu gan ddeinosoriaid. Fodd bynnag, oherwydd eu bod naill ai'n gyffredin i grwpiau eraill o arcosoriaid neu nad oeddent yn bresennol ym mhob deinosor cynnar, nid yw'r nodweddion hyn yn cael eu hystyried.

Roedd deinosoriaid yn sefyll gyda'u coesau ôl syth mewn modd tebyg i'r mwyafrif o famaliaid byw ond yn wahanol i'r mwyafrif o ymlusgiaid eraill gyda'u coesau ar led. Mae'u hystum garsyth o ganlyniad i ddatblygiad yr encil pelfig yn wynebu'n ochrol (soced agored fel arfer) a'r pen (pelen) ffemwrol amlwg cyfatebol yn wynebu tuag i mewn. Roedd y garsythni'n galluogi deinosoriaid cynnar i anadlu'n hawdd wrth symud, a thrwy hynny ganiatáu iddynt rhagori ar yr ymlusgiaid hynny gyda choesau ar led o ran stamina a lefelau gweithgaredd. Mae'n debyg yr oedd coesau syth wedi helpu hefyd i gefnogi esblygiad y gawraeth trwy leihau diriant plygu ar goesau. Roedd gan rhai archosoriaid anneinosoraidd – gan gynnwys rauisuchiaid – goesau syth hefyd, ond cyflawnwyd hyn trwy arsythni pilerog o gymal y glun lle cafodd asgwrn y pelfis uchaf ei gylchdroi i ffurfio silff fargodol, yn hytrach na bargodiad y belen ffemwrol ar soced clunol.

Astudiaeth drwy'r oesoedd

Hanes yn y cyfnod cyn-wyddonol

Mae ffosilau deinosoriaid wedi bod yn hysbys ers miloedd o flynyddoedd, er na chydnabuwyd eu gwir natur. Roedd y Tsieineaid yn eu hystyried yn esgyrn draig ac yn eu dogfennu felly. Er enghraifft, lluniwyd mynegai o'r enw Huayang Guo Zhi (華陽國志), gan Chang Qu (常璩) yn ystod Brenhinllin Jin y Gorllewin (265-316), a oedd yn disgrifio darganfod esgyrn draig yn Wucheng yn nhalaith Sichuan. Mae pentrefwyr yng nghanol Tsieina wedi dod o hyd i “esgyrn ddraig” wedi'u ffosileiddio ers tro i'w defnyddio mewn meddyginiaethau traddodiadol. Yn Ewrop, credid yn gyffredinol bod ffosiliau deinosoriaid yn weddillion cewri a chreaduriaid Beiblaidd eraill.

Ymchwil cynnar

Edward Llwyd, y cyntaf drwy'r byd i ddisgrifio deinosor yn wyddonol.

Ymddangosodd disgrifiadau ysgolheigaidd o'r hyn a fyddai bellach yn cael ei gydnabod fel esgyrn deinosoriaid am y tro cyntaf ar ddiwedd yr 17g pan ddaethpwyd o hyd i ran o asgwrn, y gwyddys bellach ei fod yn ffemwr Megalosaurus, mewn chwarel galchfaen ger Chipping Norton, Swydd Rydychen, yn 1676. Anfonwyd y darn at Robert Plot, Athro Cemeg ym Mhrifysgol Rhydychen a churadur cyntaf Amgueddfa'r Ashmolean, a gyhoeddodd ddisgrifiad yn ei The Natural History of Oxford-shire (1677). Nododd yn gywir yr asgwrn fel rhan isaf ffemur anifail mawr, a chydnabu ei fod yn rhy fawr i berthyn i unrhyw rywogaeth hysbys. Daeth i'r casgliad, felly, ei fod yn ffemwr dyn anferth, efallai Titan neu fath arall o gawr sy'n ymddangos mewn chwedlau. 'Doedd dim byd gwyddonol am yr hyn a ysgrifennai!

Cyhoeddodd y Cymro Edward Lhuyd Lithophylacii Britannici ichnographia (1699), y driniaeth wyddonol gyntaf o'r hyn a fyddai bellach yn cael ei gydnabod fel deinosor pan ddisgrifiodd ac enwodd dant sawropod, Rutellum impicatum, a ddarganfuwyd yn Caswell, ger Witney, Swydd Rydychen.

Bathiad Syr Richard Owen o'r gair dinosaur, mewn cyfarfod o'r Gymdeithas Brydeinig er Hyrwyddo Gwyddoniaeth yn 1841

Rhwng 1815 a 1824, casglodd y Parch William Buckland, Darllenydd Daeareg cyntaf Prifysgol Rhydychen, fwy o esgyrn Megalosaurus wedi'i ffosileiddio. Darganfuwyd yr ail genws o ddeinosoriaid nad yw'n aderyn, yr igwanodon, ym 1822 gan Mary Ann Mantell – gwraig y daearegwr Seisnig Gideon Mantell. Cydnabu Gideon Mantell debygrwydd rhwng ei ffosilau ac esgyrn igwanaod byw. Cyhoeddodd ei darganfyddiadau yn 1825.

Chwe theropod dromaeosaurid : o'r chwith i'r dde Microraptor, Velociraptor, Austroraptor, Dromaeosaurus, Utahraptor, a Deinonychus

Paleofioleg

Mae gwybodaeth am ddeinosoriaid yn deillio o amrywiaeth o gofnodion ffosil a di-ffosil, gan gynnwys esgyrn caregog, tomfeini, olion traed mewn llwybrau, gastrolithau, plu, argraffion croen, organau mewnol a meinweoedd meddal eraill. Mae llawer o feysydd astudio yn cyfrannu at ein dealltwriaeth o ddeinosoriaid, gan gynnwys ffiseg (yn enwedig biomecaneg), cemeg, bioleg, a'r gwyddorau daear gyda paleontoleg yn is-ddisgyblaeth. Dau bwnc o ddiddordeb arbennig ac astudiaeth fu maint ac ymddygiad y deinosoriaid.

Maint

Diagram wrth raddfa sy'n cymharu'r dyn cyffredin â'r deinosoriaid hysbys hiraf mewn pum cytras mawr:     Sawropodau (Supersaurus vivianae)     Ornithopodau (Shantungosaurus giganteus)     Theropodau (Spinosaurus aegyptiacus)      Thyreofforau (Stegosaurus ungulatus)      Marginoseffaliaid (Triceratops prorsus)

Mae tystiolaeth gyfredol yn awgrymu bod maint cyfartalog deinosoriaid yn amrywio trwy'r Triasig, y Jwrasig Cynnar, y Jwrasig Hwyr a'r Cretasaidd. Mae deinosoriaid theropodaidd ysglyfaethus y Mesosöig, gan amlaf yn disgyn i'r grwp 100 kg i hyd at 1 000 kg, tra bod mamaliaid cigysol ysglyfaethus diweddar yr Holosen yn grwp sydd a phwysau rhwng 10 kg i 100 kg, cryn ostyngiad.

Y sawropodau oedd y deinosoriaid mwyaf a thrymaf. Am lawer o oes y deinosoriaid, roedd y sawropodau lleiaf yn fwy nag unrhyw anifail arall yn eu cynefin, ac roedd y mwyaf yn fwy enfawr nag unrhyw beth arall sydd wedi cerdded y Ddaear ers hynny. Roedd mamaliaid cynhanesyddol enfawr fel y Paraceratherium (y mamal tir mwyaf erioed) yn gorachod wrth ochr y sawropodau anferth, a dim ond morfilod modern sy'n nesáu neu'n rhagori arnynt o ran maint. Mae yna nifer o fanteision arfaethedig ar gyfer maint mawr gan gynnwys amddiffyniad rhag ysglyfaeth, lleihau'r defnydd o ynni, a hirhoedledd, ond efallai mai'r fantais bwysicaf oedd o ran y diet. Mae anifeiliaid mawr yn fwy effeithlon wrth dreulio nag anifeiliaid bach, oherwydd mae bwyd yn treulio mwy o amser yn eu stumogau a'u coluddion. Mae hyn yn caniatáu iddynt fod ar fwyd sydd â gwerth maethol is nag anifeiliaid llai. Mae llawer iawn o ffosiliau o'r sawropod i'w cael yn bennaf mewn creigiau a hinsoddau a ddehonglir fel rhai sych neu dymhorol sych, a byddai'r gallu i bori ar faetholion isel wedi bod yn fanteisiol mewn amgylcheddau o'r fath.

Y mwyaf a'r lleiaf

Mae'n debyg na fydd gwyddonwyr byth yn berffaith sicr o'r deinosoriaid mwyaf a'r lleiaf sydd wedi bodoli gan mai dim ond canran fechan iawn o anifeiliaid gafodd eu ffosileiddio erioed ac mae'r rhan fwyaf o'r rhain yn parhau i fod wedi'u claddu yn y ddaear. Ychydig o'r sbesimenau sy'n cael eu hadennill sy'n sgerbydau cyflawn, ac mae argraffion croen a meinweoedd meddal eraill yn brin. Mae ailadeiladu sgerbwd cyflawn trwy gymharu maint a morffoleg esgyrn â rhai o rywogaethau tebyg, mwy adnabyddus yn gelfyddyd anfanwl, ac mae ail-greu cyhyrau ac organau eraill yr anifail byw, ar y gorau, yn broses o ddyfalu addysgiadol.

Maint Argentinosaurus o'i gymharu â'r dyn cyffredin

Y deinosor talaf a thrymaf sy'n hysbys o sgerbydau da yw'r Giraffatitan brancai (a ddosbarthwyd yn flaenorol fel rhywogaeth o fraciosor). Darganfuwyd ei weddillion yn Tansanïa rhwng 1907 a 1912. Ymgorfforwyd esgyrn nifer o unigolion o'r un maint yn y sgerbwd sydd bellach yn cael ei osod a'i arddangos yn Amgueddfa für Naturkunde yn Berlin; mae ei daldra'n 12 metr a'i hyd yn 22.5 metr. Golyga hyn y byddai'r ysgerbwd hwn wedi perthyn i anifail a oedd yn pwyso rhwng 30,000 a 60,000 cilogram (rhwng 70,000 a 130,000 pwys). Y deinosor cyflawn hiraf yw'r 27 metr (89 tr) diplodocws sy'n 27 metr o hyd, a ddarganfuwyd yn Wyoming yn yr Unol Daleithiau ac a arddangoswyd yn Amgueddfa Hanes Natur Carnegie Pittsburgh yn 1907. Y deinosor hiraf y gwyddys amdano o ddeunydd ffosil da yw'r Patagotitan: mae mownt y sgerbwd yn Amgueddfa Hanes Natur America yn Efrog Newydd yn 37 metr o hyd. Yn y Museo Municipal Carmen Funes yn Plaza Huincul, yr Ariannin, ceir mownt sgerbwd wedi'i ail-greu o'r Argentinosaurus sy'n 39.7 metr (130 tr) 39.7 metr o hyd.

Sïedn bychan llawndwf, y deinosor adarol byw lleiaf

Y deinosor lleiaf sy'n hysbys i wyddoniaeth yw'r sïedn bychan, gyda hyd o ddim ond 5 cm5 centimetr (2.0 mod) a màs o tua 1.8 gram (0.063 oz) 1.8 gram. Roedd y deinosoriaid lleiaf nad oeddent yn adar tua'r un maint â cholomen a dyma'r theropodau hynny a oedd yn perthyn agosaf i adar. Roedd y deinosoriaid llyseuol lleiaf heb fod yn adar yn cynnwys y Microceratus a Wannanosaurus, a oedd yn 60 cm o ran hyd.

Llyfryddiaeth

• Alvarez, Walter (1997). T. rex and the Crater of Doom. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-01630-6. LCCN 96049208. OCLC 1007846558. Cyrchwyd November 4, 2019.
• Bakker, Robert T. (1986). The Dinosaur Heresies: New Theories Unlocking the Mystery of the Dinosaurs and Their Extinction. New York: William Morrow and Company. ISBN 978-0-688-04287-5. LCCN 86012643. OCLC 13699558. Cyrchwyd November 6, 2019.
• Benton, Michael J. (2005). Vertebrate Palaeontology (arg. 3rd). Malden, MA: Blackwell Publishing. ISBN 978-0-632-05637-8. LCCN 2003028152. OCLC 53970617. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Brusatte, Stephen L. (2012). Benton, Michael J. (gol.). Dinosaur Paleobiology. Topics in Paleobiology. Foreword by Michael J. Benton. Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell. doi:10.1002/9781118274071. ISBN 978-0-470-65658-7. LCCN 2011050466. OCLC 781864955.
• Chiappe, Luis M.; Witmer, Lawrence M., gol. (2002). Mesozoic Birds: Above the Heads of Dinosaurs. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-20094-4. LCCN 2001044600. OCLC 901747962.
• Colbert, Edwin H. (1971) [Originally published, New York: E. P. Dutton, 1968; London: Evans Brothers Ltd, 1969]. Men and Dinosaurs: The Search in Field and Laboratory. Harmondsworth: Penguin. ISBN 978-0-14-021288-4. OCLC 16208760. Cyrchwyd October 31, 2019.
• Cowen, Richard (2005). History of Life (arg. 4th). Malden, MA: Blackwell Publishing. ISBN 978-1-4051-1756-2. LCCN 2003027993. OCLC 53970577. The 5th edition of the book is available from the Internet Archive. Retrieved 2019-10-19.
• Currie, Philip J.; Padian, Kevin, gol. (1997). Encyclopedia of Dinosaurs. San Diego, CA: Academic Press. ISBN 978-0-12-226810-6. LCCN 97023430. OCLC 436848919. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Currie, Philip J.; Koppelhus, Eva B.; Shugar, Martin A.; Wright, Joanna L., gol. (2004). Feathered Dragons: Studies on the Transition from Dinosaurs to Birds. Life of the Past. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-34373-4. LCCN 2003019035. OCLC 52942941.
• Curry Rogers, Kristina A.; Wilson, Jeffrey A., gol. (2005). The Sauropods: Evolution and Paleobiology. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-24623-2. LCCN 2005010624. OCLC 879179542.
• Desmond, Adrian J. (1975). The Hot-Blooded Dinosaurs: A Revolution in Palaeontology. London: Blond & Briggs. ISBN 978-0-8037-3755-6. LCCN 76359907. OL 4933052M. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Dickens, Charles (1853). Bleak House. London: Bradbury and Evans. Cyrchwyd November 7, 2019.
• Dodson, Peter; Gingerich, Philip D., eds. (1993). "Functional Morphology and Evolution". The American Journal of Science and Arts. A special volume of the American Journal of Science (New Haven, CT: Kline Geology Laboratory, Yale University) 293-A. ISSN 0002-9599. OCLC 27781160.
• Dong, Zhiming (1992). Dinosaurian Faunas of China (arg. English). Beijing; Berlin; New York: China Ocean Press; Springer-Verlag. ISBN 978-3-540-52084-9. LCCN 92207835. OCLC 26522845.
• Dyke, Gareth; Kaiser, Gary, gol. (2011). Living Dinosaurs: The Evolutionary History of Modern Birds. Chichester; Hoboken, NJ: Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-470-65666-2. LCCN 2010043277. OCLC 729724640.
• Farlow, James O.; Brett-Surman, M.K., gol. (1997). The Complete Dinosaur. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33349-0. LCCN 97-23698. OCLC 924985811. Cyrchwyd October 14, 2019.
• Foster, John R.; Lucas, Spencer G., eds. (2006). "Paleontology and Geology of the Upper Jurassic Morrison Formation". Bulletin of the New Mexico Museum of Natural History and Science. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin (Albuquerque, NM: New Mexico Museum of Natural History and Science) 36. ISSN 1524-4156. OCLC 77520577. https://econtent.unm.edu/digital/collection/bulletins/id/803. Adalwyd October 21, 2019.
• Glut, Donald F. (1997). Dinosaurs: The Encyclopedia. Foreword by Michael K. Brett-Surman. Jefferson, NC: McFarland & Company. ISBN 978-0-89950-917-4. LCCN 95047668. OCLC 33665881.
• Gunther, Robert Theodore, gol. (1968) [First printed in Oxford 1945]. Life and Letters of Edward Lhwyd. Early Science in Oxford. XIV. Preface by Albert Everard Gunther (arg. Reprint). London: Dawsons of Pall Mall. ISBN 978-0-7129-0292-2. LCCN 22005926. OCLC 43529321. Cyrchwyd November 4, 2019.
• Hansell, Mike (2000). Bird Nests and Construction Behaviour. Pen and ink illustration by Raith Overhill. Cambridge: University of Cambridge Press. ISBN 978-0-521-46038-5. LCCN 99087681. OCLC 876286627. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Heilmann, Gerhard (1926). The Origin of Birds. London; New York: H. F. & G. Witherby; D. Appleton & Company. LCCN 27001127. OCLC 606021642.
• Holmes, Thom (1998). Fossil Feud: The Rivalry of the First American Dinosaur Hunters. Parsippany, NJ: Julian Messner. ISBN 978-0-382-39149-1. LCCN 96013610. OCLC 34472600.
• Holtz, Thomas R. Jr. (2007). Dinosaurs: The Most Complete, Up-to-Date Encyclopedia for Dinosaur Lovers of All Ages. Illustrated by Luis V. Rey. New York: Random House. ISBN 978-0-375-82419-7. LCCN 2006102491. OCLC 77486015. Cyrchwyd October 22, 2019.
• Lambert, David; The Diagram Group (1990). The Dinosaur Data Book: The Definitive, Fully Illustrated Encyclopedia of Dinosaurs. New York: Avon Books. ISBN 978-0-380-75896-8. LCCN 89092487. OCLC 21833417. Cyrchwyd October 14, 2019.
• Lessem, Don; Glut, Donald F. (1993). The Dinosaur Society's Dinosaur Encyclopedia. Illustrations by Tracy Lee Ford; scientific advisors, Peter Dodson, et al. New York: Random House. ISBN 978-0-679-41770-5. LCCN 94117716. OCLC 30361459. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Lhuyd, Edward (1699). Lithophylacii Britannici ichnographia [British figured stones]. London: Ex Officina M.C. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2020-08-14. Cyrchwyd November 4, 2019.
• Mayr, Gerald (2009). Paleogene Fossil Birds. Berlin: Springer-Verlag. doi:10.1007/978-3-540-89628-9. ISBN 978-3-540-89627-2. LCCN 2008940962. OCLC 916182693. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Norell, Mark; Gaffney, Eugene S.; Dingus, Lowell (2000) [Originally published as Discovering Dinosaurs in the American Museum of Natural History. New York: Knopf, 1995]. Discovering Dinosaurs: Evolution, Extinction, and the Lessons of Prehistory (arg. Revised). Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-22501-5. LCCN 99053335. OCLC 977125867. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Olshevsky, George (2000). An Annotated Checklist of Dinosaur Species by Continent. Mesozoic Meanderings. 3. Illustrated by Tracy Lee Ford. San Diego, CA: Publications Requiring Research. ISSN 0271-9428. LCCN 00708700. OCLC 44433611.
• Owen, Richard (1842). "Report on British Fossil Reptiles. Part II". Report of the Eleventh Meeting of the British Association for the Advancement of Science; Held at Plymouth in July 1841. London: John Murray. tt. 60–204. ISBN 978-0-8201-1526-9. LCCN 99030427. OCLC 1015526268. Cyrchwyd October 13, 2019.
• Padian, Kevin, gol. (1986). The Origin of Birds and the Evolution of Flight. Memoirs of the California Academy of Sciences. 8. San Francisco, CA: California Academy of Sciences. ISBN 978-0-940228-14-6. OCLC 946083441. OL 9826926M.
• Parsons, Keith M. (2001). Drawing out Leviathan: Dinosaurs and the Science Wars. Life in the Past. Bloomington, IN: Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33937-9. LCCN 2001016803. OCLC 50174737. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Paul, Gregory S. (1988). Predatory Dinosaurs of the World: A Complete Illustrated Guide. New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-671-61946-6. LCCN 88023052. OCLC 859819093. Cyrchwyd October 30, 2019.
• Paul, Gregory S., gol. (2000). The Scientific American Book of Dinosaurs (arg. 1st). New York: St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-26226-6. LCCN 2001269051. OCLC 45256074.
• Paul, Gregory S. (2010). The Princeton Field Guide to Dinosaurs. Princeton Field Guides. Princeton, NJ: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-13720-9. LCCN 2010014916. OCLC 907619291.
• Plot, Robert (1677). The Natural History of Oxford-shire: Being an Essay toward the Natural History of England. Printed at the Theater in OXFORD, and are to be had there: And in London at Mr. S. Millers, at the Star near the West-end of St. Pauls Church-yard. Oxford; London. LCCN 11004267. OCLC 933062622. Cyrchwyd November 13, 2019.
• Randall, Lisa (2015). Dark Matter and the Dinosaurs: The Astounding Interconnectedness of the Universe. New York: HarperCollins: Ecco. ISBN 978-0-06-232847-2. LCCN 2016427646. OCLC 962371431.
• Rupke, Nicolaas A. (1994). Richard Owen: Victorian Naturalist. New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0-300-05820-8. LCCN 93005739. OCLC 844183804. Cyrchwyd November 5, 2019.
• Sarjeant, William A.S., gol. (1995). Vertebrate Fossils and the Evolution of Scientific Concepts: Writings in Tribute to Beverly Halstead, by Some of His Many Friends. Modern Geology. Amsterdam: Gordon and Breach Publishers. ISBN 978-2-88124-996-9. ISSN 0026-7775. LCCN 00500382. OCLC 34672546. "Reprint of papers published in a special volume of Modern geology [v. 18 (Halstead memorial volume), 1993], with five additional contributions.--Pref."
• Tanner, Lawrence H.; Spielmann, Justin A.; Lucas, Spencer G., eds. (2013). "The Triassic System: New Developments in Stratigraphy and Paleontology". Bulletin of the New Mexico Museum of Natural History and Science. New Mexico Museum of Natural History and Science Bulletin (Albuquerque, NM: New Mexico Museum of Natural History and Science) 61. ISSN 1524-4156. OCLC 852432407. https://econtent.unm.edu/digital/collection/bulletins/id/1645/rec/1. Adalwyd October 21, 2019.
• Weishampel, David B.; Dodson, Peter; Osmólska, Halszka, gol. (2004). The Dinosauria (arg. 2nd). Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-25408-4. LCCN 2004049804. OCLC 154697781.