Wicipedia

Marwolaeth

Marwolaeth yw corff byw yn rhoi'r gorau i bob swyddogaeth fiolegol sy'n cynnal bywyd; diwedd bywyd organeb. Ar gyfer organebau gydag ymennydd, gellir diffinio marwolaeth hefyd fel yr ymennydd cyfan yn rhoi'r gorau iddi, a hynny'n ddiwrthdro, gan gynnwys coesyn yr ymennydd, ac weithiau defnyddir marwolaeth yr ymennydd fel diffiniad cyfreithiol o farwolaeth, yn hytrach na'r galon yn peidio curo. Mae'r corff, fel arfer, yn dechrau dadelfennu yn fuan ar ôl marwolaeth.[1] Mae marwolaeth yn broses naturiol, anochel sy'n digwydd ar ddiwedd einioes pob organeb. Ond mae rhai organebau, megis Turritopsis dohrnii (rhywogaeth o slefren fôr) yn fiolegol anfarwol. Fodd bynnag, gallant ddal i farw o ddulliau eraill heblaw heneiddio.[2]

Marwolaeth
Enghraifft o'r canlynoldiwedd, cysyniad, nodwedd Edit this on Wikidata
Mathdigwyddiad Edit this on Wikidata
Y gwrthwynebgenedigaeth Edit this on Wikidata
Yn cynnwysmarwolaeth celloedd, proses aml-organebau, proses un-organeb, philosophy of death Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia
Marwolaeth wedi'i ymgorffori mewn ysgerbwd pladurwr yn Eglwys Llangar.
Darlun gorllewinol o farwolaeth, sgerbwd yn cario pladur.
Kuoleman puutarha, Hugo Simberg (1906).

Gall marwolaeth gyfeirio at ddiwedd bywyd fel digwyddiad neu gyflwr. Gall nifer o ffactorau gyfrannu at farwolaeth organeb gan gynnwys clefyd, dinistr cynefin, diffyg maethiad, damweiniau, ayyb. Prif achos marwolaeth ddynol yn ngwledydd datblygedig yw clefydau o achos oed. Mae marwolaeth yn chwarae rhan bwysig yn niwylliant dynol yn ogystal â nifer o grefyddau. Ym meddygaeth mae diffiniad biolegol marwolaeth wedi dod yn gymhleth iawn wrth i dechnoleg ddatblygu.[3][4]

Defnyddir y gair 'trigo' hefyd am gorff marw ee trigodd y gath bore ddoe, ac yn eironig iawn, mae'r gair hefyd yn golygu 'byw' ee trigodd yr hen wraig mewn bwthyn gwyngalch. Hen air am fawr yw 'trengi', sy'n dod o'r gair 'tranc'. Arferid ynganu 'marw' cyn y canoloeddoedd fel 'marf', gair unsill, dyna pam nad ynganir yr 'w' yn y gair marwnad (cerdd i rywun sydd wedi marw). Mae 'marwnad', felly'n ddeusill.

Mae darganfod pryd yn union mae rhywun wedi marw yn bendant wedi bod yn anodd. I ddechrau, diffiniwyd marwolaeth fel un oedd yn digwydd pan ddaeth anadlu a churiad y galon i ben, statws a elwir yn farwolaeth glinigol o hyd.[5] Fodd bynnag, nid oedd datblygiad CPR bellach yn golygu ei fod yn anghildroadwy.[6] Marwolaeth yr ymennydd oedd yr opsiwn nesaf, ond mae sawl diffiniad ar gyfer hyn. Mae rhai pobl yn credu bod yn rhaid i holl swyddogaethau'r ymennydd ddod i ben. Mae rhai yn credu, hyd yn oed os yw'r asgwrn cefn yn dal yn fyw, mae'r bersonoliaeth a'r hunaniaeth yn cael eu colli'n anadferadwy, felly dylai'r person fod yn gwbl farw.[7]

Ystyrir marwolaeth yn nhermau'r organebau cyfan; y broses debyg a welir mewn cydrannau unigol o organeb, megis celloedd neu feinweoedd, yw necrosis.[8] Gall rhywbeth nad yw'n cael ei ystyried yn organeb, fel firws, gael ei ddinistrio'n gorfforol ond ni ddywedir ei fod yn marw, gan nad yw firws yn cael ei ystyried yn fyw yn y lle cyntaf.[9] O ddechrau'r 21g, mae tua 56 miliwn o bobl yn marw bob blwyddyn ledled y byd. Y rheswm mwyaf cyffredin yw clefyd cardiofasgwlar, sef clefyd sy'n effeithio ar y galon.[10]

Mae gan lawer o ddiwylliannau a chrefyddau gysyniad o fywyd ar ôl marwolaeth a gallant hefyd fod â'r syniad o farnu gweithredoedd da a drwg y person byw. Ceir arferion gwahanol hefyd ar gyfer anrhydeddu’r corffmarw, megis angladd, amlosgiad, neu gladdedigaeth.[11] Yn y cyfnod Modern, y cyntaf yng ngwledydd Prydain i gael yr hawl i amlosgi oerson (ei fab) oedd y Cymro, William Price.

Mae astudiaeth a elwir yn biogerontoleg yn ceisio dileu marwolaeth trwy heneiddio naturiol mewn bodau dynol, yn aml trwy gymhwyso prosesau naturiol a geir mewn rhai organebau.[12] Fodd bynnag, gan nad oes gan fodau dynol y modd i gymhwyso hyn i'w hunain (hyd yma), mae'n rhaid iddynt ddefnyddio ffyrdd eraill i gyrraedd yr hyd oes mwyaf posibl ar gyfer bod dynol, megis lleihau calorïau, mynd ar ddeiet ac ymarfer corff.[13]

Erbyn 2022, roedd cyfanswm o 109 biliwn o bobl wedi marw, neu tua 93.8% o'r holl fodau dynol i fyw erioed.

Diagnosis

golygu
 
Amcangyfrifodd Sefydliad Iechyd y Byd nifer y marwolaethau fesul miliwn o bobl yn 2012

Problemau diffiniad

golygu

Mae'r cysyniad o farwolaeth yn allweddol i ddealltwriaeth ddynol o'r ffenomen.[14] Mae yna lawer o ddulliau gwyddonol a dehongliadau amrywiol o'r cysyniad. Yn ogystal, mae dyfodiad therapi cynnal bywyd a'r meini prawf niferus ar gyfer diffinio marwolaeth o safbwynt meddygol a chyfreithiol wedi'i gwneud creu un diffiniad unedig yn anodd os nad yn amhosib.[15]

Diffinio bywyd i ddiffinio marwolaeth

golygu

Fel pwynt mewn amser, mae'n ymddangos bod marwolaeth yn cyfeirio at yr eiliad pan ddaw bywyd i ben. Mae'n anodd penderfynu pryd mae marwolaeth wedi digwydd, gan nad yw rhoi'r gorau i swyddogaethau bywyd yn aml yn digwyd ar un amrantiad, ar draws systemau'r organau. Mae penderfyniad o'r fath, felly, yn gofyn am dynnu ffiniau cysyniadol manwl gywir rhwng bywyd a marwolaeth. Mae hyn yn anodd oherwydd nad oes llawer o gonsensws ar sut i ddiffinio bywyd ei hun.

Mae'n bosibl diffinio bywyd yn nhermau ymwybyddiaeth. Pan ddaw ymwybyddiaeth i ben, gellir dweud bod organeb wedi marw. Un o'r diffygion yn y dull hwn yw bod yna lawer o organebau sy'n fyw ond mae'n debyg nad ydynt yn ymwybodol.[16] Problem arall yw diffinio ymwybyddiaeth, sydd â llawer o wahanol ddiffiniadau a roddir gan wyddonwyr, seicolegwyr ac athronwyr modern.[17] Yn ogystal, mae llawer o draddodiadau crefyddol, gan gynnwys traddodiadau Abrahamig a Dharmig, yn honni nad yw marwolaeth (neu efallai ddim) yn golygu diwedd ymwybyddiaeth. Mewn rhai diwylliannau, mae marwolaeth yn fwy o broses nag un digwyddiad. Mae'n awgrymu symudiad araf o un cyflwr ysbrydol i'r llall.

Mae diffiniadau eraill ar gyfer marwolaeth yn canolbwyntio ar rhoi'r gorau i weithredu organebol a marwolaeth ddynol, sy'n cyfeirio at golli person yn derfynol. Yn fwy penodol, mae marwolaeth yn digwydd pan fydd endid byw yn profi rhoi'r gorau i bob gweithrediad a hynny'n ddiwrthdro.[18] Gan ei fod yn ymwneud â bywyd dynol, mae marwolaeth yn broses ddiwrthdro lle mae rhywun yn colli ei fodolaeth fel person.[18]

Diffiniad o farwolaeth gan guriad y galon ac anadl

golygu

Yn hanesyddol, mae ymdrechion i ddiffinio union foment marwolaeth dyn wedi bod yn oddrychol heb fanylu. Diffiniwyd marwolaeth fel rhoi'r gorau i guriad y galon (ataliad y galon) a pheidio anadlu,[5] ond mae datblygiad CPR a diffibrilio prydlon wedi golygu bod y diffiniad hwnnw'n annigonol oherwydd yn aml, gellir ailddechrau anadlu a churiad y galon.[6] Gelwir y math hwn o farwolaeth lle mae ataliad cylchrediad y gwaed ac ataliad anadlol yn digwydd yn "ddiffiniad cylchrediad marwolaeth" (the circulatory definition of death; CDD). Mae cynigwyr y CDD o'r farn bod y diffiniad hwn yn rhesymol oherwydd y dylid ystyried bod person sydd wedi colli swyddogaeth gylchredol ac anadlol yn farw yn barhaol.[19] Mae beirniaid y diffiniad hwn yn nodi, er y gall rhoi’r gorau i’r swyddogaethau hyn fod yn barhaol, nid yw’n golygu bod y sefyllfa’n anwrthdroadwy oherwydd pe bai CPR yn cael ei gymhwyso’n ddigon cyflym, gallai’r person gael ei adfywio.[19] Felly, mae'r dadleuon o blaid ac yn erbyn y CDD yn dibynnu ar ddiffinio'r geiriau gwirioneddol "parhaol" ac "anghildroadwy," sy'n cymhlethu ymhellach yr her o ddiffinio marwolaeth. Ymhellach, nid yw digwyddiadau a gysylltir yn achosol â marwolaeth yn y gorffennol bellach yn lladd ym mhob amgylchiad; heb galon neu ysgyfaint gweithredol, weithiau gellir cynnal bywyd gyda chyfuniad o ddyfeisiau cynnal bywyd, trawsblaniadau organau, a rheolyddion calon artiffisial.

Marwolaeth yr ymennydd

golygu

Heddiw, lle mae angen diffiniad o union foment marwolaeth, mae meddygon a chrwneriaid fel arfer yn troi at "farwolaeth yr ymennydd" neu "farwolaeth fiolegol" i ddiffinio person fel un marw;[20] mae pobl yn cael eu hystyried yn farw pan ddaw'r gweithgaredd trydanol yn eu hymennydd i ben.[21] Rhagdybir bod diwedd gweithgaredd trydanol yn dynodi diwedd ymwybyddiaeth.[22] Rhaid i'r ataliad hwn o ymwybyddiaeth fod yn un barhaol ac nid dros dro, fel sy'n digwydd yn ystod cyfnodau cysgu penodol, ac yn enwedig coma.[23] Yn achos cwsg, defnyddir EEGs i ddweud y gwahaniaeth.[24]

Fodd bynnag, mae rhai ysgolheigion yn ystyried bod y categori "marwolaeth yr ymennydd" yn broblemus. Er enghraifft, mae Dr. Franklin Miller, uwch aelod cyfadran yn yr Adran Biofoeseg, Sefydliadau Iechyd Cenedlaethol, yn nodi: “Erbyn diwedd y 1990au... roedd hafaliad marwolaeth yr ymennydd â marwolaeth y bod dynol yn cael ei herio fwyfwy gan ysgolheigion, yn seiliedig ar dystiolaeth ynghylch yr amrywiaeth o weithrediad biolegol a ddangoswyd gan gleifion a gafodd ddiagnosis cywir o'r cyflwr hwn a gafodd eu cynnal ar awyru mecanyddol am gyfnodau sylweddol o amser. Roedd y cleifion hyn yn cynnal y gallu i gynnal cylchrediad a resbiradaeth, rheoli tymheredd, ysgarthu gwastraff, gwella clwyfau, ymladd heintiau ac, yn fwyaf dramatig, i feichiogi (yn achos merched “ymennydd-marw”).”[25]

Er bod "marwolaeth yr ymennydd" yn cael ei ystyried yn broblemus gan rai ysgolheigion, yn sicr mae yna gefnogwyr cryf sy'n credu mai'r diffiniad hwn o farwolaeth yw'r mwyaf rhesymol ar gyfer gwahaniaethu rhwng bywyd a marwolaeth. Y rhesymeg y tu ôl i'r gefnogaeth i'r diffiniad hwn yw bod gan farwolaeth yr ymennydd set o feini prawf sy'n ddibynadwy ac yn atgynhyrchadwy. Hefyd, mae'r ymennydd yn hanfodol wrth bennu ein hunaniaeth neu pwy ydym ni fel bodau dynol. Dylid gwahaniaethu na all "marwolaeth yr ymennydd" fod yn gyfystyr ag un mewn cyflwr llystyfol neu goma, yn yr ystyr bod y sefyllfa flaenorol yn disgrifio cyflwr sydd y tu hwnt i adferiad.[26]

Gall EEGs ganfod ysgogiadau trydanol ffug, tra gall rhai cyffuriau, hypoglycemia, hypocsia, neu hypothermia atal neu hyd yn oed atal gweithgaredd yr ymennydd dros dro;[27] oherwydd hyn, mae gan ysbytai brotocolau ar gyfer pennu marwolaethau ymennydd sy'n cynnwys EEGs ar gyfnodau sydd wedi'u gwahanu'n eang.[28]

Marwolaeth ymennydd neocortical

golygu

Mae pobl sy'n honni mai dim ond neo-cortecs yr ymennydd sy'n angenrheidiol ar gyfer ymwybyddiaeth weithiau'n dadlau mai dim ond gweithgaredd trydanol y dylid ei ystyried wrth ddiffinio marwolaeth. Yn y pen draw, efallai mai’r maen prawf ar gyfer marwolaeth yw colli gweithrediad gwybyddol yn barhaol ac yn ddiwrthdro, fel y dangosir gan farwolaeth y cortecs cerebral. Mae pob gobaith o adfer meddwl a phersonoliaeth ddynol wedi diflannu wedyn, o ystyried y dechnoleg feddygol gyfredol a rhagweladwy.[7] Hyd yn oed yn ôl meini prawf ymennydd cyfan, gall pennu marwolaeth yr ymennydd fod yn gymhleth.

Marwolaeth yr ymennydd cyfan

golygu

Ar hyn o bryd, yn y rhan fwyaf o leoedd, y diffiniad mwy ceidwadol o farwolaeth a fabwysiadwyd yw - 'yr ymennydd cyfan yn ddiwrthdro rhoi'r gorau i weithgaredd trydanol, yn hytrach na dim ond yn y cortecs newydd'. Un enghraifft yw'r Ddeddf Pennu Marwolaeth Unffurf yn yr Unol Daleithiau.[29] Yn y gorffennol, roedd mabwysiadu'r diffiniad hwn o'r ymennydd cyfan yn gasgliad gan Gomisiwn y Llywydd ar gyfer Astudio Problemau Moesegol mewn Meddygaeth ac Ymchwil Biofeddygol ac Ymddygiadol ym 1980.[30] Daethant i'r casgliad bod y dull hwn o ddiffinio marwolaeth yn ddigon i gyrraedd diffiniad unffurf ledled y wlad. Cyflwynwyd llu o resymau i gefnogi'r diffiniad hwn, gan gynnwys unffurfiaeth safonau yn y gyfraith ar gyfer sefydlu marwolaeth, defnydd o adnoddau cyllidol teulu ar gyfer cynnal bywyd artiffisial, a sefydliad cyfreithiol ar gyfer cyfateb marwolaeth ymennydd â marwolaeth i fwrw ymlaen â rhoi organau.[31]

Arwyddion

golygu

Dyma dri arwydd fod marwolaethwedi digwydd, neu arwyddion cryf nad yw anifail gwaed cynnes bellach yn fyw: [32]

Y prif gamau sy'n dilyn ar ôl marwolaeth yw:[33]

  • Pallor mortis: lliw gwyn y croen (120 munud wedi marwolaeth)
  • Algor mortis: tymheredd y corff yn costwng. Gostyngiad araf, dros amser
  • Rigor Mortis: cymalau'r corff yn stiff; mae symud y breichiau a'r coesau felly'n anodd
  • Livor mortis: y gwaed yn setlo yn rhan isa'r corff
  • Madredd: arwyddion gweledol fod y corff yn dadelfennu
  • Dadelfennu: dadelfennu pellach, i ffurfiau syml o fater; arogl cryf, cas
  • Ysgerbydu: mae pob meinwe meddal y corff wedi diflannu.
  • Ffosileiddio: digwydd hyn dros gyfnod hir iawn o amser.

Cyfreithiol

golygu

Mae gan farwolaeth person ganlyniadau cyfreithiol a all amrywio rhwng awdurdodaethau. Mae'r rhan fwyaf o wledydd yn dilyn y meini prawf marwolaeth ymennydd cyfan, lle mae'n rhaid bod holl swyddogaethau'r ymennydd wedi dod i ben yn llwyr. Fodd bynnag, mewn awdurdodaethau eraill, mae rhai yn dilyn fersiwn asgwrn cefn yr ymennydd o farwolaeth yr ymennydd. [34] Wedi hynny, cyhoeddir tystysgrif marwolaeth yn y rhan fwyaf o awdurdodaethau, naill ai gan feddyg neu gan swyddfa weinyddol, pan gyflwynir datganiad marwolaeth meddyg. [35]

Achosion

golygu

Prif achos marwolaeth ddynol mewn gwledydd sy'n datblygu yw afiechydon heintus. Y prif achosion mewn gwledydd datblygedig yw atherosglerosis (clefyd y galon a strôc), canser, a chlefydau eraill sy'n gysylltiedig â gordewdra a heneiddio. O gryn dipyn, yr achos unedig mwyaf o farwolaethau yn y byd datblygedig yw heneiddio naturiol, biolegol,[36] gan arwain at gymhlethdodau amrywiol a elwir yn glefydau sy'n gysylltiedig â heneiddio. Mae'r amodau hyn yn achosi colli homeostasis, gan arwain at ataliad y galon, gan achosi colli cyflenwad ocsigen a maetholion, gan achosi dirywiad anadferadwy yn yr ymennydd a meinweoedd eraill. O'r tua 150,000 o bobl sy'n marw bob dydd ledled y byd, mae tua dwy ran o dair yn marw o achosion sy'n gysylltiedig ag oedran.[36] Mewn gwledydd diwydiannol, mae'r gyfran yn llawer uwch, ac yn nes at 90%.[36] Dros y degawdau diwethaf, gyda gwell system feddygol, mae marw wedi dod yn gyflwr y gellir ei reoli.

Mewn gwledydd sy'n datblygu, mae amodau glanweithiol israddol a diffyg mynediad i dechnoleg feddygol, fodern yn gwneud marwolaeth o glefydau heintus yn fwy cyffredin nag mewn gwledydd datblygedig. Un clefyd o'r fath yw twbercwlosis, clefyd bacteriol a laddodd 1.8 miliwn o bobl yn 2015.[37] Mae malaria yn achosi tua 400-900 miliwn o achosion o dwymyn a 1-3 miliwn o farwolaethau bob blwyddyn.[38] Mae’n bosibl y bydd y nifer sy'n marw o AIDS yn Affrica yn cyrraedd 90–100 miliwn erbyn 2025.[39][40]

Yn ôl Jean Ziegler, Gohebydd Arbennig y Cenhedloedd Unedig ar yr Hawl i Fwyd, 2000 - Mawrth 2008, roedd marwolaethau oherwydd diffyg maeth yn cyfrif am 58% o gyfanswm y gyfradd marwolaethau yn 2006. Dywed Ziegler y bu farw tua 62 miliwn o bobl ledled y byd o bob achos ac o'r marwolaethau hynny, bu farw mwy na 36 miliwn o newyn neu afiechydon oherwydd diffyg mewn microfaetholion.

 
Plant Americanaidd yn ysmygu yn 1910. Amcangyfrifir bod ysmygu tybaco wedi achosi 100 miliwn o farwolaethau yn yr 20fed ganrif.[41] Yng Nghymru o'r 2010au ymlaen roedd 'ysmygu' amgen (faps) wedi dod yn boblogaidd, ac yn berygl i iechyd.

Lladdodd ysmygu tybaco 100 miliwn o bobl ledled y byd yn yr 20g ac amcanir y gall ladd 1 biliwn o bobl ledled y byd yn yr 21g, yn ôl adroddiad gan Sefydliad Iechyd y Byd.[41]

Yn 2012, goddiweddodd hunanladdiad damweiniau ceir fel prif achos marwolaethau anafiadau dynol yn yr Unol Daleithiau, ac yna gwenwyno, cwympo a llofruddiaeth.[42]

Mae trychinebau naturiol yn lladd tua 45,000 o bobl yn flynyddol, er y gall y nifer hwn amrywio o filiynau i filoedd fesul degawd. Rhai o'r trychinebau naturiol mwyaf marwol yw Llifogydd Tsieina 1931, a laddodd tua 4 miliwn o bobl,[43] Llifogydd Afon Melyn 1887, a laddodd amcangyfrif o 2 filiwn o bobl yn Tsieina,[44] a'r Seiclon Bhola yn 1970 a laddodd 500,000 o bobl ym Mhacistan.[45]

Awtopsi

golygu
 
Portreadir awtopsi yn The Anatomy Lesson of Dr . Nicolaes Tulp, gan Rembrandt .

Mae awtopsi, a elwir hefyd yn archwiliad post mortem yn weithdrefn feddygol sy'n cynnwys archwiliad trylwyr o gorff dynol i bennu achos a dull marwolaeth person ac i werthuso olion unrhyw afiechyd neu anaf a all fod yn bresennol yn y corff marw. Fe'i perfformir fel arfer gan feddyg meddygol arbenigol o'r enw patholegydd.[46]

Mae awtopsïau'n cael eu perfformio naill ai at ddibenion cyfreithiol neu feddygol.[46] Cynhelir awtopsi fforensig pan allai achos y farwolaeth fod yn fater troseddol, tra bod awtopsi clinigol neu academaidd yn cael ei berfformio i ddod o hyd i achos meddygol y farwolaeth. Caiff ei ddefnyddio mewn achosion o farwolaeth anhysbys neu ansicr, neu at ddibenion ymchwil.[47] Gellir dosbarthu awtopsïau ymhellach yn: achosion lle mae archwiliadau allanol yn ddigonol, a'r rhai lle mae'r corff yn cael ei agor ac achos mewnol yn cael ei gynnal.[48] Efallai y bydd angen caniatâd gan y perthynas agosaf ar gyfer awtopsi mewnol mewn rhai achosion.[49] Unwaith y bydd awtopsi mewnol wedi'i gwblhau, caiff y corff ei ailosod trwy ei wnio yn ôl at ei gilydd.[33]

Marwolaeth cyn geni

golygu

Gall marwolaeth cyn yr enedigaeth ddigwydd mewn sawl ffordd: marw geni (stillbirth), pan fydd y ffetws yn marw cyn neu yn ystod y broses esgor; camesgoriad, pan fydd yr embryo'n marw cyn goroesi'n annibynnol; ac erthyliad, terfynu artiffisial y beichiogrwydd. Gall marw geni a chamesgor ddigwydd am wahanol resymau, tra bod erthyliad yn cael ei wneud yn bwrpasol.

Cryoneg

golygu
 
Technegwyr yn paratoi corff ar gyfer cadwraeth cryo yn 1985.

Cryoneg (o'r Groeg κρύος 'kryos-' sy'n golygu 'oerfel rhewllyd') yw cadwraeth corff ar dymheredd isel - aoed nifeaildneu fod ynol na ellir eu cynnal gan feddyginiaeth gyfoes, gyda'r gobaith y bydd iachâd ac adfywio yn bosibl yn y dyfodol. [50][51]

Nid yw'r dechnoleg gyfredol yn gallu gwrthdroi ataliad cryo pobl neu anifeiliaid mawr. Hynny yw, gellir rhewi'r corff marw, ond ni ellir ei atgyfodi. Y rhesymeg a nodir ar gyfer cryonics yw ei bod yn bosibl na fydd pobl sy'n cael eu hystyried yn farw yn ôl diffiniadau cyfreithiol neu feddygol cyfredol o reidrwydd yn farw yn ôl y diffiniad mwy llym o wybodaeth-ddamcaniaethol o farwolaeth.[52][53]

Honnir bod rhywfaint o lenyddiaeth wyddonol yn cefnogi dichonoldeb cryoneg[54] ond yn gyffredinol, mae gwyddoniaeth feddygol a chryobiolegwyr yn ystyried cryonics yn amheus.[55]

Cymdeithas a diwylliant

golygu

Mewn cymdeithas, mae natur marwolaeth ac ymwybyddiaeth y ddynoliaeth o'i marwoldeb wedi bod, ers miloedd o flynyddoedd, yn destun pryder i draddodiadau crefyddol ac ymholi athronyddol bydeang. Gall hyn gynnwys credu yn yr atgyfodiad neu fywyd ar ôl marwolaeth (sy'n gysylltiedig â chrefyddau Abrahamaidd), ailymgnawdoliad neu ailenedigaeth (sy'n gysylltiedig â chrefyddau Dharmig), neu fod ymwybyddiaeth yn peidio â bodoli'n barhaol, a elwir yn ebargofiant tragwyddol (yn gysylltiedig â dyneiddiaeth Seciwlar).[56]

Gall seremonïau coffáu ar ôl marwolaeth gynnwys gwahanol arferion galaru, angladdau, a seremonïau anrhydeddu’r person marw.[57] Mae gweddillion corfforol person, a elwir yn gyffredin yn gorff neu gelain, fel arfer yn cael eu claddu'n gyfan neu'n cael eu hamlosgi, er ymhlith diwylliannau'r byd, mae amrywiaeth o ddulliau eraill o waredu'r corff.[11]

Crefydd

golygu

Yr Eglwys Geltaidd

golygu
 
Pentref Gwaenysgor, Sir y Fflint, gyda'r eglwys yn y canol. Mae'r fynwent ar siap cylch, sy'n arwydd ei bod yn hen lan neu eglwys Geltaidd hynafol.

Pan oedd llawer iawn o Ewrop yn cael ei reoli gan y Celtiaid rhwng 700 CC a 400 ÔC, roedd ganddynt lawer iawn o ddefodau ar ddiwedd oes eu harweinwyr; defodau cyfoethog a blaenllaw a cheir llawer o dystiolaeth eu bod yn credu mewn byd arall (Afallon, efallai) ee tomenni claddu Hochdorf a Vix gyda bob math o gyfarpar megis cerbydau rhyfel wedi'u claddu gyda'r corff er mwyn ei gludo i'r byd arall.[58]

Ceir oddeutu 400 carnedd gron ar lyfrau Cadw yng Nghymru, heb sôn am y llu o fathau eraill o siambrau claddu; ymhlith y mwyaf trawiadol y mae: Bryn Cader Faner. Ceir carneddi o bob lliw a llun drwy ganol a Gorllewin Ewrop. Mae Llyn Cerrig Bach yn adnabyddus oherwydd i nifer fawr o eitemau o Oes yr Haearn gael eu darganfod yno yn 1942; i bob golwg wedi eu rhoi yn y llyn fel offrymau. Ystyrir y rhain ymysg y casgliadau pwysicaf o gelfi La Tène yn Ynysoedd Prydain. Mae'n ddigon posib fod cysylltiad yma a marwolaeth arweinydd reit bwysig.

Mae'r gwaith basged (patrymau Celtaidd ar ffurf rhaff yn nadreddu) ar gerrig ac yna ar femrynau'n aml yn ddiddiwedd (parhad bywyd) ac yn cynnwys symbolau o anifeiliaid. Cred llawer o haneswyr fod y Celtiaid yn credu mewn ailymgnawdoli. Ceir elfennau o hyn hefyd yn chwedl Taliesin ac yn y Mabinogi ee Blodeuwedd yn troi'n dylluan.

Mae awduron Rhufeinig yn cysylltu'r Celtiaid a'r Derwyddon ac yn cyfeirio at seremonïau crefyddol mewn llwyni coed sanctaidd. Ceir cyfeiriad at hyn yn hanes Tacitus am ymosodiad y Rhufeiniad dan Suetonius Paulinus ar Ynys Môn yn 60 OC.[59]

Bwdhaeth

golygu

Mewn athrawiaeth ac ymarfer Bwdhaidd, fel gyda'r crefydd Geltiaidd, mae marwolaeth yn chwarae rhan bwysig. Roedd ymwybyddiaeth o farwolaeth wedi ysgogi'r Tywysog Siddhartha i ymdrechu i ddod o hyd i'r "di-farwolaeth" ac ennill goleuedigaeth. Mewn athrawiaeth Fwdhaidd, mae marwolaeth yn atgof o werth y ffaith i'r person gael ei eni'n fod dynol. Ystyrir mai aileni fel bod dynol yw'r unig gyflwr y gall rhywun ennill goleuedigaeth. Felly, mae marwolaeth yn helpu i atgoffa'ch hun na ddylai rhywun gymryd bywyd yn ganiataol. Nid yw cred Bwdhyddion mewn ailenedigaeth o reidrwydd yn eu hatal rhag ofni marwolaeth gan fod pob bodolaeth yn y cylch aileni'n cael ei ystyried yn llawn dioddefaint, ac nid yw cael eich aileni lawer gwaith o reidrwydd yn golygu bod rhywun yn symud ymlaen.

Cristionogaeth

golygu

Er bod yna wahanol sectau o Gristnogaeth gyda gwahanol ganghennau o gred, mae'r ideoleg gyffredinol ar farwolaeth yn tyfu o'r wybodaeth am fywyd ar ôl marwolaeth. Ar ôl marwolaeth, bydd yr unigolyn yn cael ei wahanu oddi wrth farwoldeb i anfarwoldeb; mae'r enaid yn gadael y corff ac yn mynd i mewn i deyrnas o ysbrydion. Yn dilyn y gwahaniad hwn rhwng corff ac ysbryd (marwolaeth), bydd atgyfodiad yn digwydd.[60] Gan gynrychioli'r un trawsnewidiad a ymgorfforodd Iesu Grist ar ôl i'w gorff gael ei roi yn y bedd am dri diwrnod, bydd corff pob person atgyfodi, gan aduno'r ysbryd a'r corff mewn ffurf berffaith. Mae'r broses hon yn caniatáu i enaid yr unigolyn wrthsefyll marwolaeth a thrawsnewid i fywyd ar ôl marwolaeth.[61]

Pan fo'r person wedi byw yn dda, cred y Cristion yr aiff i'r Nefoedd, os nad, yna fe aiff i'w losgi i Uffern.

Hindwaeth

golygu
 
Darlun yn darlunio credoau Hindŵaidd am ailymgnawdoliad

Mewn testunau Hindŵaidd, disgrifir marwolaeth fel yr jiva-atma ysbrydol tragwyddol unigol (enaid neu ymwybyddiaeth o'r hunan) yn gadael y corff materol dros dro, presennol. Mae'r enaid yn gadael y corff hwn pan na all y corff bellach gynnal ymwybyddiaeth o'r hunan (bywyd), a all fod oherwydd rhesymau meddyliol neu gorfforol neu, yn fwy cywir, yr anallu i weithredu ar kama (yr awch materol).[62] Yn ystod cenhedlu, mae'r enaid yn mynd i mewn i gorff newydd, cydnaws yn seiliedig ar rinweddau a diffygion sy'n weddill o karma (gweithgareddau materol da / drwg yn seiliedig ar dharma) a chyflwr meddwl rhywun ar adeg marwolaeth.[63]

Fel arfer, mae'r broses o ailymgnawdoliad yn gwneud i rywun anghofio pob atgof o fywyd blaenorol rhywun. Gan nad oes dim yn marw mewn gwirionedd a bod y corff materol dros dro bob amser yn newid, yn y bywyd hwn a'r bywyd nesaf, mae marwolaeth yn golygu anghofrwydd o'ch profiadau blaenorol.[64]

Islam

golygu

Y farn Islamaidd o farwolaeth yw: gwahanu'r enaid oddi wrth y corff a dechrau'r bywyd ar ôl marwolaeth.[65] Mae bywyd ar ôl marwolaeth, neu akhirah, yn un o chwe phrif gred Islam. Yn hytrach na gweld marwolaeth fel diwedd oes, mae Mwslemiaid yn ystyried marwolaeth fel parhad o fywyd mewn ffurf arall.[66] Yn Islam, mae bywyd ar y ddaear ar hyn o bryd yn fywyd byr, dros dro ac yn gyfnod anodd i bob enaid. Mae bywyd go iawn yn dechrau gyda Dydd y Farn pan fydd pawb yn cael eu rhannu'n ddau grŵp. Bydd y credinwyr cyfiawn yn cael eu croesawu i janna (nef), a bydd yr anghredinwyr a'r drwgweithredwyr yn cael eu cosbi yn jahannam (tân uffern).[67]

Mae Mwslimiaid yn credu bod marwolaeth yn gwbl naturiol ac wedi'i phennu ymlaen llaw gan Dduw drwy ragluniaeth. Dim ond Duw sy'n gwybod union amser marwolaeth person.[68] Mae'r Quran yn pwysleisio bod marwolaeth yn anochel ac yn cyrraedd pawb. (C50:16) Bywyd ar y ddaear yw’r unig gyfle i bobl baratoi eu hunain ar gyfer y bywyd sydd i ddod a dewis naill ai credu neu beidio â chredu yn Nuw, a marwolaeth yw diwedd y cyfle dysgu hwnnw.[69]

Iddewiaeth

golygu

Mae amrywiaeth o gredoau am fywyd ar ôl marwolaeth o fewn Iddewiaeth, ond nid oes yr un ohonynt yn gwrth-ddweud y ffafriaeth am fywyd yn hytrach na marwolaeth. Mae hyn yn rhannol oherwydd bod marwolaeth yn rhoi terfyn ar y posibilrwydd o gyflawni unrhyw orchmynion.[70]

Llyfryddiaeth

golygu
  • Bondeson, Jan (2001). Buried Alive: the Terrifying History of our Most Primal Fear. W.W. Norton & Company. ISBN 978-0393049060.
  • Mullin, Glenn H. (2008). Living in the Face of Death: The Tibetan Tradition. Ithaca, New York: Snow Lion Publications. ISBN 978-1559393102. Unknown parameter |orig-date= ignored (help)

Darllen pellach

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Hayman, Jarvis (2016). Human body decomposition. Marc Oxenham, Australian National University. School of Archaeology and Anthropology. Amsterdam. ISBN 978-0128037133. OCLC 945734521.
  2. ↑ Masamoto, Yui; Piraino, Stefano; Miglietta, Maria Pia (1 December 2019). "Transcriptome Characterization of Reverse Development in Turritopsis dohrnii (Hydrozoa, Cnidaria)". G3: Genes, Genomes, Genetics 9 (12): 4127–4138. doi:10.1534/g3.119.400487. PMC 6893190. PMID 31619459. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=6893190.
  3. ↑ DeGrazia, David (2021), Zalta, Edward N., ed., "The Definition of Death", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University), https://plato.stanford.edu/archives/sum2021/entries/death-definition/, adalwyd 2022-07-23
  4. ↑ Parent, Brendan; Turi, Angela (2020-12-01). "Death's Troubled Relationship With the Law". AMA Journal of Ethics 22 (12): 1055–1061. doi:10.1001/amajethics.2020.1055. ISSN 2376-6980. PMID 33419507. https://journalofethics.ama-assn.org/article/deaths-troubled-relationship-law/2020-12. Adalwyd 23 July 2022.
  5. ↑ 5.0 5.1 United States. President's Commission for the Study of Ethical Problems in Medicine and Biomedical and Behavioral Research (1981). Defining Death: A Report on the Medical, Legal and Ethical Issues in the Determination of Death · Part 34. The Commission. t. 63.
  6. ↑ 6.0 6.1 United States Department of the Army (1999). Leadership Education and Training (LET 1). United States Department of the Army. t. 188.
  7. ↑ 7.0 7.1 Zaner, Richard M. (2011). Death: Beyond Whole-Brain Criteria (arg. 1st). Springer. tt. 77, 125. ISBN 978-9401077200.
  8. ↑ Proskuryakov, Sergey Y.; Konoplyannikov, Anatoli G; Gabai, Vladimir L (1 February 2003). "Necrosis: a specific form of programmed cell death?". Experimental Cell Research 283 (1): 1–16. doi:10.1016/S0014-4827(02)00027-7. PMID 12565815. https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0014482702000277.
  9. ↑ Louten, Jennifer (2016). Essential Human Virology. Elsevier Science. t. 6. ISBN 978-0128011713.
  10. ↑ Richtie, Hannah; Spooner, Fiona; Roser, Max (February 2018). "Causes of death". Our World in Data. https://ourworldindata.org/causes-of-death#:~:text=Cardiovascular%20diseases%20are%20the%20leading,second%20biggest%20cause%20are%20cancers.. Adalwyd February 14, 2023.
  11. ↑ 11.0 11.1 Newcomb, Tim (October 17, 2019). "7 Unique Burial Rituals Across the World". Encyclopedia Brittanica. Cyrchwyd February 16, 2023.
  12. ↑ Stambler, Ilia (October 1, 2017). "Recognizing Degenerative Aging as a Treatable Medical Condition: Methodology and Policy". Aging and Disease 8 (5): 583–589. doi:10.14336/AD.2017.0130. PMC 5614323. PMID 28966803. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5614323.
  13. ↑ Fontana, Luigi; Partridge, Linda; Longo, Valter L. (April 16, 2010). "Extending Healthy Life Span—From Yeast to Humans". Science 328 (5976): 321–326. Bibcode 2010Sci...328..321F. doi:10.1126/science.1172539. PMC 3607354. PMID 20395504. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3607354.
  14. ↑ Samir Hossain Mohammad; Gilbert Peter (2010). "Concepts of Death: A key to our adjustment". Illness, Crisis and Loss 18 (1).
  15. ↑ Veatch, Robert M.; Ross, Lainie F. (2016). Defining Death: The Case for Choice. Georgetown University Press. ISBN 978-1626163560.
  16. ↑ Animal Ethics (2023). "What beings are not conscious". Animal Ethics. Cyrchwyd February 14, 2023.
  17. ↑ Antony, Micheal V. (2001). "Is 'consciousness' ambiguous?". Journal of Consciousness Studies 8 (2): 19–44. https://philpapers.org/rec/ANTICA#:~:text=It%20is%20widely%20assumed%20that,consciousness%2C%20to%20name%20a%20few..
  18. ↑ 18.0 18.1 DeGrazia, David (2017), Zalta, Edward N., ed., "The Definition of Death", The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University), https://plato.stanford.edu/archives/spr2017/entries/death-definition/, adalwyd 2019-02-19
  19. ↑ 19.0 19.1 Bernat, James L. (2018). "Conceptual Issues in DCDD Donor Death Determination". Hastings Center Report 48 (S4): S26–S28. doi:10.1002/hast.948. ISSN 1552-146X. PMID 30584853.
  20. ↑ Belkin, Gary Stuart (2014). Death Before Dying: History, Medicine, and Brain Death. Oxford University Press. tt. 220. ISBN 978-0199898176.
  21. ↑ New York State Department of Health (2011). "Guidelines for Determining Brain Death". New York State. Cyrchwyd February 15, 2023.
  22. ↑ National Health Service of the UK (September 8, 2022). "Overview: Brain death". National Health Service. Cyrchwyd February 15, 2023.
  23. ↑ Nitkin, Karen (September 11, 2017). "The Challenges of Defining and Diagnosing Brain Death". Johns Hopkins Medicine. Cyrchwyd February 15, 2023.
  24. ↑ Chernecky, Cynthia C.; Berger, Barbara J. (2013). Laboratory Tests and Diagnostic Procedures (arg. 6th). Saunders. ISBN 978-1455706945.
  25. ↑ Miller, F.G. (October 2009). "Death and organ donation: back to the future". Journal of Medical Ethics 35 (10): 616–620. doi:10.1136/jme.2009.030627. PMID 19793942.
  26. ↑ Magnus, David C.; Wilfond, Benjamin S.; Caplan, Arthur L. (2014-03-06). "Accepting Brain Death". New England Journal of Medicine 370 (10): 891–894. doi:10.1056/NEJMp1400930. ISSN 0028-4793. PMID 24499177.
  27. ↑ Nicol, A. U.; Morton, A. J. (June 11, 2020). "Characteristic patterns of EEG oscillations in sheep (Ovis aries) induced by ketamine may explain the psychotropic effects seen in humans.". Scientific Reports 10 (1): 9440. Bibcode 2020NatSR..10.9440N. doi:10.1038/s41598-020-66023-8. PMC 7289807. PMID 32528071. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=7289807.
  28. ↑ New York Department of Health (December 5, 2011). "Guidelines for Determining Brain Death". New York State. Cyrchwyd February 15, 2023.
  29. ↑ National Conference of Commissioners on Uniform State Laws; American Bar Association; American Medical Association (1981). Uniform Determination of Death Act (PDF).
  30. ↑ Lewis, Ariane; Cahn-Fuller, Katherine; Caplan, Arthur (March 2017). "Shouldn't Dead Be Dead?: The Search for a Uniform Definition of Death". The Journal of Law, Medicine & Ethics 45 (1): 112–128. doi:10.1177/1073110517703105. ISSN 1073-1105. PMID 28661278.
  31. ↑ Sarbey, Ben (2016-12-01). "Definitions of death: brain death and what matters in a person". Journal of Law and the Biosciences 3 (3): 743–752. doi:10.1093/jlb/lsw054. PMC 5570697. PMID 28852554. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5570697.
  32. ↑ Australian Department of Health and Aged Care (June 2021). "The physical process of dying". Health Direct. Cyrchwyd February 15, 2023.
  33. ↑ 33.0 33.1 Dolinak, David; Matshes, Evan; Lew, Emma O. (2005). Forensic Pathology: Principles and Practice. Elsevier Academic Press. tt. 526. ISBN 978-0080470665.
  34. ↑ Bernat, James L. (March 2013). "Controversies in defining and determining death in critical care". Nature Reviews Neurology 9 (3): 164–173. doi:10.1038/nrneurol.2013.12. ISSN 1759-4766. PMID 23419370.
  35. ↑ World Health Organization (1979). Medical Certification of Cause of Death: Instructions for Physicians on Use of International Form of Medical Certificate of Cause of Death. World Health Organization. ISBN 978-9241560627.
  36. ↑ 36.0 36.1 36.2 Aubrey D.N.J, de Grey (2007). "Life Span Extension Research and Public Debate: Societal Considerations". Studies in Ethics, Law, and Technology 1 (1, Article 5). doi:10.2202/1941-6008.1011. http://www.sens.org/files/pdf/ENHANCE-PP.pdf. Adalwyd 20 March 2009. "roughly 150,000 deaths that occur each day across the globe"
  37. ↑ "Tuberculosis Fact sheet N°104 – Global and regional incidence". WHO. March 2006. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 30 December 2013. Cyrchwyd 6 October 2006.
  38. ↑ Chris Thomas, Global Health/Health Infectious Diseases and Nutrition (2 June 2009). "USAID's Malaria Programs". Usaid.gov. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 26 January 2004. Cyrchwyd 19 September 2016.
  39. ↑ "Aids could kill 90 million Africans, says UN". The Guardian. London. 4 March 2005. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 29 August 2013. Cyrchwyd 23 May 2010.
  40. ↑ Terry Leonard (4 June 2006). "AIDS Toll May Reach 100 Million in Africa". The Washington Post. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 December 2013. Cyrchwyd 26 December 2013.
  41. ↑ 41.0 41.1 "WHO Report on the Global Tobacco Epidemic, 2008" (PDF). WHO. 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol (PDF) ar 8 March 2008. Cyrchwyd 26 December 2013.
  42. ↑ Steven Reinberg (September 20, 2012). "Suicide now kills more Americans than car crashes: study". Medical Express. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 October 2012. Cyrchwyd 15 October 2012.
  43. ↑ CBC Arts (August 30, 2010). "The World's Worst Natural Disasters: Calamities of the 20th and 21st centuries". Canadian Broadcasting Corporation. Cyrchwyd February 17, 2023.
  44. ↑ Means, Tiffany; Pappas, Stephanie (March 3, 2022). "10 of the deadliest natural disasters in history". LiveScience. Cyrchwyd February 17, 2023.
  45. ↑ ""The 16 deadliest storms of the last century"". Business Insider India. September 13, 2017. Archifwyd o'r gwreiddiol ar January 7, 2022. Cyrchwyd February 17, 2023.
  46. ↑ 46.0 46.1 Johns Hopkins Medical (19 November 2019). "Autopsy". Johns Hopkins Medical. Cyrchwyd February 15, 2023.
  47. ↑ Maryland Department of Health. "Forensic Autopsy". Maryland Department of Health. Cyrchwyd February 15, 2023.
  48. ↑ Madea, Buckhard; Rothschild, Markus (June 1, 2010). "The Post Mortem External Examination" (yn de). Deutsches Ärzteblatt International 103 (33): 575–586; quiz 587–588. doi:10.3238/arztebl.2010.0575. PMC 2936051. PMID 20830284. https://www.aerzteblatt.de/int/archive/article/77978.
  49. ↑ Duke University School of Medicine. "Autopsy Pathology". Duke Department of Pathology. Cyrchwyd February 15, 2023.
  50. ↑ McKie, Robin (13 July 2002). "Cold facts about cryonics". The Guardian. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 July 2017. Cyrchwyd 1 December 2013. Cryonics, which began in the Fifties, is the freezing – usually in liquid nitrogen – of human beings who have been legally declared dead. The aim of this process is to keep such individuals in a state of refrigerated limbo so that it may become possible in the future to resuscitate them, cure them of the condition that killed them, and then restore them to functioning life in an era when medical science has triumphed over the activities of the Banana Reaper
  51. ↑ "What is Cryonics?". Alcor Foundation. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 December 2013. Cyrchwyd 2 December 2013. Cryonics is an effort to save lives by using temperatures so cold that a person beyond help by today's medicine might be preserved for decades or centuries until a future medical technology can restore that person to full health.
  52. ↑ Merkle, Ralph. "Information-Theoretic Death". merkle.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 9 August 2016. Cyrchwyd 4 June 2016. A person is dead according to the information-theoretic criterion if the structures that encode memory and personality have been so disrupted that it is no longer possible in principle to recover them. If inference of the state of memory and personality are feasible in principle, and therefore restoration to an appropriate functional state is likewise feasible in principle, then the person is not dead.
  53. ↑ "Pro/con ethics debate: When is dead really dead?". Critical Care 9 (6): 538–42. 2005. doi:10.1186/cc3894. PMC 1414041. PMID 16356234. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1414041.
  54. ↑ Ben Best (2008). "Scientific justification of cryonics practice". Rejuvenation Research 11 (2): 493–503. doi:10.1089/rej.2008.0661. PMC 4733321. PMID 18321197. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4733321.
  55. ↑ Lovgren, Stefan (18 March 2005). "Corpses Frozen for Future Rebirth by Arizona Company". National Geographic. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 July 2014. Cyrchwyd 15 March 2014. Many cryobiologists, however, scoff at the idea...
  56. ↑ Heath, Pamela Rae; Klimo, Jon (2010). Handbook to the Afterlife. North Atlantic Books. t. 18. ISBN 978-1556438691. Cyrchwyd 12 April 2012.
  57. ↑ Williams, Victoria (2016). Celebrating Life Customs Around the World: From Baby Showers to Funerals [3 Volumes]. ABC-CLIO. ISBN 978-1440836596.
  58. ↑ worldhistory.org; adalwyd 22 Awst 2023.
  59. ↑ Cornelius Tacitus Annales XIV
  60. ↑ "A Critical and Exegetical Commentary on the Second Epistle of St. Paul to the Corinthians. Alfred Plummer". The Biblical World 46 (3): 192. September 1915. doi:10.1086/475371. ISSN 0190-3578. http://dx.doi.org/10.1086/475371.
  61. ↑ Resurrection – Resurrection of Christ. doi:10.1163/2468-483x_smuo_com_003831. http://dx.doi.org/10.1163/2468-483x_smuo_com_003831. Adalwyd 2021-11-14.
  62. ↑ The Hindu Kama Shastra Society (1925). The Kama Sutra of Vatsyayana. University of Toronto Archives. tt. 8–11, 172.
  63. ↑ Yadav, Richa (March 24, 2018). "Rebirth (Hinduism)". Hinduism and Tribal Religions. Encyclopedia of Indian Religions: 1–4. doi:10.1007/978-94-024-1036-5_316-1. ISBN 978-9402410365. https://link.springer.com/referenceworkentry/10.1007/978-94-024-1036-5_316-1#:~:text=According%20to%20Hinduism%2C%20a%20soul,through%20many%20births%20and%20deaths..
  64. ↑ Sharma, Arvind (March 1996). "THE ISSUE OF MEMORY AS A PRAMĀṆA AND ITS IMPLICATION FOR THE CONFIRMATION OF REINCARNATION IN HINDUISM". Journal of Indian Philosophy (Springer) 24 (1): 21–36. doi:10.1007/BF00219274. JSTOR 23447913. https://www.jstor.org/stable/23447913.
  65. ↑ Smith, Jane Idleman; Haddad, Yvonne Yazbeck (2002-12-12), "From Death to Resurrection: Classical Islam", The Islamic Understanding of Death and Resurrection (Oxford University PressNew York): 31–62, doi:10.1093/0195156498.003.0002, ISBN 0195156498, http://dx.doi.org/10.1093/0195156498.003.0002, adalwyd 2022-12-06
  66. ↑ Puchalski, Christina M.; O’Donnell, Edward (July 2005). "Religious and spiritual beliefs in end of life care: how major religions view death and dying". Techniques in Regional Anesthesia and Pain Management 9 (3): 114–121. doi:10.1053/j.trap.2005.06.003. ISSN 1084-208X. http://dx.doi.org/10.1053/j.trap.2005.06.003.
  67. ↑ The Qurʼan : an encyclopedia. Oliver Leaman. London: Routledge. 2006. ISBN 0203176448. OCLC 68963889.CS1 maint: others (link)
  68. ↑ Tayeb, Mohamad A.; Al-Zamel, Ersan; Fareed, Muhammed M.; Abouellail, Hesham A. (May 2010). "A "good death": perspectives of Muslim patients and health care providers". Annals of Saudi Medicine 30 (3): 215–221. doi:10.4103/0256-4947.62836. ISSN 0256-4947. PMC 2886872. PMID 20427938. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2886872.
  69. ↑ Campo, Juan Eduardo (2009). Encyclopedia of Islam. New York: Facts On File. ISBN 978-0816054541. OCLC 191882169.
  70. ↑ Raphael, Simcha Paull (May 2021). Jewish Views of the Afterlife (PDF).

Dolenni allanol

golygu
  • Death at Curlie
  • "Death". Metaphysics Research Lab, Stanford University. 2016.
  • Best, Ben. "Causes of Death". BenBest.com. Cyrchwyd 10 June 2016.
  • Schels, Walter; Lakotta, Beate. "Before and After Death". LensCulture.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 October 2014. Cyrchwyd 19 September 2016. Interviews with people dying in hospices, and portraits of them before, and shortly after, death.
  • U.S. Census. "Causes of Death 1916". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 18 September 2004. Cyrchwyd 19 September 2016. How the medical profession categorized causes of death.
  • Wald, George. "The Origin of Death". ElijahWald.com. A biologist explains life and death in different kinds of organisms, in relation to evolution.
  • "Death" (video; 10:18) by Timothy Ferris, producer of the Voyager Golden Record for NASA. 2021

</nowiki>

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Marwolaeth&oldid=12560798"