Pryf

Pryfed
Gwenynen
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Arthropoda
Is-ffylwm:	Hexapoda
Dosbarth:	Insecta Linnaeus, 1758
Urddau
Is-ddosbarth Apterygota Archaeognatha (sioncod gwrychog) Thysanura (pryfed arian) Monura - diflanedig Is-ddosbarth Pterygota Ephemeroptera (cylion Mai) Odonata (gweision y neidr a mursennod) Palaeodictyoptera - diflanedig Infraclassis Neoptera Blattaria (chwilod duon) Mantodea (mantisiaid) Isoptera (morgrug gwynion) Zoraptera Grylloblattodea Dermaptera (pryfed clust) Plecoptera (pryfed y cerrig) Orthoptera (ceiliogod y rhedyn, criciaid ayyb.) Phasmatodea (pryfed brigyn) Embioptera (gwe-nyddwyr) Mantophasmatodea Uwch-urdd Exopterygota Psocoptera (llau llyfrau, llau rhisgl) Phthiraptera (llau) Hemiptera (pycs) Thysanoptera (thripsod) Uwch-urdd Endopterygota Miomoptera - diflanedig Megaloptera (brychod y gro) Raphidioptera (pryfed gyddfog) Neuroptera (adenydd siderog, morgruglewod) Coleoptera (chwilod) Strepsiptera (pryfed cacwn) Mecoptera (pryfed sgorpion) Siphonaptera (chwain) Protodiptera - diflanedig Diptera (gwir bryfed) Trichoptera (pryfed gwellt) Lepidoptera (gloynnod byw, gwyfynod) Hymenoptera (morgrug, gwenyn, cacwn ayyb.)

Anifeiliaid di-asgwrn-cefn sydd yn perthyn i'r dosbarth Insecta yw pryfed (neu drychfilod). Y pryfed yw'r dosbarth mwyaf yn y ffylwm Arthropoda ac yn cynnwys mwy nag 800,000 o rywogaethau - mwy nag unrhyw ddosbarth arall o anifeiliaid. Mae gan bryfed chwe choes. Gall fod hyd at dau bâr o adenydd ganddynt hefyd. Mae pryfed yn byw ymhob amgylchedd ar y ddaear, er mai dim ond ychydig o rywogaethau ohonynt sy'n byw yn y môr.

Rhestr pryfed

• Cacynen (Wasp: Apocrita)
• Cardwenynen (Carder bumble-bee: Bombus humilis a Shrill carder bee Bombus sylvarum)
• Ceiliog y rhedyn (Grashopper: Orthoptera)
• Coenagrion Benfro (Southern damselfly: Coenagrion mercuriale)
• Chwannen (Flea: Siphonaptera)
• Chwilen (Beetle, Coleoptera)
  • Chwilen deigr (Tiger beetle: Cicindela germanica)
  • Chwilen ddaear (Ground beetle: Lionychus quadrillium, Panagaeus crux-major a Perileptus areolatus)
  • Chwilen ddu (Cockroach: Blattodea)
  • Chwilen ddŵr (Water beetle: Bidessus minutissimus)
  • Chwilen gorniog (Stag beetle: Lucanus cervus)
  • Chwilen grwydr (Rove beetle: Meotica anglica)
• Glöyn byw (Butterfly: Papilionoidea)
• Gwas y neidr (Dragonfly: Odonata)
• Gwenynbryf smotiog (Dotted beefly: Bombylius discolor)
• Gwenynen (Bee: Apoidea)
• Gwiddonyn (Weevil: Curculionoidea)
• Gwyfyn: (Moth: Heterocera)
• Lleuen (Louse: Phthiraptera)
• Morgrugyn (Ant: Formicidae)
  • Morgrugyn du'r gors (Black bog ant: Formica candida)
  • Morgrugyn gwyn (Termite: Isoptera)
• Pryf (Fly)
  • Pryf clust (Earwig: Dermaptera)
  • Pryf lladd (Hornet robber fly: Asilus crabroniformis, Spiriverpa (Thereva) lunulata a Thinobius newberyi)
  • Pryf pigfain (Stiletto fly: Cliorismia rustica)
  • Pryf soldiwr (Soldier fly: Odontomyia hydroleon)
  • Pryf tân (Firefly: Lampyridae)
  • Pryf teiliwr (Cranefly: Tipulidae)
  • Pryf y cerrig (Stonefly: Plecoptera)
• Saerwenynen (Mason bee: Osmia parietina a Osmia xanthomelana)

Enwau Cymraeg ar y trychfilod

Bu sawl ymdrech dros y blynyddoedd i gasglu ac i safoni enwau'r holl deuluoedd a rhywogaethau trychfilod, weithiau yn systematig fesul grwp, dro arall fesul rhywogaeth unigol mewn ymateb i geisiadau brys gan gyfieithwyr. Cynhwysa'r rhestrau a wnaed yn systematig grwpiau fel y gwyfynod, y glöynnod byw y gweision neidr a'r buchod cwta.

Gwnaethpwyd hefyd y gwaith casglu paratoadol ar gyfer grwpiau eraill megis y gwenyn a'u tebyg er mwyn bod mor driw a phosib i'r termau llafar sydd ar gael pan yn eu safoni. Dyma un enghraifft o'r gwaith paratoadol hwn gan Twm Elias ac O.T. Jones

Ar faes Eisteddfod Genedlaethol Maldwyn a'r Cylch, 1981, cynhaliwyd arbrawf gan aelodau o'r Gymdeithas i geisio gweld pa enw a ddefnyddir ar bedair rhywogaeth adnabyddus o drychfilod yng ngwahanol ardaloedd Cymru. Dewiswyd y wenynen (‘’Apis mellifera’’; S. ‘’Honey Bee’’), y cacwn (rhu. ‘’Bombus’’; ‘’S. Bumble Bee’’), Gwenyn Meirch (rhu. ‘’Vespula’’; S. ‘’wasp’’) a Robin y Gyrrwr (Teuluoedd ‘’Oestridae’’ a ‘’Gasterophilidae’’; S. ‘’Warble Fly’’ neu ‘’Gad Fly’’, ‘’Horse Bot Fly’’) fel rhywogaethau i’w hastudio.

Ym mhabell Gwasg Dwyfor y cynhaliwyd yr arbrawf. Yno gosodwyd lluniau ardderchog Ann Garrod o'r bedair rhywogaeth gydag enghreifftiau o bob un wedi ei binio allan; hefyd map o Gymru ar gyfer bob un. Gwahoddwyd ymwelwyr i'r babell i roddi eu henwau arbennig hwy ar y pedair rhywogaeth ac i leoli symbol a gyfatebai i'r enwau hynny ar eu broydd genedigol ar y mapiau. Fe welir y canlyniadau a gafwyd ar y mapiau.

Dosbarthiad enwau llafar gwenyn a'u tebyg

a) Gwenynen (ll. gwenyn)

Mae'n amlwg mai dyma'r enw a ddefnyddir drwy Gymru gyfan. Defnyddir hefyd 'Gwenynen Fêl', 'Gwenynen ddu Gymreig' a 'Gwenynen Ddof gan wenynwyr

(b) Cacynen (ll. cacwn)

Drwy’r gogledd yn gyffredinol, y gair a ddefnyddir yw 'cacwn' ac fe'i ceir rnewn rhannau o'r de hefyd, sef gogledd Penfro a dyffryn Teifi. Ond fe geir amrywiaethau diddorol yma yn ogystal, sef 'cachgi bwm' neu ‘caci bwm' yn nyffryn Tywi ac yng Ngheredigion, tra bod 'picynen fawr' a 'bili bomen' i'w cael yn amlach yng Nghwm Tawe, Cawsom hefyd yr amrywiaethau canlynol ond yn aml heb enghraifft o'r fath gan berson arall 'cacynen fawr' (Dinas Mawddwy: 'cacwn mwnci, (Sir Fôn), ‘cacwn meirch' (Bethesda), 'bwmsen' (Llanddarog), 'bombi' (Pontiets) a ‘bombili' (Brynaman).

c) Gwenynen Feirch (ll. Gwenyn Meirch)

Fel y gwelir oddiwrth y mapiau, ceir dosbarthiad diddorol lawn i'r enw yma o ogledd-orllewin Cymru (Môn, Arfon a rhan o Feirion) ar hyd yr arfordir i lawr i ddyffryn Teifi a gogledd Sir Benfro. 'cacwn' a ddefnyddir yn y rhan fwyaf o Glwyd ac hefyd i lawr i Ddyfi hyd at y môr. Yng nghanolbarth Ceredigion ceir yr enw 'piffci' (ll. piffcwn) ac yno'n unig hyd y gwelwn ni y gair mwyaf cyffredin am y trychfilyn yma yn Sir Gaerfyrddin a dwyrain Morgannwg yw 'picwnen' (ll. picwn). Ceir hefyd ‘picacwnen' yn Llanelli a Burry Port a ‘picagwnen’ yn Ystalyfera a Llangyfelach. Yn y gogledd fe gawsom hefyd amrywiaethau ar y gair 'cacwn' - 'cacwn brith ( rhwng dyffrynnoedd Clwyd a Chonwy), 'cacwn meirch, (Tremadog a Phenygroes), 'cacwn geifr' (neu ar lafar 'Cacwn Gifir') (Dolgellau, Ganllwyd, Brithdir, Rhydymain, Y Bala ac Aberhosan.ym Maldwyn), 'cacwn bach' (Llanfyllin a Dyffryn Tanat) a ‘Cacwn y Cythraul' (Penuwch yng Ngheredigion).

(ch) Robin y Gyrrwr

Mae amryw o rywogaethau a elwlr yn 'Robin y Gyrrwr' neu ei amrywiaethau. Eu nodwedd bwysicaf yw eu bod oll yn gwneud swn uchel tra’n hedfan ac yn achosi i wartheg a cheffylau i ddychryn a rhedeg - 'ystodi' yw'r enw a roddir ar yr ymateb hwn yn Sir Fôn. Trwy ogledd Cymru ac ar arfordir gogledd Penfro y gair a ddefnyddir yw 'Robin y Gyrrwr'. Ym Mhont Senni a Threcastell yn Sir Frycheiniog ceir yr enw 'Robin Dreifar’. Yn Sir Gaerfyrddin y gair 'Robin' yn unig a ddefnyddir tra yng Nghwm Tawe fe galedir y ‘b' yn y gair i 'ropin’. Y gair traddodiadol am gynrhon 'robin y gyrrwr' a geir yn magu o dan groen cefn gwartheg yw 'gweryd’, ac fe geisiwyd yn y blynyddoedd diwethaf gan y Weinyddiaeth Amaeth ac eraill, i gael pobol i ddefnyddio ‘pryfed gweryd’ am y pryfed aeddfed a ddatblyga o'r cynrhon sy'n magu mewn gwartheg. Fel y gwelir oddiwrth y mapiau, mae'r enw yma yn cael ei ddefnyddio mewn rhannau o'r gogledd.

Mewn hen lyfrau o'r ganrif ddiwethaf ceir enwau fel 'cacwn y cwn’ neu ‘cacwn y meirch’, a 'chacwn yr ych' am robin y gyrrwr ond ni chafwyd ond un neu ddau o enghreifftiau o'r gair 'cacwn' yn y cyd-destun yma. Fe allem ddamcaniaethu mai yn y gorffennol 'cacwn yr ych’, 'cacwn geifr’ a 'chacwn y meirch' a ddefnyddid am y rhywogaethau hynny a ymosodai ar wartheg, geifr a cheffylau ond bod 'robin y gyrrwr' yn cael el arfer yn ddiweddarach am yr holl rywogaethau. Efallai fod cysylltiad hefyd rhwng yr enwau hyn a'r defnydd o 'wenyn meirch' yng Ngwynedd, yr enw hwn wedi ei drosglwyddo bellach, fodd bynnag, i gyfateb a'r Saesneg ‘’wasp'’.

Chwiliwch am pryf
yn Wiciadur.