Wicipedia

Rhyfeloedd dros annibyniaeth Cymru

Cyfres o wrthryfeloedd Cymreig

Dechreuodd cyfres o wrthryfeloedd Cymreig yn y ganrif yn dilyn concwest Cymru gan Edward I yn 1283. Daeth y concewst â Chymru gyfan dan reolaeth Teyrnas Lloegr am y tro cyntaf. Yn 1400, daeth y Cymry yn anfodlon â rheolaeth y Saeson yng Nghymru. Arweiniodd hyn at y Gwrthryfel Cymreig, sef gwrthryfel mawr dan arweiniad Owain Glyn Dŵr, a enillodd reolaeth de facto dros ran helaeth o'r wlad yn y blynyddoedd dilynol. Daeth y gwrthryfel i ben ar ôl 1409, ac ar ôl i reolaeth lwyr Lloegr gael ei hadfer yn 1415 ni chafwyd unrhyw wrthryfeloedd mawr pellach.

Cerflun Owain Glyn Dŵr yng Nghorwen

Diwedd Cymru annibynnol

golygu
 
Cerflun marmor Llywelyn ein Llyw Olaf yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd

Yn dilyn uno Cymru (pura Walia) dan reolaeth tywysogion Llywelyn, arweiniodd Edward I Brenin Lloegr 15,000 o ddynion i gipio Cymru yn dilyn sawl ymgais aflwyddiannus flaenorol gan frenhinoedd Lloegr i gadw gafael ar Gymru. Tywysog Cymru, Llywelyn ap Gruffydd (neu Llywelyn ein Llyw Olaf) oedd yn arwain y gwrthsafiad yng Nghymru. Yn 1282, fe deithiodd Llywelyn i recriwtio rhagor o filwyr Cymreig yn y canolbarth.[1][2] Lladdwyd Llywelyn ym Mrwydr Pont Orewin gan filwyr o Loegr mewn tric dan yr argraff y byddai trafodaethau yn digwydd. Parediwyd ben Llywelyn trwy Lundain a'i osod ar bigyn Tŵr Llundain gyda choron sarhaus o ddail llawryf.[3]

Dafydd ap Gruffydd (brawd Llywelyn)

golygu

Yn dilyn llofruddiaeth Llywelyn, daeth ei frawd Dafydd i arwain yr ymladdwyr Cymreig, ond cafodd ei ddal yn 1283. Llusgwyd ef trwy strydoedd Amwythig gan geffyl, ei grogi, ei adfywio a'i ddiberfeddu gan swyddogion Seisnig. Taflwyd ei berfedd ar dân wrth iddo wylio. O’r diwedd, torrwyd ei ben i ffwrdd a’i osod ar bigyn Tŵr Llundain wrth ymyl ei frawd Llywelyn, a thorrwyd ei gorff yn chwarteri.

Yn dilyn marwolaeth Llywelyn a Dafydd, ceisiodd Edward roi terfyn ar annibyniaeth Gymreig, a chyflwynodd yr ordinhad brenhinol o Statud Rhuddlan yn 1284. Roedd y statud yn newid cyfansoddiadol gan achosi i Gymru golli ei hannibyniaeth de facto. Trwy hyn, daeth Tywysogaeth Cymru o fewn "Teyrnas Lloegr".[4][5] Cyfeiria enw'r statud at Gastell Rhuddlan yn sir Ddinbych, lle y cyhoeddwyd ef gyntaf ar 19 Mawrth 1284.[6] Cadarnhaodd y statud gyfeddiannu Cymru a chyflwynodd gyfraith gwlad Lloegr i Gymru ar gyfer achosion troseddol, tra bod achosion sifil yn dal i gael eu trin o dan gyfreithiau Cymreig Hywel Dda.[7][5]

Rhys ap Maredudd, 1287-88

golygu

Arweiniodd Rhys ap Maredudd, (wyr Arglwydd Rhys), wrthryfel Cymreig yn ne Cymru yn 1287–88.[8]

Ym 1277, ymostyngodd Rhys ap Maredudd i frenin Lloegr Edward I, ac ildiodd gastell Dinefwr, ond caniatawyd iddo gadw Dryslwyn. Ym 1282 cyflwynodd Llywelyn ap Gruffydd "achwyniadau" ar ran Rhys yn erbyn swyddogion brenhinol gorllewin Cymru. Ymatalodd Rhys rhag y gwrthryfel yng Ngorllewin Cymru a chynorthwyodd Edward i ymosod ar Lanbadarn a phatrolio Ceredigion ar ran brenin Lloegr yn absenoldeb y cadlywydd brenhinol.[9]

Ar ôl 1283 cydnabuwyd Rhys fel ‘ dominus de Estretewy ’ a rhoes deyrnged i benaethiaid Cymreig gogledd sir Gaerfyrddin. Priododd Ada de Hastings yn 1285, gan dderbyn castell Castell Newydd Emlyn. Gwrthryfelodd yn erbyn Edward, 8 Mehefin 1287 yn Iscennen gan ddiarddel Giffard, aeth ymlaen ar draws gorllewin Cymru i Lanbadarn ac efallai Brycheiniog. Cyfeiriodd y rhaglaw y milwyr brenhinol i'r Dryslwyn, a gymerwyd oddi ar Rhys tua 5 Medi ac yn y pen draw i Gastell Newydd Emlyn ar 20 Ionawr 1288. Roedd ar ffo yn 1289 ac ysgrifennodd gwrit ei fod yn debygol o geisio dianc i Iwerddon. Yn y diwedd daliwyd Rhys a'i ddienyddio ym 1292 yn Efrog.[9]

Madog ap Llywelyn, 1294-95

golygu
 
Cofeb garreg i Madog ap Llywelyn yn Eglwys yr Holl Saint, Gresffordd, Cymru. Bu farw yn 1331. Mae dogfen Gymraeg yn ei ddisgrifio fel "y dyn gorau a fu erioed ym Maelor Gymraeg"

Arweiniodd Madog ap Llywelyn wrthryfel Cymreig yn 1294–95 yn erbyn rheolaeth Lloegr yng Nghymru, a chyhoeddwyd ef yn "Dywysog Cymru".[10][11] Ar 29 Medi 1294 rhoddodd Madog ei hun ar flaen y gad mewn gwrthryfel cenedlaethol. Roedd y gwrthryfel yn ymateb i weinyddwyr brenhinol newydd yng ngogledd a gorllewin Cymru a oedd yn gosod trethi ar bethau symudol.[12] Fel tywysog brenhinol a oedd yn ddisgynydd uniongyrchol o Owain Gwynedd ac yn gefnder pell i Dywysog olaf Aberffraw (Dafydd ap Gruffudd, brawd Llywely ), datganodd Madog ei hun yn olynydd cyfreithlon a chymerodd deitlau brenhinol ei ragflaenwyr gan gynnwys un Tywysog Cymru (er enghraifft yn Nogfen Penmachno).[13] Roedd y gwrthryfel wedi ei gynllunio ers misoedd a digwyddodd ymosodiadau ar yr un diwrnod ledled Cymru. Tra yr oedd Madog yn ymosod yn y gogledd, arweiniwyd yr ymosodiadau yn y canolbarth a'r de gan Cynan ap Maredudd, Maelgwn ap Rhys, a Morgan ap Maredudd. Roedd arweinwyr y gwrthryfelwyr yn gobeithio erbyn diwedd mis Medi y byddai'r Brenin Edward a'r rhan fwyaf o'i luoedd yn Ffrainc ar ymgyrch. Fodd bynnag, oherwydd tywydd garw nid oedd byddin Edward wedi hwylio eto a canslodd yr ymgyrch i Ffrainc i ddelio â gwrthryfel y Cymry yn gyflym.[14]

Ym mis Rhagfyr 1294 arweiniodd y Brenin Edward fyddin i ogledd Cymru i ddileu'r gwrthryfel, gan aros yn Wrecsam, Dinbych, Abergele, a mannau eraill ar ei ffordd i Gastell Conwy, a gyrhaeddodd ychydig cyn y Nadolig. Bu ei ymgyrch yn amserol, oherwydd roedd nifer o gestyll yn parhau mewn perygl difrifol: amddiffynnwyd Castell Harlech ar un adeg gan ddim ond 37 o ddynion. Ergydiwyd Edward ei hun ac enciliodd i Gastell Conwy, gan golli ei ddarpariaeth bagiau (trên bagiau yn nhermau milwrol). Llosgwyd tref Conwy a bu Edward dan warchae nes iddo gael ei ryddhau gan ei lynges yn 1295.[15]

Y frwydr hollbwysig rhwng gwŷr Madog a rhai coron Lloegr oedd Brwydr Maes Moydog ym Mhowys ar 5 Mawrth 1295. Wedi'u synnu gan fyddin a arweiniwyd gan Iarll Warwick, amddiffynnodd y Cymru yn llwyddiannus yn erbyn cyrch marchfilwyr Seisnig trwy ddefnyddio ffurfiant "porcupine", neu schiltron y dynion gwaywffon/penhwyad (ffurfiant a ffafriwyd gan fyddinoedd yr Alban yn erbyn marchogion Lloegr). Fodd bynnag, fe wnaeth y y saethwyr Seisnig ladd nifer fawr o'r Cymry ac wrth erlid y Cymry o faes y gad, boddodd llawer o filwyr Cymreig wrth geisio croesi afon gyda llanw uchel.[15] Prin y dihangodd Madog o'r bennod hon gyda'i fywyd a bu'n ffo tan iddo gael ei ddal gan Ynyr Fychan o Nannau a'i drosglwyddo i John de Havering yn Eryri ddiwedd Gorffennaf neu ddechrau Awst 1295.[16]

Llywelyn Bren, 1316

golygu
 
Castell Caerffili

Uchelwr oedd Llywelyn Bren a arweiniodd wrthryfel 1316 yng Nghymru yn ystod teyrnasiad Edward II o Loegr.[17]  Pan orchmynnwyd iddo ymddangos gerbron y brenin, cododd Llywelyn fyddin o Gymry Morgannwg a gwarchae ar Gastell Caerffili. Lledodd y gwrthryfel ar hyd cymoedd y de ac ymosodwyd ar gestyll eraill, ond dim ond ychydig wythnosau a barodd y gwrthryfel hwn.[18][19] Dyma'r her ddifrifol olaf i reolaeth y Saeson yng Nghymru hyd at ymdrechion Owain Lawgoch i ymosod gyda chefnogaeth Ffrainc yn y 1370au. Helpodd dienyddiad anghyfreithlon Hugh Despenser o Lywelyn Bren i arwain at ddymchwel Edward II a Hugh yn y pen draw.[17] 

Owain Lawgoch, 1372-78

golygu
 
Darlun o farwolaeth Owain ym Mortagne o lawysgrif ganoloesol. Yn y llun gwelir Owain yn marw ar ôl cael ei saethu gan saeth.

Ym mis Mai 1372 ym Mharis, cyhoeddodd Owain Lawgoch ei fod yn bwriadu hawlio coron Cymru. Hwyliodd Owain o Harfleur gydag arian a fenthycwyd gan Siarl V.[20] Ymosododd Owain ar ynys Guernsey am y tro cyntaf, [21] ac yr oedd yno o hyd pan ddaeth neges oddi wrth Siarl iddo yn gorchymyn iddo roi'r gorau i'r alldaith er mwyn mynd i Castile i geisio cael gafael ar longau i ymosod ar La Rochelle.[22][23]

Ym 1377 roedd adroddiadau bod Owain yn cynllunio alldaith arall, y tro hwn gyda chymorth Castile. Anfonodd llywodraeth ofnus Lloegr ysbïwr, yr Albanwr John Lamb, i lofruddio Owain, a oedd wedi cael y dasg o warchae ar Mortagne-sur-Gironde yn Poitou.[21][22][23] Enillodd Lamb ymddiriaeth Owain a daeth yn siambrlen iddo a roddodd gyfle iddo drywanu Owain i farwolaeth ym mis Gorffennaf 1378, rhywbeth a ddisgrifiwyd gan Walker fel "diwedd trist i yrfa wenfflam".[20] Mae Rhestr Ffynonellau'r Trysorlys dyddiedig 4 Rhagfyr 1378 yn cofnodi "I John Lamb, yswain o'r Alban, oherwydd iddo ladd yn ddiweddar Owynn de Gales, gwrthryfelwr a gelyn y Brenin yn Ffrainc ... £20". Claddwyd Owain yn Eglwys St. Leger, ger Cognac, Ffrainc.[21]

Gyda llofruddiaeth Owain Lawgoch daeth llinach hynaf Ty Aberffraw i ben.[23][24] O ganlyniad, disgynnodd yr hawl i'r teitl 'Tywysog Cymru' i'r llinach frenhinol eraill, sef Deheubarth a Phowys. Yr etifedd blaenaf oedd Owain Glyn Dŵr, disgynnydd o'r ddwy linach.[20][24]

Gwrthryfel Glyn Dŵr, 1400-13

golygu
 
Dyluniad o Owain Glyn Dŵr gan AC Michael

Mae'n debygol mai achosion dechreuad y gwrthryfel oedd ymosodiad ar dir Glyn Dŵr gan y Barwn Gray o Ruthun, dosbarthiad hwyr o lythyr at Glyn Dŵr yn mynnu ei fod yn darparu gwasanaethau arfog i Frenin Harri IV o Loegr, yn ogystal â chyfryngu'r anghydfod hwn yn annheg gan brenin Lloegr. Cyhoeddwyd Glyn Dŵr yn Dywysog Cymru yng Nglyndyfrdwy ar 16 Medi 1400; a chyda'i fyddinoedd aeth ymlaen i ymosod ar drefi Seisnig yng ngogledd-ddwyrain Cymru gyda thactegau gerila, gan ddiflannu i'r mynyddoedd. Yna cipiodd cynghreiriaid Glyn Dŵr, sef y teulu Tuduraidd, Gastell Conwy yn ystod Pasg 1401 ac yn yr un flwyddyn bu Glyn Dŵr yn fuddugol yn erbyn lluoedd Lloegr ym Mhumlumon. Casglodd lawer o gefnogaeth ledled Cymru. Arweiniodd y Brenin Harri sawl ymgais i oresgyn Cymru ond prin oedd y llwyddiant. Fe greodd tywydd garw a thactegau herwfilwrol Glyn Dŵr statws chwedlonol iddo, dyn a oedd yn un gyda'r elfennau a hyd yn oed rheolaeth dros y tywydd.[25]

Yn 1402 pasiodd Senedd Lloegr gyfres o gyfreithiau a elwid y Cyfreithiau Cosb yn erbyn Cymru 1402, i osod cosbau yn erbyn y Cymry a haeru goruchafiaeth y Saeson yng Nghymru yn ystod Gwrthryfel Glyn Dŵr. Roedd deddfau cosb yn gwahardd Cymry rhag dal swydd gyhoeddus uwch, dal arfau, a phrynu eiddo yn nhrefi Lloegr. Roedd deddfau cosb hefyd yn berthnasol i ddynion o Loegr a oedd yn priodi merched Cymreig. Gwaharddwyd ymgymnull cyhoeddus ac fe roedd addysg plant Cymru yn gyfyngedig. Ni ddaeth y gweithredoedd hyn i ben tan llawer hwyrach gyda Deddfau Cyfreithiau Cymru 1532 a 1542 a gyflwynwyd gan Harri VIII Brenin Lloegr.[26][27][28]

 
Arfbais Owain Glyn Dŵr (ac Owain Lawgoch)

Yn 1404 cipiodd Glyn Dŵr gestyll Aberystwyth a Harlech, ffurfiodd gytundeb gyda'r Ffrancwyr a chynaliodd Senedd ym Machynlleth. Coronwyd ef yn Dywysog Cymru gyda cenhadon o'r Alban, Ffrainc, a Castille yn Sbaen. Cyrhaeddodd cymorth Ffrainc yn 1405, ac roedd llawer o Gymru dan reolaeth Glyn Dŵr. [29]

Yn 1406 ysgrifennodd Glyn Dŵr Lythyr Pennal ym Mhennal ger Machynlleth. Fel tâl am gymorth brenin Ffrainc, Charles VI, roedd Glyn Dŵr yn barod i gydnabod Benedict o Vaignon yn bâb. Gofynodd hefyd i gydnabod Egwlys Tyddewi gyda'r un statws ag oes Dewi Sant; fel archesgobaeth Cymru. Cynlluniodd hefyd i sefydlu dwy brifysgol, un yn y gogledd ac un yn y de.[30]

Collwyd Castell Aberystwyth ym Medi 1408 a Chastell Harlech yn 1409; a gorfodwyd Glyn Dŵr i encilio i fynyddoedd Cymru, ac oddi yno y parhaodd ei gyrchoedd herwfilwrol yn achlysurol tan 1413. Roedd un o'i ddilynwyr pennaf, Young yn hwyrach yn gyfrifiol am ysbrydoli datganiad Cyngor Konsantz (1414-1418) fod y Cymry yn "natio particularis". Mae’n debyg i Owain Glyn Dŵr farw tua Medi 1415 yn Monington ar y ffin Eingl-Gymreig yng nghartref ei ferch Alys.[31]

Ers yr 18g hyd heddiw, mae Glyn Dŵr yn parhau i fod yn eicon o hunaniaeth a chenedlaetholdeb Gymreig.[32]

Gweler hefyd

golygu

Llyfryddiaeth

golygu
  • Evans, Gywnfor (1992). Land of my Fathers. Y Lolfa.
  • Griffiths, John (1955). "The Revolt of Madog ap Llywelyn, 1294–5". Transactions of the Caernarfonshire Historical Society 16: 12–24.
  • Jones, Craig Owen (2008). Compact History of Welsh Heroes: The Revolt of Madog ap Llywelyn. Gwalch.
  • Carr, Anthony D. (1995). Medieval Wales. Basingstoke: Macmillan. ISBN 0312125097.
  • Davies, Rees R. (2000). The Age of Conquest: Wales 1063–1415 (arg. 2). Oxford: Oxford University Press. ISBN 0198208782.
  • "OWAIN ap THOMAS ap RHODRI, neu OWAIN LAWGOCH (bu farw 1378), milwr wrth ei grefft ac ymhonnwr i dywysogaeth Cymru".
  •  "Owain Lawgoch". owain-glyndwr.wales.
  • Jones, Craig Owen (2007). Compact History of Welsh Heroes: Llywelyn Bren. Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 978-1845270988.

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ "BBC - History - British History in depth: Wales: English Conquest of Wales c.1200 - 1415". BBC. Cyrchwyd 8 March 2022.
  2. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Welsh language: After the Norman conquest". BBC. Cyrchwyd 21 March 2022.
  3. ↑ Davies, John; Meredudd, Sian; Lovell, Julian; Coward, Roger (2020). Accident or Assassination?: The Death of Llywelyn 11th December 1282 (PDF). Abbey Cwmhir Heritage Trust.
  4. ↑ Francis Jones (1969). The Princes and Principality of Wales. University of Wales Press. ISBN 9780900768200.
  5. ↑ 5.0 5.1 Pilkington, Colin (2002). Devolution in Britain today (yn Saesneg). Manchester University Press. tt. 23–24. ISBN 978-0-7190-6075-5.
  6. ↑ G. W. S. Barrow (1956). Feudal Britain: the completion of the medieval kingdoms, 1066–1314. E. Arnold. ISBN 9787240008980.
  7. ↑ Walker, David (1990-06-28). Medieval Wales (yn Saesneg). Cambridge University Press. t. 139. ISBN 978-0-521-31153-3.
  8. ↑ Griffiths, R. A. (1966). "The Revolt of Rhys ap Maredudd, 1287-88". Welsh History Review 3 (2): 121–143. https://journals.library.wales/view/1073091/1074012/132.
  9. ↑ 9.0 9.1 "RHYS ap MAREDUDD (bu farw 1292), arglwydd Dryslwyn yn Ystrad Tywi | Y Bywgraffiadur Cymreig". bywgraffiadur.cymru. Cyrchwyd 2023-01-15.
  10. ↑ "MADOG ap LLYWELYN, rebel of 1294 | Dictionary of Welsh Biography". biography.wales. Cyrchwyd 27 May 2022.
  11. ↑ @danmoorhousehistory (2018-04-09). "Madog ap Llywelyn's uprising against Edward Longshanks | Schoolshistory.org.uk". Cyrchwyd 27 May 2022.
  12. ↑ Griffiths 1955.
  13. ↑ Jones 2008.
  14. ↑ Evans 1992.
  15. ↑ 15.0 15.1 Griffiths 1955, t. 17.
  16. ↑ Jones 2008, t. 189.
  17. ↑ 17.0 17.1 Jones 2007.
  18. ↑ "LLYWELYN ap GRUFFYDD or LLYWELYN BREN (died 1317) nobleman, soldier and rebel martyr".
  19. ↑ Caerphilly County Borough Council, Communications Unit. "Chronicle / Cronicl". caerphilly.gov.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2023-01-09. Cyrchwyd 29 August 2022.
  20. ↑ 20.0 20.1 20.2 (Walker 1990)
  21. ↑ 21.0 21.1 21.2 (Pierce 1959)
  22. ↑ 22.0 22.1 (Turvey 2010)
  23. ↑ 23.0 23.1 23.2 (Carr 1995)
  24. ↑ 24.0 24.1 (Davies 2000)
  25. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Chapter 10: The revolt of Owain Glyndwr". BBC. Cyrchwyd 21 March 2022.
  26. ↑ Archives, The National. "The National Archives - Exhibitions - Uniting the Kingdoms?". nationalarchives.gov.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 22 March 2022.
  27. ↑ Archives, The National. "Transcript - The National Archives - Exhibitions - Uniting the Kingdoms?". nationalarchives.gov.uk. Cyrchwyd 22 March 2022.
  28. ↑ "The Glyn Dŵr rebellion". BBC. 25 February 2013. Cyrchwyd 23 March 2022.
  29. ↑ "The Pennal Letter". owain-glyndwr.wales. Cyrchwyd 14 August 2022.
  30. ↑ "Llythyr Pennal - Llyfrgell Genedlaethol Cymru". www.llyfrgell.cymru. Cyrchwyd 2024-05-16.
  31. ↑ Davies, John (2014-01-02). Hanes Cymru (A History of Wales in Welsh). Penguin UK. ISBN 978-0-14-196172-9.
  32. ↑ "BBC Wales - History - Themes - Chapter 10: The revolt of Owain Glyndwr (part two)". BBC. Cyrchwyd 21 March 2022.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Rhyfeloedd_dros_annibyniaeth_Cymru&oldid=13327427"