Wicipedia

Archaeoleg Cymru

Astudiaeth o alwedigaeth ddynol o fewn gwlad Cymru yw archeoleg Cymru a feddiannwyd gan fodau dynol modern ers 225,000 BCE, gyda meddiannaeth barhaus o 9,000 BCE.[1] Mae dadansoddiad o’r safleoedd, arteffactau a data archeolegol arall yng Nghymru yn manylu ar ei thirwedd gymdeithasol gymhleth a’i esblygiad o’r cyfnod Cynhanesyddol i’r cyfnod Diwydiannol.

Clogyn aur yr Wyddgrug, sy'n fantell aur o'r oes efydd o Gymru yn dyddio o 1900–1600 CC.

Llinell Amser

golygu
 
Pentre Ifan, cromlechi Neolithig yng Nghymru.

Cymru Hynafol

golygu

Yn y cyfnod Palaeolithig prin yw'r dystiolaeth o weithgarwch dynol; mae hyn yn rhannol oherwydd ffactorau daearegol, gyda dyddodion yn cael eu golchi i ffwrdd neu eu diystyru.[2] O’r dystiolaeth sydd wedi goroesi, gellir pennu meddiannaeth ddynol o hyd, gydag arteffactau arwyddocaol megis y Fonesig Goch o Ben-y-fai, a ddarganfuwyd ym 1823. Arweiniodd ei ddarganfyddiad gwreiddiol at lawer o ddamcaniaethau ffug am ei darddiad, ond arweiniodd ail-archwiliadau dilynol gan ddefnyddio technoleg gynyddol soffistigedig at "Y Fonesig Goch" (a elwir bellach yn sgerbwd gwrywaidd) yn cael ei chadarnhau fel sgerbwd hynaf dynol modern i'w ddarganfod. yn y DU,[3][4] yn dyddio'n ôl 33–34,000 o flynyddoedd yn ôl Amgueddfa Hanes Natur Prifysgol Rhydychen.[5]

Ceir mwy o dystiolaeth Neolithig, gan gynnwys y 150 cromlechi[6][7] a geir ledled Cymru a chromlechi megis Pentre Ifan. Mae aneddiadau hefyd yn bresennol yn y cofnod archeolegol, gyda chymdogaeth Neolithig yn Llanfaethlu yn "bentref cynharaf" posibl yng Nghymru.[8] Mae tystiolaeth o ddiwydiant mwyngloddio hefyd yn amlwg: darganfuwyd chwarel Neolithig yn ddiweddar yn Ffynnon Dyfnog.[9][10]

Cymru Oes yr Efydd

golygu
 
Tarian Rhos Rydd, Cymru, 1300-1000 CC. Yn cael ei arddangos yn yr Amgueddfa Brydeinig.

Mae tarian Rhyd y Gors yn darian aloi copr wedi'i churo'n fawr 67 cm o led yn dyddio o'r 12fed i'r 10fed ganrif CC, a gedwir ar hyn o bryd yn yr Amgueddfa Brydeinig. Mae gan y darian ugain asennau consentrig bob yn ail â rhesi o benaethiaid. Darganfuwyd y darian yn Rhyd y Gors, Ceredigion ac fe’i rhoddwyd i’r Amgueddfa Brydeinig gan Syr Augustus Wollaston Frank ym 1873. Mae'r darian hon yn enghraifft o ddefnydd aloi copr cynnar o'r Oes Efydd.[11] Darganfuwyd celc aur Llanwrthwl yn cynnwys llu o dorchau aur Celtaidd ar yr 21ain o Chwefror 1954 ym Manc Case-wyllt ar Fferm Talwrn yn Llanwrthwl. Daethpwyd o hyd i ddwy ffagl aur o dan ddwy garreg fach o dan garreg fawr iawn o tua 100 kg yn nes at yr wyneb. O dan y ddwy dorch uchaf roedd carreg fach arall uwchben dwy dorch aur arall. Mae'r garreg farcio'n awgrymu bod y torchau hyn wedi'u cuddio gyda'r bwriad o'u hadalw'n ddiweddarach. Bron i 5 mlynedd yn ddiweddarach, darganfuwyd modrwy aur ganol yr Oes Efydd tua 2.5 km i ffwrdd.[12]

Tua 2000 CC daeth y defnydd o efydd i wneud offer yn gyffredin yng Nghymru, gan ddisodli copr.[2] Yn ystod y cyfnod hwn, arteffactau a safleoedd claddu y ceir y dystiolaeth archeolegol fwyaf o weithgarwch dynol, yn hytrach na safleoedd anheddu.[2] Mae'r arteffactau hyn yn cynnwys llawer o gelciau gwaith metel,[2] megis celc Broadward. Mae arteffactau o'r fath hefyd yn dangos y galluoedd metelegol sy'n bresennol yng Nghymru'r Oes Efydd, megis y gwaith llen-aur ar Fantell yr Wyddgrug. Gwelir y diwydiant hwn hefyd ar y Gogarth, lle y cloddiwyd copr yn y mwynglawdd Oes Efydd mwyaf yn y byd.[13]

 
Plac Llyn y Cerrig Bach yn dyddio o'r Oes Haearn. Amgueddfa Genedlaethol Cymru

Cymru Oes yr Haearn

golygu

Nid yw Cymru Oes Haearn, o 800 CC i 74 CE, wedi bod yn destun cloddiadau archeolegol mor helaeth â chyfnodau eraill.[14] Daw tystiolaeth ar gyfer y cyfnod yn bennaf o aneddiadau a bryngaerau, yn ogystal ag eitemau statws; ond mae arteffactau yn ymwneud â chymdeithasau lleol a bywyd domestig yn brin.[14] O'r canfyddiadau cyfredol, mae tystiolaeth o ddosbarth rhyfelwr elitaidd yn ogystal â chyswllt trawsddiwylliannol[14] Roedd y defnydd o symbolaeth Geltaidd fel y Trisgel yn bodoli yn yr Oes Haearn yng Nghymru. Un o'r enghreifftiau gorau o hyn yw'r plac cilgantaidd a ddarganfuwyd yn Llyn y Cerrig Bach ym Môn. Credir bod y symbol hwn yn cynrychioli aelod triphlyg ac yn cael ei ystyried gan rai i gynrychioli daear, gwynt a dŵr. Curwyd symbol trisgel yr arteffact arbennig hwn i'r metel o gefn y plac. Nid yw union bwrpas y plac hwn yn glir; fodd bynnag, mae'n ymddangos yn addurniadol ac efallai ei fod wedi'i ddefnyddio i addurno cerbyd, tarian, neu hyd yn oed offeryn cerdd. Erys yr arteffact hwn yn enghraifft bwysig o symbolaeth Geltaidd yng Nghymru.[15]

Darganfuwyd tywysydd teyrnasiad Efydd o gerbyd Celtaidd yn dyddio i 50–80 OC ger Pentyrch ym 1965. Roedd cerbydau Celtaidd yn arwydd o statws uchel a darganfuwyd y math hwn o waith efydd gyda gwydr coch hefyd yn y gladdedigaeth cerbyd Celtaidd cyntaf erioed yng Nghymru yn 2018. Mae'n bosibl i'r cerbydau hyn gael eu defnyddio i frwydro yn erbyn Rhufeiniaid a Llychlynwyr gan y Celtiaid yng Nghymru.[16][17]

Cymru Rufeinig

golygu
 
Golygfa o'r awyr o amffitheatr Rufeinig Caerllion, ger Casnewydd

Meddianwyd Cymru gan Rufain o 78 CE,[18] gan adael llawer o safleoedd ledled Cymru sydd wedi cael eu cloddio ers hynny. Wedi goresgyn llwythau Celtaidd lleol Deceangli, yr Ordoficiaid a'r Silwriaid, cadarnhawyd rheolaeth trwy nerth milwrol, cymathiad cymdeithasol ac isadeiledd caerog.[2] Mae hyn yn cynnwys tref Caerllion yn Ne Cymru, a adnabyddir yng nghyfnod y Rhufeiniaid fel Isca Augusta, gyda safleoedd amlwg megis barics milwrol, baddondai, ac un o'r amffitheatrau sydd wedi'u cadw orau ym Mhrydain.[19] Roedd aneddiadau presennol Cymru hefyd yn destun rhamant, gyda'r boblogaeth yn Nhre'r Ceiri, lle darganfuwyd llawer o arteffactau Rhufeinig, yn tyfu yn ystod y goresgyniad Rhufeinig.[20] Digwyddodd mwyngloddio hefyd yn y cyfnod Rhufeinig, er enghraifft yn Sir Gaerfyrddin, lle mae gwaith maes a chloddio archaeolegol wedi sefydlu mwyngloddio aur cymhleth.[21]

 
Maen Achwyfan (yn ôl pob tebyg o'r 10fed ganrif).

Cymru'r Oesoedd Canol

golygu

Adlewyrchir y meddiannaeth ar raddfa fawr o Gymru gan Loegr yn y cyfnod Canoloesol yn y cofnod archeolegol, yn enwedig ym mhensaernïaeth wleidyddol cestyll. Mae gan Gymru dros 600 o gestyll, llawer ohonynt mewn carreg a adeiladwyd gan y Saeson yn ystod neu ar ôl y goncwest Normanaidd.[22] O ganlyniad mae'n adnabyddus i lawer fel prifddinas cestyll y byd.[23][22][24] Yn ystod y cyfnod hwnnw ffurfiodd amrywiol Deyrnasoedd Cymru ac yn ddiweddarach Tywysogaeth Cymru,[25] gan adael olion archaeolegol arwyddocaol ill dau.[26] Bu hefyd cyrchoedd Llychlynwyr yng Nghymru drwy gydol y cyfnod Canoloesol, yn enwedig mewn ardaloedd arfordirol.[27] Mae tystiolaeth archeolegol hefyd yn sefydlu rhyngweithiad di-drais rhwng y Llychlynwyr a'r Cymry, megis yr anheddiad Llychlynnaidd yn Llanbedrgoch.[27] Daethpwyd o hyd i gard cleddyf Llychlynnaidd o dan y dŵr yn Smalls Reef, Arfordir Penfro sy'n dyddio o 1100-1125 CE.[28] Mae'r gard hwn yn dystiolaeth archeolegol o ddylanwad a phresenoldeb Llychlynwyr ar arfordir Sir Benfro.[29]

Mae arteffactau o'r cyfnod canoloesol hefyd yn dangos tystiolaeth o Gristnogaeth Geltaidd. Daeth Awstin yn esgob Caergaint yn 590 OC, fodd bynnag, roedd Sant Illtud eisoes yn lledaenu Cristnogaeth yn y Gymru Geltaidd, efallai yn fuan iawn ar ôl ymadawiad y Rhufeiniaid yn 383 OC.[30] Cedwir croesau carreg Cristnogol Celtaidd bellach o fewn capel Galilea o’r 13eg ganrif yn eglwys Illtud Sant yn Llanilltud Fawr ( Llanilltud Fawr ) a chredir eu bod yn dyddio o’r 8fed i’r 10fed ganrif.[31] Efallai mai’r groes Geltaidd enwocaf yng Nghymru a’r groes olwyn dalaf ym Mhrydain yw Maen Achwyfan sy’n dyddio o’r 10fed ganrif yn ôl pob tebyg. Mae'r gofeb hon yn cynnwys cerfiadau o ryfelwr arfog a ddylanwadwyd gan y Celtiaid a'r Llychlynwyr ac fe'i hystyrir yn bwysig yn genedlaethol yn stori Cristnogaeth yng Nghymru.[32][33][34]

Y Cyfnod Modern Cynnar

golygu

Cafodd modrwy aur gyda delwedd penglog ei darganfod yng Ngharreghofa, Powys yn 2019. Yn ôl Amgueddfa Genedlaethol Cymru, mae’r fodrwy hon yn fwy cofiadwy ac yn atgof o anochel marwolaeth ac mae hefyd yn arwydd o’r cyfraddau marwolaethau uchel yn ystod y cyfnod hwn (dyddiedig 1550–1650) o gymharu â’r oes fodern.[35]

Cymru Ddiwydiannol i'r Presennol

golygu

Bu gan Gymru gyfnod o 400 mlynedd o ddiwydiannu, gan gynnwys diwydiannau mawr o gloddio am gerrig, mwyngloddio glo a metel a mwyndoddi ymhlith eraill.[21] Mae'r diwydiannau hyn wedi gadael olion archeolegol diriaethol, megis Camlas Llangollen yng Ngogledd Cymru a ddefnyddiwyd i gludo deunyddiau crai yn ogystal â chynhyrchion eraill o Gymru i Loegr.[36] Mae llawer o safleoedd o'r cyfnod hwn wedi'u cadw'n dda, gyda rhai fel Blaenafon a Llanberis bellach yn gartref i amgueddfeydd diwydiannol.[37]

Safleoedd nodedig

golygu
 
Clawdd Offa, ger Clun.

Mae Pentre Ifan, cromlech Neolithig, yn symbol o dreftadaeth Gymreig,[38] ac fe'i gelwir yn un o henebion cynhanesyddol mwyaf adnabyddus Cymru.[39]

 
Camlas Llangollen

Astudiwyd y safle ers 1603 ac roedd yn debygol o fod yn safle claddu cymunedol ac yn fan cysegredig trwy gydol ei ddefnydd.[38] Ym Môn, ymwelir yn aml hefyd â safle Neolithig Bryn Celli Ddu, sy'n cynnwys hengor a beddrod siambr.[40][41]

Safle nodedig o'r Oes Efydd yw Mwyngloddiau Copr y Gogarth,[41] a oedd â'r gallu i gynhyrchu bron i 2,000 tunnell o efydd[42] fel y mwynglawdd mwyaf o'i amser a adnabyddir yn y byd ar hyn o bryd.[13][42] Defnyddiwyd y safle trwy gydol yr Oes Efydd cyn i gynhyrchu ddod i ben, a chafodd ei gloddio am gyfnod byr hefyd yn y cyfnod Rhufeinig.[42] Defnyddiwyd y copr a gynhyrchwyd i wneud gwrthrychau efydd a oedd wedyn yn cael eu masnachu a'u gwasgaru ledled Ewrop.[43]

Mae caer Oes Haearn Tre'r Ceiri yn un o'r safleoedd sydd wedi'u cadw orau a mwyaf cyfan o'i fath yn y DU.[20][44][45][46] Dros amser bu'n ganolbwynt astudiaeth archeolegol ddwys,[46] gyda'r dystiolaeth gynharaf am feddiannaeth ddynol yn garnedd o'r Oes Efydd. Roedd pobl yn byw ar y safle yn ystod cyfnod y Rhufeiniaid, gyda llawer iawn o arteffactau Rhufeinig yn cael eu cloddio. Daeth meddiannaeth i ben yn y 4edd ganrif OC; fodd bynnag, mae'r safle yn dal i fod yn brif gyrchfan i dwristiaid.[41][45]

Mae sawl safle Rhufeinig amlwg wedi cael eu cloddio yng Nghymru. Yng Ngogledd Cymru mae Segontium, ger Caernarfon, yn nodedig: dyma gaer Rufeinig fwyaf yr ardal ac mae'n atyniad mawr i dwristiaid.[41] Mae'r safle hefyd yn cynnwys teml a thref. Mae Isca Augusta, Caerllion fodern, yn safle milwrol tebyg ac mae hefyd yn lleoliad Amgueddfa Lleng Rufeinig Cymru. Mae safle arall, Venta Silurum, yn arddangos y waliau amddiffynnol Rhufeinig sydd wedi'u cadw orau yn y DU.[47]

Clawdd Offa, clawdd canoloesol a grëwyd fel ffin rhwng Cymru a Lloegr,[48] a dilynir ei lwybr bellach gan lwybr pellter hir poblogaidd.[41] Mae safleoedd canoloesol poblogaidd eraill yn cynnwys Abaty Tyndyrn, Carreg Cennen, a chestyll Conwy, Caerffili, Caernarfon, Caerdydd a Phenfro.[41]

Mae pedwar Safle Treftadaeth y Byd UNESCO yn ymwneud ag archeoleg yng Nghymru, sy’n bodloni meini prawf Gwerth Cyffredinol Eithriadol UNESCO : Traphont Ddŵr a Chamlas Pontcysyllte, Cestyll a Muriau Trefi’r Brenin Edward yng Ngwynedd, Tirwedd Llechi Gogledd Orllewin Cymru a Thirwedd Ddiwydiannol Blaenafon.[49] Mae "Cestyll a Muriau Trefi'r Brenin Edward" yn cynnwys nifer o safleoedd canoloesol,[50] tra bod Pontcysyllte, y Chwareli Llechi a Blaenafon yn enghreifftiau o safleoedd diwydiannol, gyda Big Pit Amgueddfa Lofaol Cymru ym Mlaenafon yn croesawu 113,324 o ymwelwyr yn 2019–2020.[51]

Sefydliadau

golygu
 
Adfer Castell Coch yn 2018 gan Cadw

Mae yna lawer o sefydliadau sy'n ymwneud ag archaeoleg yng Nghymru. Mae’r prif sefydliadau yn ffurfio ‘trybedd’ ar gyfer diogelu, cofnodi a deall archaeoleg a threftadaeth ddiwylliannol: y rhain yw Cadw, Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru (CBHC), a phedair Ymddiriedolaeth Archaeolegol Cymru.[52]

Cadw yw asiantaeth y llywodraeth sy’n gyfrifol am amgylchedd hanesyddol Cymru, sy’n ymwneud â gofalu am safleoedd hanesyddol a’u cynnal a’u cadw tra hefyd yn annog mynediad ac ymgysylltiad cyhoeddus. Maent hefyd yn gyfrifol am hybu ymchwil archeolegol ledled Cymru, megis eu cefnogaeth i gloddio yng Nghastell Dryslwyn.[53] Mae Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru (CBHC) yn gorff llywodraeth arall, sydd drwy Warant Frenhinol yn casglu, yn cynnal ac yn dosbarthu gwybodaeth archaeolegol a hanesyddol yn ogystal â’i gyfrifoldebau ynghylch safonau cenedlaethol ar y pynciau hyn.[54] Mae pedair Ymddiriedolaeth Archaeolegol Cymru yn elusennau annibynnol sy’n darparu rhai gwasanaethau a ddarperir mewn rhannau eraill o’r DU gan lywodraeth ganolog neu leol: sef Ymddiriedolaeth Archeolegol Clwyd-Powys, Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed, Ymddiriedolaeth Archeolegol Morgannwg-Gwent a Gwynedd Ymddiriedolaeth Archeolegol ; mae pob ymddiriedolaeth yn canolbwyntio ar ei rhanbarth priodol i helpu i reoli, ymchwilio, hyrwyddo ac addysgu'r cyhoedd am archeoleg.[55]

Mae elusennau eraill yn cynnwys Cyngor Archaeoleg Prydain Cymru, sef cangen Cymru o elusen ledled y DU, sy'n ymwneud â chefnogi archeolegwyr a hyrwyddo treftadaeth yng Nghymru, megis trwy eu menter,  y Clwb Archeolegwyr Ifanc.[56][57][58] Elusen nodedig arall yw'r Cambrian Archaeological Association, sy'n astudio ac yn addysgu archeoleg Cymru yn ogystal â chyhoeddi cylchgrawn blynyddol, Archaeologia Cambrensis.[59]

Ymhlith y prifysgolion yng Nghymru sy'n cynnig cyrsiau ar archaeoleg mae Prifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant, Prifysgol Bangor, Prifysgol Abertawe, Prifysgol Aberystwyth a Phrifysgol Caerdydd[60]

Dychwelyd arteffactau i Gymru

golygu
 
Olion dynol Palaeolithig o Fonesig Goch Pen-y-fai, a gloddiwyd yn Ne Cymru. Tynnwyd y llun pan gawsant eu harddangos yn yr Amgueddfa Hanes Natur yn Haf 2014.

Bu galwadau yn y cyfryngau Cymreig i ddychwelyd rhai o'r arteffactau mwyaf arwyddocaol a ddarganfuwyd yng Nghymru gan yr Amgueddfa Brydeinig yn ôl iddynt. Mae'r arteffactau hyn yn cynnwys tarian Rhyd-y-gors, tarian Moel Hebog a tharianau bwcler Cymreig. Mae galwadau hefyd i ddychwelyd Mantell enwog Yr Wyddgrug, lunula Llanllyfni, y a Tancard Trawsfynydd ( yn Lerpwl ar hyn o bryd ) a'r Fonesig Goch o Paviland ( yn Rhydychen ar hyn o bryd ) i amgueddfa yng Nghymru.[61]

Rhestr o amgueddfeydd sy'n ymwneud ag archeolegol

golygu

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ "BBC - Wales - History - Themes - Chapter one: Prehistoric Wales". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2020-01-30.
  2. ↑ 2.0 2.1 2.2 2.3 2.4 Stanford, S. C. (1980). The archaeology of the Welsh Marches. London: Collins. ISBN 0-00-216251-2. OCLC 6791703.
  3. ↑ Dodd, A. H. (1972). A short history of Wales : Welsh life and customs from prehistoric times to the present day. London: B.T. Batsford. ISBN 0-7134-1466-9. OCLC 19629146.
  4. ↑ Moss, Stephen (2011-04-25). "The secrets of Paviland Cave". The Guardian (yn Saesneg). ISSN 0261-3077. Cyrchwyd 2020-01-30.
  5. ↑ "The 'Red Lady' of Paviland | Oxford University Museum of Natural History". oumnh.ox.ac.uk. Cyrchwyd 2020-01-30.
  6. ↑ "Cromlech, the first Welsh stone structures". Historic UK (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-12.
  7. ↑ "BBC - Wales - History - Themes - Chapter one: Prehistoric Wales". www.bbc.co.uk. Cyrchwyd 2020-02-12.
  8. ↑ Krakowka, Kathryn (2017-10-05). "Wales' earliest village?". Current Archaeology (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  9. ↑ "Neolithic Quarry Discovered at Christian Pilgrimage Site in Wales - Archaeology Magazine". www.archaeology.org. Cyrchwyd 2020-02-21.
  10. ↑ "Neolithic era quarry discovered in Wales". Quarry (yn Saesneg). 2019-10-31. Cyrchwyd 2020-02-21.
  11. ↑ "shield | British Museum". The British Museum (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-10.
  12. ↑ "Middle Bronze Age gold flange-twisted bar torc". National Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-13.
  13. ↑ 13.0 13.1 "Great Orme Copper Mines, History & Photos | Historic Wales Guide". Britain Express (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  14. ↑ 14.0 14.1 14.2 Ritchie, Matt (2018-02-28). "A Brief Introduction to Iron Age Settlement in Wales" (yn en). Internet Archaeology (48). doi:10.11141/ia.48.2. ISSN 1363-5387. https://intarch.ac.uk/journal/issue48/2/index.html.
  15. ↑ "Crescentic plaque | Peoples Collection Wale". www.peoplescollection.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-10.
  16. ↑ "Late Iron Age copper alloy terret". National Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-17.
  17. ↑ "EXCLUSIVE: A Celtic burial site of international importance has been discovered in a Pembrokeshire field". Western Telegraph (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-17.
  18. ↑ "United Kingdom - Roman Britain". Encyclopedia Britannica (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-06.
  19. ↑ Brenda Williams (April 2004). The Romans in Britain. Jarrold Publishing. tt. 74–. ISBN 978-1-84165-127-9.
  20. ↑ 20.0 20.1 "Tre'r Ceiri Hillfort". National Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  21. ↑ 21.0 21.1 Rees, Morgan (1975). The industrial archaeology of Wales. David & Charles. ISBN 0-7153-6819-2. OCLC 493251105.
  22. ↑ 22.0 22.1 "Castles in Wales". Wales (yn Saesneg). 2019-01-22. Cyrchwyd 2020-02-12.
  23. ↑ "Castles everywhere". VisitWales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-12.
  24. ↑ "Wales – the Castle Capital of the World". Tenon Tours (yn Saesneg). 2014-04-01. Cyrchwyd 2020-02-12.
  25. ↑ "Early Medieval Wales". www.castlewales.com. Cyrchwyd 2020-02-21.
  26. ↑ Steane, John (2014-10-30). The Archaeology of Medieval England and Wales. doi:10.4324/9781315746975. ISBN 9781315746975.
  27. ↑ 27.0 27.1 "When the Vikings invaded North Wales". National Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  28. ↑ "Viking copper alloy sword guard". National Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-02-17.
  29. ↑ "The Lost History of Viking Wales | The Post Hole". www.theposthole.org. Cyrchwyd 2022-02-17.
  30. ↑ "Celtic Christianity: History of Welsh seat of learning revealed". BBC News (yn Saesneg). 2020-08-09. Cyrchwyd 2022-02-10.
  31. ↑ "Llantwit Major: Celtic crosses' new St Illtud's church home". BBC News (yn Saesneg). 2013-04-12. Cyrchwyd 2022-02-10.
  32. ↑ "What do Medieval carved stones and Celtic crosses in Wales symbolise?". BBC News (yn Saesneg). 2020-07-17. Cyrchwyd 2022-02-10.
  33. ↑ "Maen Achwyfan Cross | Cadw". cadw.gov.wales. Cyrchwyd 2022-02-10.
  34. ↑ "Scheduled Monument - Full Report - HeritageBill Cadw Assets - Reports". cadwpublic-api.azurewebsites.net. Cyrchwyd 2022-02-10.
  35. ↑ Twitter (yn Saesneg) https://twitter.com/amgueddfacymru/status/1376530625394511872. Cyrchwyd 2022-02-17. Missing or empty |title= (help)
  36. ↑ "Llangollen Canal & Horseshoe Falls". www.llangollen.org.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  37. ↑ "Industrial Wales | Cadw". cadw.gov.wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  38. ↑ 38.0 38.1 "Pentre Ifan Burial Chamber | Historic Pembrokeshire Guide". Britain Express (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  39. ↑ Hayward, Will (2018-10-09). "One of Wales' most famous prehistoric sites has been vandalised". walesonline. Cyrchwyd 2020-02-21.
  40. ↑ "Bryn Celli Ddu Burial Chamber | Cadw". cadw.gov.wales. Cyrchwyd 2020-02-21.
  41. ↑ 41.0 41.1 41.2 41.3 41.4 41.5 Dragicevich, Peter (Ebrill 2017). Wales. McNaughtan, Hugh,, Lonely Planet Publications (Firm) (arg. 6th). [Footscray, Victoria, Australia]. ISBN 978-1-78657-330-8. OCLC 981257208.
  42. ↑ 42.0 42.1 42.2 "The World's Largest Prehistoric Copper Mine". Atlas Obscura (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  43. ↑ "Welsh Mine Supplied Copper to Bronze age Europe - Archaeology Magazine". www.archaeology.org. Cyrchwyd 2020-02-21.
  44. ↑ "Tre'r Ceiri - hillfort". Ancient and medieval architecture (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  45. ↑ 45.0 45.1 "Tre'r Ceiri Hillfort - History, Travel, and accommodation information". Britain Express (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  46. ↑ 46.0 46.1 Driver, T. (2008-08-06). "TRE'R CEIRI HILLFORT, LLANAELHAEARN". Coeflein.
  47. ↑ "Roman Sites and Roman Remains in Britain". Historic UK (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  48. ↑ "Offa's Dyke | English history". Encyclopedia Britannica (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-21.
  49. ↑ "The 3 Welsh World Heritage Sites |". www.pontcysyllte-aqueduct.co.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2019-12-30. Cyrchwyd 2020-02-12.
  50. ↑ Centre, UNESCO World Heritage. "Castles and Town Walls of King Edward in Gwynedd". UNESCO World Heritage Centre (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-12.
  51. ↑ "Cumulative Visitor Figures: 2019-2020". National Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-12.
  52. ↑ Belford, Paul (2018-03-28). "Politics and Heritage: Developments in Historic Environment Policy and Practice in Wales" (yn en). The Historic Environment: Policy and Practice 9 (2): 102–127. doi:10.1080/17567505.2018.1456721. https://www.academia.edu/39112419.
  53. ↑ Caple, Chris (2017). Excavations at Dryslwyn Castle 1980-1995. ISBN 978-1-351-19487-7. OCLC 1011120783.
  54. ↑ here, add publisher (2015-06-23). "The Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales". law.gov.wales. Cyrchwyd 2020-02-07.[dolen farw]
  55. ↑ "The Welsh Archaeological Trusts Code of Practice for provision of Archaeological Advice 2017" (PDF). Glamorgan-Gwent Archaeological Trust. Cyrchwyd 2020-01-30.
  56. ↑ Club, Young Archaeologists'. "Donate to the YAC - Archaeology for you". www.yac-uk.org. Cyrchwyd 2020-02-06.
  57. ↑ "The Council for British Archaeology (CBA) and You | The Post Hole". www.theposthole.org. Cyrchwyd 2020-02-06.
  58. ↑ "CBA WALES". CBA WALES (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-06.
  59. ↑ "Cambrian Archaeological Association – One of the oldest societies in Wales and the Marches devoted to the study of the history and archaeology of the Principality" (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-07.
  60. ↑ "5 institutions in Wales | offering Archaeology courses". www.hotcoursesabroad.com (yn Saesneg). Cyrchwyd 2020-02-07.
  61. ↑ "Buried treasure: calls for important Welsh artefacts to be brought back home". Nation.Cymru (yn Saesneg). 2021-09-25. Cyrchwyd 2022-02-10.


Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Archaeoleg_Cymru&oldid=13305611"