Wicipedia

Y Ddraig Goch

symbol cenedlaethol sy'n ymddangos ar faner Cymru
(Ailgyfeiriad o Draig Goch)

Mae Y Ddraig Goch yn symbol herodrol sy'n cynrychioli Cymru ac yn ymddangos ar faner genedlaethol Cymru.

Y Ddraig Goch

Fel arwyddlun, defnyddiwyd y ddraig goch ers teyrnasiad Cadwaladr, Brenin Gwynedd o tua 655 OC ac fe'i gelwir yn hanesyddol yn "Ddraig Goch Cadwaladr". Ymhlith arweinwyr hynafol y Brythoniaid Celtaidd sy'n cael eu personoli fel dreigiau mae Maelgwn Gwynedd, Mynyddog Mwynfawr ac Urien Rheged . Ymhlith y "dreigiau" Cymreig diweddarach mae Owain Gwynedd, Llywelyn ap Gruffydd ac Owain Glyndŵr.

Mae’r ddraig goch i’w gweld yn stori hynafol y Mabinogion am Lludd a Llefelys lle mae wedi’i charcharu, yn brwydro â draig wen oresgynnol, yn Ninas Emrys. Mae'r stori yn parhau yn Historia Brittonum, a ysgrifennwyd tua 829 OC, lle mae Gwrtheyrn, Brenin y Brythoniaid yn rhwystredig yn ei ymdrechion i adeiladu caer yn Ninas Emrys. Mae bachgen, Emrys, yn dweud wrtho am gloddio am ddwy ddraig sy'n ymladd o dan y castell. Mae'n darganfod y ddraig wen s'yn cynrychioli'r Eingl-Sacsoniaid, a fydd yn cael ei threchu'n fuan gan ddraig goch Cymru.

Mae’r ddraig goch bellach yn cael ei hystyried yn symbol o Gymruac yn bresennol ar faner genedlaethol swyddogol Cymru, a ddaeth yn faner swyddogol ym 1959.

HanesGolygu

Y CeltiaidGolygu

 
Darn o gleddyf Celtaidd 50 OC

Sarff corniogGolygu

Mae’n bosibl bod y ddraig Geltaidd wedi datblygu o fod yn neidr gorniog a gwenwynig a/neu’n anadlu tân. Mae'n bennaf yn neidr sy'n cael ei drawsnewid yn anghenfil.[1]

DraigGolygu

 
Bathodyn sarff neu ddraig Celtaidd OC 50 - 150

Mae motiff y ddraig yn hysbys mewn celf Geltaidd mewn arddulliau amrywiol a thybir ei fod yn deillio o lên gwerin hynafol y Dwyrain Canol a Gwlad Groeg sy'n debyg i sarff. Roedd y Groegiaid a'r Rhufeiniaid yn ystyried y sarff yn ysbryd gwarcheidiol, wedi'i gynrychioli ar eu hallorau. [2] Roedd pobloedd Celtaidd y Gorllewin yn gyfarwydd â dreigiau yn yr oes cyn-Gristnogol a bod pobl frodorol Prydain yn gwisgo addurniadau Celtaidd gyda motiffau o ddreigiau arnynt yn ystod goresgyniad y Rhufeiniaid. Mae tystiolaeth archeolegol hefyd fod y Celtiaid cyfandirol wedi defnyddio tlysau a phinnau ar ffurf draig yn ystod cyfnod La Téne o c.500CC hyd 1 OC.[3][4][5]

Mae rhai yn awgrymu efallai fod Brythoniaid brodorol Ewrop wedi dod â’r ddraig gyda nhw pan ymfudodd nhw i Brydain cyn yr Oes Rufeinig.[6] Mae'r defnydd cynharaf y gwyddys amdano o'r ddraig gan y Celtiaid yn ymddangos mewn cleddyfau a gwain yn y 4edd ganrif CC.[7] Un enghraifft a ddarganfuwyd ym Mhrydain yw cleddyf Celtaidd o'r oes haearn gynnar sy'n cynnwys dwy ddraig wrthwynebol, y cwestiynir eu bod o ddiwylliant Hallstatt.[8][9] Credir bod dau gleddyf a chleddyf arall (hefyd o waelod yr afon Tafwys) yn cynnwys pâr o ddraig o ddiwylliant La Tène a/neu ddiwylliant Hallstatt.[10][11][12] Mae darganfod parau draig Geltaidd yn afon Tafwys yn awgrymu bod cysylltiadau yn bodoli rhwng Prydain a gweddill y byd Celtaidd yn y degawdau tua 300 CC.[13] Mae tystiolaeth mewn darnau arian hefyd yn dangos dreigiau Celtaidd yn 50-45 CC.[14]

Draco fel safon a theitl milwrolGolygu

 
Dacian draco wedi'i gipio gan Rufeiniaid, Rhufain

Mae'r defnydd milwrol o'r term "ddraig" (yn Lladin, "draco") yn dyddio'n ôl i'r cyfnod Rhufeinig ac mae hyn yn ei dro yn debygol o gael ei ysbrydoli gan symbolau'r Scythiaid, Indiaid, Persiaid, Dacianiaid neu Parthiaid.[15] Gall y term draco gyfeirio at ddraig, sarff neu neidr ac mae'r term draconarius (Lladin) yn dynodi "cludwr y safon sarff".[16] Mae Franz Altheim yn awgrymu bod ymddangosiad cyntaf y draco a ddefnyddiwyd gan y Rhufeiniaid yn cyd-daro â recriwtio milwyr nomadaidd o dde a chanolbarth Asia yn ystod cyfnod Marcus Aurelius gan y Rhufeiniaid.[17] Un symbol a all fod wedi dylanwadu ar y ddraig Gymreig yw Draco y Sarmatiaid, a gyfrannodd at yr unedau marchfilwyr a leolir yn Ribchester o'r 2il i'r 4edd ganrif.[18] Cynrychiolwyd carfannau gan y safon filwrol draco o'r drydedd ganrif yn yr un modd ag yr oedd safon yr eryr Aquila yn cynrychioli'r llengoedd. Yr enw ar gludwr safonol y fintai oedd draconarius ac roedd yn cario ffon euraid gyda draco ar y brig.[15] Er enghraifft, tystir bod Gâl wedi gorymdeithio o dan y ddraig i wahaniaethu rhwng y fintai Galaidd a'r llengoedd Rhufeinig.[19]

 
Safon Draco o Niederbieber
 
Carnyx o Tintignac

Ar ôl ymadawiad y RhufeiniaidGolygu

Ar ôl i'r Rhufeiniaid adael Cymru, awgrymwyd mae'r Brythoniaid Rhufeinig a wrthwynebodd oresgyniad y Sacsonaidd. Mae hyn i'w weld yn yr enwau a briodolir yn y chwedl i'r rhai a arweiniodd yr wrthblaid, gan gynnwys Ambrosius Aurelianus ac efallai Artorius. Gallai hyn roi cyfrif am sut y daeth y derminoleg Rufeinig i gael ei mabwysiadu gan Brydeinwyr.[15] O gofnodion ysgrifenedig cyntaf y Brythoniaid, daeth yn amlwg bod dreigiau eisoes yn gysylltiedig ag arweinwyr milwrol. Wrth ysgrifennu tua 540, soniodd Gildas am y pennaeth Brythonig Maglocunus (Maelgwn Gwynedd) fel yr "insularis draco".[20]

Mae'r beirdd Cymraeg neu Frythonig cynnar, Taliesin ac Aneirin ill dau yn defnyddio dreigiau yn helaeth fel delwedd ar gyfer arweinwyr milwrol,[15][21] ac i'r Brythoniaid dechreuodd y gair draig gymryd ffurf term am arweinydd rhyfel, tywysog neu reolwr.[22] Yn Y Gododdin, disgrifia Aneirin ei noddwr, Mynyddog Mwynfawr fel "y ddraig" pan sonia am "wledd y ddraig". Disgrifia hefyd yr arweinydd rhyfel, Gwernabwy mab Gwen, fel draig brwydr Catraeth. [23][24] Yn y cyfamser disgrifiodd Taliesin, Urien Rheged, arweinwyr dibrofiad a medrus fel "dreic dylaw" (draig dibrofiad) a "dreic hylaw" (draig medrus) yn y drefn honno. [25] Gelwir Owain ap Urien yn "Owain ben draic", y brif ddraig.[15] Er na chawsant eu llunio tan yn ddiweddarach, mae prif ran Y Gododdin a’r cerddi arwrol ar Urien Rheged gan Taliesin bron yn sicr yn dyddio o’u tarddiad i’r chweched ganrif.[26][24]

Sefnyddwyd y term "draig" i gyfeirio at arweinwyr Cymreig gan gynnwys Owain Gwynedd, [27] Llywelyn ap Gruffudd ( Llywelyn ein Llyw Olaf )[28] ac "y ddraig" Owain Glyndŵr.[29] Cyfeiria Cynddelw Brydydd Mawr, bardd llys i Owain Gwynedd, ato mewn un farwnad, gan ei bersonoli fel "Draig aur Eryri o eryrod".[27][30]

Draig Goch CadwaladrGolygu

 
Cadwaladr yn mynd i frwydr dan faner y ddraig goch. (Eglwys Llandaf, Caerdydd)

Fel arwyddlun, defnyddiwyd y ddraig goch ers teyrnasiad Cadwaladr, Brenin Gwynedd o tua 655 OC.[21] Disgrifir y ddraig Goch Gymreig yn aml fel "Draig Goch Cadwaladr" am y rheswm hwn.[31] Mae cerddi Taliesin yn diweddarach yn cyfeirio at ddychweliad Cadwaladr (r. circa 655 i 682) a dyfodiad rhyddid o'r Sacsonaidd. Serch hynny efallai fod y rhain cyn hyned â diwedd y 7fed ganrif, ac yn sôn am y "draig ffaw ffyst gychwyned". [25]

MabinogionGolygu

Yn stori'r Mabinogion mae Lludd a Llefelys, mae'r ddraig goch yn ymladd â'r Ddraig Wen sy'n goresgyn. Mae pla yn cael ei achosi gan frwydr rhwng draig goch a draig wen estron. Rhaid i Lludd osod trap iddynt yn union ganol yr ynys a elwir Rhydychen, eu rhoi i gysgu gyda medd, ac yna eu claddu dan ddaear mewn cist garreg . Mae'r trydydd pla yn cael ei achosi gan ddewin nerthol, sy'n taflu swyn i wneud i'r holl lys syrthio i gysgu tra ei fod yn ysbeilio eu hystordai. Rhaid i Lludd ei wynebu, gan gadw ei hun yn effro gyda llond dwrn o ddŵr oer.[32] Mae Lludd yn dychwelyd adref i Brydain. Mae'n dinistrio'r Coraniaid gyda'r cymysgedd pryfed ac yn cyfyngu'r dreigiau yn Ninas Emrys . Yn olaf mae'n ymladd yn erbyn y dewin, sy'n ymostwng i Lludd ac yn ddod yn was ffyddlon iddo.[32]

Historia BrittonumGolygu

 
Mae Gwrtheyrn ac Ambros yn gwylio'r frwydr rhwng y dreigiau coch a gwyn: darluniad o lawysgrif o'r 15fed ganrif o Historia Regum Britannaiae gan Sieffre Mynwy.

Mae'r chwedl yn parhau yn yr Historia Brittonum, a ysgrifennwyd gan Nennius. Ysgrifennwyd Historia Brittonum tua 828, ac erbyn hynny nid oedd y ddraig bellach yn symbol milwrol yn unig ond yn gysylltiedig â gwaredwr y Brythoniaid/Cymry oddi wrth y Sacsoniaid. Dyma'r tro cyntaf hefyd i liw'r ddraig fod yn goch. Serch hynny, mae'n ddigon posib bod yna briodoliad hŷn o goch i liw'r ddraig yn Y Gododdin.[15][a] Mae stori Lludd a Llefelys yn y Mabinogion yn setlo'r mater, gan sefydlu'n gadarn bod draig goch y Brythoniaid Celtaidd yn gwrthwynebu draig wen y Sacsoniaid. [33]

Ym mhenodau 40–42 ceir naratif lle mae'r teyrn Gwrtheyrn yn ffoi i Gymru i ddianc rhag y goresgynwyr Eingl-Sacsonaidd. Yno mae'n dewis bryngaer fel safle ei encil brenhinol, ac yn ceisio adeiladu cadarnle, ond mae'r castell yn cwympo dro ar ôl tro. Dywed ei ddoethion wrtho fod yn rhaid iddo aberthu bachgen ifanc a aned heb dad yn y fan a'r lle i leddfu'r felltith. Anfonodd y Brenin ei filwyr allan ar draws y wlad i ddod o hyd i fachgen o'r fath ac mae'n darganfod bachgen o'r fath, Emrys (Ambrosius Aurelianus), ond datguddia Emrys y gwir reswm dros y dymchwel: mae pwll cudd yn cynnwys dwy ddraig, un goch ac un wen, yn cynrychioli'r Brythoniaid a'r Sacsoniaid yn benodol, wedi'u claddu o dan y sylfaen. [34] Eglura sut y byddai Draig Wen y Sacsoniaid, er ei bod yn ennill y frwydr ar hyn o bryd, yn cael ei threchu gan y Ddraig Goch Gymreig yn fuan. Wedi cwymp Gwrtheyrn, rhoddwyd y gaer i'r Uchel Frenin Ambrosius Aurelianus, a elwid yn Gymraeg fel Emrys Wledig, a dyna pam ei henw. [34]

Sieffre o FynwyGolygu

 
Brenin Arthur. Darlun o Historia Regum Britanniae ('Hanes Brenhinoedd Prydain') o'r 15fed ganrif gan Sieffre o Fynwy.

Ailadroddir yr un stori am y dreigiau coch a gwyn yn Hanes Brenhinoedd Prydain Sieffre o Fynwy, lle mae'r ddraig goch hefyd yn broffwydoliaeth am ddyfodiad y Brenin Arthur.[35]

Pan gyrhaeddodd y chwedlau Arthuraidd diweddarach eu ffurf fodern, ysgrifennodd Sieffre o Fynwy, yn y 12fed ganrif ar gyfer cynulleidfa Ffrengig a Llydaweg, fod y Brenin Arthur yn defnyddio baner draig aur.[36] Roedd ei safon hefyd wedi'i addurno â draig aur.[37][38] Sonnir hefyd mewn o leiaf pedair llawysgrif fod Arthur yn gysylltiedig â'r ddraig aur, a'r swyddogaethau safonol fel hafan i filwyr clwyfedig mewn brwydrau. Mae Sieffre o Fynwy yn adrodd bod Arthur wedi defnyddio'r safon o fewn ei gyffiniau y tu ôl i'r frwydr i sylw ei filwyr clwyfedig.[39]

 
Cymraeg: "Ythr Ben Dragwn" yn "Dare Phrygius & Brut Tysilio" sydd wedi'i chadw yng Ngholeg yr Iesu, Rhydychen [b]

Owain GlyndŵrGolygu

Adnabuwyd baner Owain Glyndŵr fel Y Ddraig Aur neu 'Y Ddraig Aur'. Fe'i codwyd yn enwog dros Gaernarfon yn ystod Brwydr Tuthill yn 1401 yn erbyn y Saeson. Dewisodd Glyndŵr chwifio safon draig aur ar gefndir gwyn, y safon draddodiadol yr oedd Uthr Benddraig, yn ôl pob sôn, wedi’i hedfan pan oedd y Brythoniaid Celtaidd cyntaf wedi brwydro yn erbyn y Sacsoniaid i stop bron i 1,000 o flynyddoedd ynghynt, a’i drosglwyddo i’w fab y Brenin Arthur.[41][42][43]

Adroddir Adam o Wysg mai draig aur Glyndwr oedd y defnydd cyntaf o safon draig a ddefnyddiwyd mewn rhyfel gan filwyr Cymru ar y 1af o Dachwedd, 1401.[44] [45] Ychwanega'r hanesydd John Davies fod y ddraig a godwyd gan Glyndŵr yn symbol o fuddugoliaeth i'r Brythoniaid Celtaidd.[46]

Ar ei seliau mae Glyndwr hefyd yn ymddangos gyda ddraig Gymreig ar ei helmed, pen ei geffyl a'i goron.[47] Roedd Sêl Fawr Glyndŵr fel Tywysog Cymru hefyd yn cynnwys draig ar ei frig. [48]

 
c. 1400 - c. 1416, Y Ddraig Aur, safon frenhinol Owain Glyndŵr, Tywysog Cymru, wedi ei godi dros Caernarfon yn ystod Brwydr Twthil yn 1401 yn erbyn y Saeson.

  • Darlun o Glyndwr fel y disgrifir gyda choron draig a draig ar ben ei geffyl.

Hari TudurGolygu

Ar feddrod Edmwnd Tudur, Iarll 1af Richmond mae delw yn ei fanylu yn gwisgo coron wedi'i gosod ar ddraig Cadwaladr.[49] [50] Yn dilyn buddugoliaeth ei fab ar faes Bosworth, defnyddiodd Harri VII ddraig goch ar gefndir gwyn a gwyrdd wrth fynd i mewn i St Paul. [47] Defnyddiodd Harri’r VII fotiff y ddraig, ond fe’i defnyddiwyd fel rhan o herodraeth tŷ Tuduraidd yn hytrach na Chymru.[46] Defnyddiwyd draig Cadwaladr fel cefnogwr ar arfbeisiau brenhinol holl sofraniaid Tuduraidd Lloegr ac ymddangosodd hefyd ar safonau Harri VII a Harri VIII.[51]

Bathodyn brenhiniaeth Prydain CymruGolygu

 
Bathodyn Brenhiniaeth Prydain Cymru 1953

Ni ddaeth y ddraig goch yn fathodyn herodrol brenhinol swyddogol tan 1800, pan gyhoeddodd Siôr III warant brenhinol yn cadarnhau'r bathodyn.[52] Mae bathodyn arall i Gymru, sy'n perthyn i Dywysogion Cymru ers 1901, o'r ddraig goch ar fynydd ond gyda label o dri phwynt Argent am yr ysgwydd i'w wahaniaethu oddi wrth fathodyn y brenin.[53] Daeth y bathodyn yn rhan o Arfbais Tywysog Cymru trwy Warant Frenhinol.[54] Ym 1953, cafodd bathodyn y ddraig goch ychwanegiad o anrhydedd gyda'r geiriau "Y DDRAIG GOCH DDYRY CYCHWYN" a choron y frenhiniaeth Brydeinig.[54] Dirmygodd Winston Churchill, y prif weinidog ar y pryd, gynllun y bathodyn, fel y datgelir yng nghofnod canlynol y Cabinet o 1953:

“ Winston Churchill:

"Odious design expressing nothing but spite, malice, ill-will and monstrosity.
Words (Red Dragon takes the lead) are untrue and unduly flattering to Bevan."

Gwilym Lloyd George:

"Wd. rather be on R[oyal] Arms. This (dating from Henry VII) will be something.
We get no recognition in Union – badge or flags.[55]"

”

Ym 1959, gollyngwyd defnydd y Llywodraeth o'r faner hon o blaid y faner bresennol[56] [57] ar anogaeth Gorsedd y Beirdd.[15]

Defnyddiwyd y bathodyn gan Swyddfa Cymru[58] a chafodd ei argraffu ar Offerynnau Statudol a wnaed gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru.[59] Defnyddiwyd y bathodyn o'r blaen yn logo corfforaethol y Cynulliad nes i'r logo "draig ddeinamig" gael ei fabwysiadu.[60]

Disodlwyd y bathodyn Brenhinol hwn gan fathodyn Brenhinol swyddogol newydd yn 2008, a ddileodd y ddraig goch yn gyfan gwbl.[61]

Defnydd modern cynnarGolygu

 
Baner 1908 Cymdeithas Pleidlais i Fenywod Caerdydd a'r Cylch

Ym phasiant cenedlaethol Cymru 1909, mae'r ddraig Gymreig yn ymddangos yn unionsyth ar gefndir gwyn. Mae'r ddraig Gymreig sy'n ymddangos ar y faner ar fwrdd Terra Nova Capten Scott hefyd yn ddraig unionsyth (ringyll) ar gefndir gwyn a gwyrdd. Hyd at y pwynt hwn, nid oedd fersiwn safonol o'r ddraig Gymreig.[62] Defnyddiwyd y ddraig ar faneri yn ystod digwyddiadau'r bleidlais i fenywod yng Nghymru yn y 1900au a'r 1910au. Roedd dogfennau derbyn y faner yn cynnwys nodyn gan un o’r cyn-aelodau “Gweithiwyd y faner gan Mrs Henry Lewis… [hi] hefyd oedd Llywydd Ffederasiwn Cymdeithasau Pleidlais Merched De Cymru + bu’n arwain adran De Cymru o’r Bleidlais Fawr Gorymdaith yn Llundain ar 17 Mehefin 1911, yn cerdded o flaen ei baner hardd ei hun… Bu’n achlysur gwych, rhyw 40,000 i 50,000 o ddynion + merched yn cymryd rhan yn y daith gerdded o Whitehall drwy Pall Mall, St James’s Street + Piccadilly i’r Albert Hall. Denodd y ddraig lawer o sylw – “Dyma’r Diafol” oedd cyfarchiad un grŵp o wylwyr.” [63]

Defnydd presennolGolygu

Baner CymruGolygu

 
Y Ddraig Goch

Fel arwyddlun, mae draig goch Cymru yn bresennol ar faner genedlaethol Cymru, a ddaeth yn faner swyddogol yn 1959.[64]

Logo llywodraeth CymruGolygu

Yr arwyddlun (neu'r logo) a ddefnyddir gan Lywodraeth Cymru yw un y ddraig Gymreig. Yn ôl eu harweiniad, mae'r logo "yn cynnwys draig ac enw Llywodraeth Cymru wedi'u gwahanu gan linell lorweddol, wedi'u gosod gyda'i gilydd mewn perthynas sefydlog na ddylid ei newid. Mae'r elfennau hyn wedi'u halinio'n ganolog â'i gilydd. Mae'r logo bob amser yn ddwyieithog waeth beth fo iaith y deunydd mae'n ymddangos arni [65] gyda "Cymraeg yn gyntaf, ac yna Saesneg os oes angen". [66] Maent hefyd yn sôn, "Rhaid i'r ddraig wynebu i'r chwith bob amser"; mae hyn yn dilyn yr un rheol a ddefnyddir ar y ddraig pan gaiff ei hedfan ar bolyn.[67]

Cymdeithas yr Iaith GymraegGolygu

Symbol sy'n cynrychioli Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yw Tafod y Ddraig.[68]

Pel droed CymruGolygu

Mae'r ddraig Gymreig, "y mwyaf eiconig o arwyddluniau Cymreig", hefyd yn cael ei defnyddio fel arwyddlun neu logo swyddogol Cymdeithas Bêl-droed Cymru a gafodd ei hailgynllunio yn 2019.[69]

ArwyddeiriauGolygu

Mae'r arwyddair "Anorchfygol Ddraig Cymru" yn gysylltiedig â'r ddraig goch.[70][71]

Yr arwyddair "Y ddraig goch ddyry cychwyn" ("The red dragon will show the way").[72] Y mae'r arwyddair hwn ym mesurau barddonol caeth y gynghanedd.[73]

OrielGolygu

NodiadauGolygu

  1. ↑ Mae'r cyfeiriad yn darllen: Nodyn:Lang-wlm, sydd yn anodd ei chyfiethu'n gywir, ond mae Nodyn:Lang-wlm yn gallu cael ei chyfieithu i "draig goch". Mae Nodyn:Lang-wlm i'w weld yn Lludd and Llefelys, am y ddwy ddraig dan adeilad Gwrtheyrn, gan awgrymu fod y fyfyniad hwn yn ffynhonnel ar gyfer stori'r Mabinogi, lle mae'r ddraig yn goch unwaith eto.[15]
  2. ↑ This text is found in the Brut Tysilio, a Welsh text which is probably a late reworking of Geoffrey of Monmouth's Historia regum Britanniae. The image comes from a 1695 folio, Jesus College MS. 28, but was transcribed from a 15th century manuscript, Jesus College MS. 61, by Hugh Jones, Underkeeper of the Ashmolean Museum, in 1695. [40]

CyfeiriadauGolygu

  1. ↑ Heinz, Sabine (2008). Celtic Symbols (yn Saesneg). Sterling Publishing Company, Inc. t. 31. ISBN 978-1-4027-4624-6.
  2. ↑ Gosden, Christopher; Crawford, Sally; Ulmschneider, Katharina (2014-08-29). Celtic Art in Europe: Making Connections (yn Saesneg). Oxbow Books. t. 27. ISBN 978-1-78297-658-5.
  3. ↑ Haverfield, F (1924). The Roman Occupation of Britain. t. 24.
  4. ↑ Jones, Frances (1969). The Princes and Principalities of Wales. tt. 167–189.
  5. ↑ "Y Ddraig yn Nychymyg a Llenyddiaeth y Cymry c.600 – c.1500" (PDF).
  6. ↑ "Y Ddraig yn Nychymyg a Llenyddiaeth y Cymry c.600 – c.1500" (PDF).
  7. ↑ Heinz, Sabine (2008). Celtic Symbols (yn Saesneg). Sterling Publishing Company, Inc. t. 31. ISBN 978-1-4027-4624-6.
  8. ↑ "sword; sword-sheath | British Museum". The British Museum (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-01-30.
  9. ↑ Stead, Ian. Antiquaries Journal (Vol.64). tt. 269–279.
  10. ↑ "sword; sheath | British Museum". The British Museum (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-01-31.
  11. ↑ "sword; sword-sheath | British Museum". The British Museum (yn Saesneg). Cyrchwyd 2023-01-31.
  12. ↑ Stead, Ian Mathieson (2006). British Iron Age swords and scabbards. British Museum.
  13. ↑ Stead, I. M. (September 1984). "Celtic Dragons from the River Thames" (yn en). The Antiquaries Journal 64 (2): 269–279. doi:10.1017/S0003581500080410. ISSN 1758-5309. https://www.cambridge.org/core/journals/antiquaries-journal/article/abs/celtic-dragons-from-the-river-thames/6F18B4BE95E43C6B19BCB2E592CA27DF.
  14. ↑ Arsdell, Robert D. Van (1989). Celtic Coinage of Britain (yn Saesneg). Spink. t. 126. ISBN 978-0-907605-24-9.
  15. ↑ 15.0 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 15.7 Lofmark, Carl (1995). A History of the Red Dragon. Llanrwst: Gwasg Carreg Gwalch. ISBN 0-86381-317-8.
  16. ↑ Charlesworth, James H. (2010-01-01). The Good And Evil Serpent: How a Universal Symbol Became Christianized (yn Saesneg). Yale University Press. t. 454. ISBN 978-0-300-14273-0.
  17. ↑ Tudor, D. (2015-08-24). Corpus monumentorum religionis equitum danuvinorum (CMRED), Volume 2 Analysis and Interpretation of the Monuments (yn Saesneg). BRILL. ISBN 978-90-04-29475-2.
  18. ↑ Brzezinski, Richard (2002). The Sarmatians, 600 B.C.-A.D. 450. Oxford: Osprey Military. ISBN 9781841764856.
  19. ↑ Murray, J (1892). Report of the Meeting of the British Association for the Advancement of Science (yn Saesneg). J. Murray. Cyrchwyd 6 October 2022.
  20. ↑ The Ruin of Britain, and Other Works (yn Saesneg). Phillimore. 1978. ISBN 978-0-85033-295-7.
  21. ↑ 21.0 21.1 Nodyn:Cite thesis
  22. ↑ Rees, David (1997). The Son of Prophecy: Henry Tudor's Road to Bosworth (yn Saesneg). J. Jones. t. 21. ISBN 978-1-871083-01-9.
  23. ↑ Canu Aneirin. Cyfieithwyd gan Winterbottom, M (arg. 2. argraffiad). Caerdydd [Wales]: Gwasg Prifysgol Cymru. 1961. ISBN 9780708302293.
  24. ↑ 24.0 24.1 Chadwick, Nora K. (1991). The Celts. London: Penguin Books. ISBN 978-0140136074.
  25. ↑ 25.0 25.1 Williams, Sir Ifor (1960). Canu Taliesin. Gwasg Prifysgol Cymru. Cyrchwyd 25 September 2022.
  26. ↑ Williams, Ifor (1938). Canu Aneurin. Cardiff: University of Wales Press.
  27. ↑ 27.0 27.1 Jones, Elin M (1991). Gwaith Llywarch ap Llywelyn 'Prydydd y moch', Cyfres beirdd y tywysogion 5. Cardiff: University of Wales Press.
  28. ↑ Stephens, Thomas II (1849). The Literature of the Kymry Beeing a Critical Essay on the History of the Language and Literature of Wales During the 12. and Two Succeeding Centuries (etc.) (yn Saesneg). William Rees and Longman. t. 381.
  29. ↑ Hemans, Mrs (1881). The Poetical Works of Felicia Hemans: With Memoir, Explanatory Notes, Etc (yn Saesneg). J. Wurtele Lovell. t. 246.
  30. ↑ Owen, Robert (1891). The Kymry: Their Origin, History, and International Relations (yn Saesneg). W. Spurrell and Son.
  31. ↑ Sikes, Wirt (1881). British Goblins: Welsh Folk Lore, Fairy Mythology, Legends and Traditions (yn Saesneg). J. R. Osgood.
  32. ↑ 32.0 32.1 The Mabinogion. Cyfieithwyd gan Gantz, Jeffrey. Harmondsworth: Penguin. 1976. ISBN 0-14-044322-3.
  33. ↑ Historia Brittonum, pen. 40–42.
  34. ↑ 34.0 34.1 Historia Brittonum by Nennius (translated by J.A.Giles)
  35. ↑ Barber, Richard W.; Barber, Richard William (1999). Myths and Legends of the British Isles (yn Saesneg). Boydell & Brewer. ISBN 978-0-85115-748-1.
  36. ↑ "Enter the Dragon: Revealing the history of the Welsh flag". The National Wales (yn Saesneg). 2021. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2021-03-02. Cyrchwyd 2022-09-03.
  37. ↑ Hart, Imogen; Jones, Claire (2020-10-29). Sculpture and the Decorative in Britain and Europe: Seventeenth Century to Contemporary (yn Saesneg). Bloomsbury Publishing USA. ISBN 978-1-5013-4126-7.
  38. ↑ The Historia Regum Britanniae of Geoffrey of Monmouth (yn Saesneg). Slatkine. t. 672.
  39. ↑ Ferris, William N. (1959). "Arthur's Golden Dragon". Romance Notes 1 (1): 69–71. ISSN 0035-7995. JSTOR 43800958. https://www.jstor.org/stable/43800958.
  40. ↑ "Jesus College MS. 28". digital.bodleian.ox.ac.uk (yn Saesneg). Cyrchwyd 6 Hydref 2022. Unknown parameter |orig-date= ignored (help)
  41. ↑ Hackett, Martin (15 July 2014). Lost Battlefields of Wales. Amberley Publishing. ISBN 9781445637037 – drwy Google Books.
  42. ↑ Davies, John (25 Ionawr 2007). A History of Wales. Penguin. ISBN 9780140284751 – drwy Google Books.
  43. ↑ Breverton, Terry (15 May 2009). Owain Glyndwr: The Story of the Last Prince of Wales. Amberley Publishing. ISBN 9781445608761 – drwy Google Books.
  44. ↑ Jones, Francis (1969). The Princes and Principality of Wales (yn Saesneg). University of Wales P. t. 177. ISBN 978-0-900768-20-0.
  45. ↑ Ramsay, Sir James Henry (1892). Lancaster and York: A Century of English History (A.D. 1399-1485) (yn Saesneg). Clarendon Press.
  46. ↑ 46.0 46.1 Davies, John (2007-01-25). A History of Wales (yn Saesneg). Penguin Publishing Group. ISBN 978-0-14-028475-1.
  47. ↑ 47.0 47.1 Archaeologia Cambrensis (yn Saesneg). W. Pickering. 1853. t. 193.
  48. ↑ Kay, Hether (1979). The Land of the Red Dragon (yn Saesneg). Published jointly by the Girl Guides Association of Wales and the University of Wales Press Board. ISBN 978-0-7083-0716-8.
  49. ↑ Combe, William (1812). The history of the Abbey Church of St. Peter's Westminster : its antiquities and monuments : in two volumes. London : Printed for R. Ackermann ... by L. Harrison and J.C. Leigh ... Cyrchwyd 17 October 2022.
  50. ↑ Meara, David (1983). Victorian memorial brasses. London ; Boston : Routledge & K. Paul. ISBN 978-0-7100-9312-7. Cyrchwyd 17 October 2022.
  51. ↑ Woodward, John (1896). A Treatise on Heraldry, British and Foreign: With English and French Glossaries (yn Saesneg). W. & A.K. Johnston. t. 305.
  52. ↑ Maxwell Fyfe, David (9 February 1953). "Arms for Wales; Memorandum by the Secretary of State for the Home Department and Minister for Welsh Affairs" (PDF). nationalarchives.gov.uk. Cyrchwyd 2020-04-15.
  53. ↑

    You must specify issue=, startpage=, and date= when using {{London Gazette}}. Available parameters: 

    {{London Gazette
 | issue =
 | date =
 | page =
 | pages =
 | supp =
 | display-supp =
 | nolink =
 | city =
 | title =
 | quote =
 | mode =
 | ref =
 | postscript =
}}
  54. ↑ 54.0 54.1 "The Gazette – Official Public Record". gazettes-online.co.uk.[dolen marw]
  55. ↑ "Highlights of new Freedom of Information releases in August 2007 > The Cabinet Secretaries' Notebooks (CAB 195/11) > Arms for Wales". The National Archives (United Kingdom). Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 November 2007.
  56. ↑ Barraclough, Edward Murray Conrad (1965). Flags of the World (yn Saesneg). Warne.
  57. ↑ "WELSH FLAG (Hansard, 23 February 1959)". hansard.millbanksystems.com.
  58. ↑ "Office of the Secretary of State for Wales – GOV.UK". www.walesoffice.gov.uk. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-01-13. Cyrchwyd 2023-02-15.
  59. ↑ "Welsh Statutory Instruments – Town and Country Planning, Wales" (PDF). opsi.gov.uk.
  60. ↑ "BBC NI – Learning – A State Apart – Intergovernmental Relations – Overview". BBC. 2014.
  61. ↑ "First Welsh law's royal approval" (yn Saesneg). 2008-07-09. Cyrchwyd 2022-09-22.
  62. ↑ Phillips, Elen (1 March 2012). "Captain Scott's Welsh Flag". Amgueddfa Cymru: Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-10-06.
  63. ↑ ""Here comes the Devil": Welsh Suffrage and the Suffragettes". Museum Wales (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-10-06.
  64. ↑ "Wales history: Why is the red dragon on the Welsh flag?". BBC News (yn Saesneg). 2019-07-06. Cyrchwyd 2022-09-06.
  65. ↑ "Welsh Government logo guidelines 2020" (PDF). GOV.WALES. Welsh Government. 2020. Cyrchwyd 23 September 2022.
  66. ↑ "Welsh Language Standards: communication and marketing guidelines [HTML]". GOV.WALES (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-09-22.
  67. ↑ "Welsh Government logo" (PDF). GOV.WALES. Welsh Government. 2019. Cyrchwyd 23 September 2022.
  68. ↑ Hill, Sarah (2017-07-05). 'Blerwytirhwng?' The Place of Welsh Pop Music (yn Saesneg). Routledge. t. 137. ISBN 978-1-351-57346-7.
  69. ↑ "FAW / A New Identity for Football in Wales". www.faw.cymru (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-09-22.
  70. ↑ The Cambrian Journal (yn Saesneg). 1864. t. 148.
  71. ↑ Rhys, Ernest (1911). The South Wales Coast from Chepstow to Aberystwyth (yn Saesneg). T. Fisher Unwin. t. 257.
  72. ↑ Thomas, M. Wynn (2016-05-20). The Nations of Wales: 1890-1914 (yn Saesneg). University of Wales Press. ISBN 978-1-78316-839-2.
  73. ↑ Ball, Martin J.; Muller, Nicole (2012-11-12). The Celtic Languages (yn Saesneg). Routledge. ISBN 978-1-136-85472-9.

LlyfryddiaethGolygu

Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Y_Ddraig_Goch&oldid=11765817"