Owain Cyfeiliog

Roedd Owain ap Gruffudd ap Maredudd (tua 1130 – 1197) yn dywysog ar y rhan ddeheuol o Bowys ac yn fardd. Adwaenir ef fel Owain Cyfeiliog i'w wahaniaethu oddi wrth frenin Gwynedd ar yr un adeg, oedd hefyd yn dwyn yr enw Owain ap Gruffudd ac a adwaenir fel Owain Gwynedd.

Owain Cyfeiliog
Ganwyd	1130  Cymru
Bu farw	1197
Galwedigaeth	bardd, teyrn
Swydd	Powys Wenwynwyn
Tad	Gruffudd ap Maredudd ap Bleddyn
Mam	Gwerful ferch Gwrgeor ap Hywel ab Ieuan
Priod	Gwenllian ferch Owain Gwynedd
Plant	Gwenwynwyn ab Owain, Meddefus ferch Owain Cyfeiliog, Gwerful ferch Owain Cyfeilliog ap Gruffudd ap Maredudd, Cadwallon ab Owain Cyfeiliog ap Gruffudd, Hywel Grach ab Owain Cyfeiliog

Ei oes

Roedd Owain yn fab i Gruffudd ap Maredudd a'i wraig Gwerful ferch Gwrgenau, o linach Elystan Glodrydd, ac yn nai i Madog ap Maredudd, y brenin olaf i deyrnasu dros y cyfan o Bowys. Rhoddodd Madog gwmwd Cyfeiliog iddo yn 1147. Ar farwolaeth Madog yn 1160 daeth Owain yn dywysog y rhan fwyaf o dde Powys. Cwmwd Cyfeiliog, ar ororau'r deyrnas, oedd ei etifeddiaeth, ond roedd yn dir a hawliwyd gan dywysogion Gwynedd a Deheubarth yn ogystal, ac ansicr oedd ei afael arno; fe'i hawliwyd gan yr Arglwydd Rhys yn 1167, er enghraifft.

Mae cofnod amdano'n cydweithredu a thywysogion eraill Cymru i wrthsefyll ymosodiad y brenin Harri II o Loegr yn 1165. Wedi hynny ei bolisi oedd cefnogi'r goron Seisnig. Yn 1170 rhoddodd dir i'r Sistersiaid yn Hendy-gwyn i sefydlu Abaty Ystrad Marchell. Yn 1188, fodd bynnag, gwrthododd gyfarfod na chefnogi Baldwin, Archesgob Caergaint a Gerallt Gymro ar eu taith o amgylch Cymru i gasglu milwyr ar gyfer y Groesgad, ac esgymunwyd ef oherwydd hyn.

Yn 1195 trosglwyddodd Owain reolaeth dros ei deyrnas i'w fab Gwenwynwyn ab Owain ac enciliodd i abaty Ystrad Marchell, lle bu farw a'i gladdu ddwy flynedd yn ddiweddarach.

Y bardd

Roedd Owain hefyd yn fardd nodedig ac yn enghraifft adnabyddus o fardd-dywysog. Dim ond dwy o'i gerddi sydd wedi goroesi, ond mae un ohonynt, 'Hirlas Owain', yn cael ei hystyried fel un o gerddi Cymraeg gorau y cyfnod. Yn y gerdd, mae gosgordd Owain wedi ymgynnull yn ei lys yn dilyn ymgyrch yn 1155 i ryddhau ei frawd Meurig o garchar ym Maelor. I ddathlu llwyddiant yr ymgyrch, mae Owain yn galw am i'r corn yfed gael ei basio o un i'r llall o'i osgordd, gyda geiriau o glod i bob un. Mae nodyn trist hefyd wrth gofio am ddau o'i wŷr a syrthiodd yn y brwydro. Mae'r ail gerdd yn enghraifft o genre y Gorhoffedd.

Traddodiad

Mae Owain yn ymddangos yn y rhamant Fulk FitzWarin fel marchog sy'n trywanu Fulk a'i waywffon.

Llyfryddiaeth

Hanes

• John Edward Lloyd, A history of Wales from the earliest times to the Edwardian conquest (Llundain: Longmans, Green & Co., 1911)
• Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1986)

Barddoniaeth

Ceir golygiad safonol o ddwy gerdd Owain Cyfeiliog a llawer o wybodaeth am gefndir hanesyddol Owain gan Gruffydd Aled Williams yn,

• Gwaith Llywelyn Fardd I ac eraill o feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru, 1994)