Democratiaid Rhyddfrydol Cymru

Mae'r Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn gangen o Ddemocratiaid Rhyddfrydol ffederal yng Nghymru. Arweinir y blaid gan Jane Dodds, a wasanaethodd fel AS dros Brycheiniog a Sir Faesyfed o isetholiad Awst 2019, tan yr etholiad cyffredinol ym mis Rhagfyr 2019. Ar hyn o bryd mae gan y blaid 1 aelod etholedig yn y Senedd a dim seddi o Gymru yn Nhŷ'r Cyffredin y DU.

Democratiaid Rhyddfrydol Cymru Welsh Liberal Democrats
Arweinydd	Jane Dodds
Sefydlwyd	3 Mawrth 1988 (1988-03-03)
Pencadlys	Tŷ Brunel 2 Heol Fitzalan Caerdydd CF24 0EB
Asgell yr ifanc	Rhyddfrydwyr Ifanc Cymru
Rhestr o idiolegau	Rhyddfrydiaeth Rhyddfrydiaeth gymdeithasol Rhyddfrydiaeth glasurol Ffederaliaeth Ewropeaiddiaeth
Sbectrwm gwleidyddol	Canol I Canol Chwith
Plaid yn y DU	Y Democratiaid Rhyddfrydol (DU)
Partner rhyngwladol	Rhyddfrydiaeth Rhyngwladol
Cysylltiadau Ewropeaidd	Cynghrair Rhyddfrydwyr a Democratiaid Ewrop
Tŷ'r Cyffredin (Seddi Cymru)	0 / 40
Senedd Cymru	1 / 60
Llywodraeth leol yng Nghymru	63 / 1,253
Gwefan
https://www.demrhyddcymru.cymru

Trechwyd Mark Williams, a oedd ar y pryd yn Arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, yn etholiad cyffredinol 2017 yn ei etholaeth yng Ngheredigion gan Ben Lake o Plaid Cymru, ble gafodd fwyafrif o 104, y sedd mwyaf ymylol yn y wlad. Gadawodd y canlyniad y blaid heb AS yng Nghymru; roedd y blaid a'i rhagflaenwyr wedi dal seddi seneddol yng Nghymru yn barhaus ers ffurfio'r Blaid Ryddfrydol ym 1859. Gwaethygodd y sefyllfa yn Etholiad Senedd Cymru, 2021 gyda gostyngiad yn y bleidlais o 4.9% (gogwydd: -3.8%) a chollwyd sedd Kirsty Williams yn Brycheiniog a Sir Faesyfed (etholaeth Senedd Cymru) i James Evans, Ceidwadwyr, gyda mwyafrif o 3,820, ond cawsant un aelod, yn y rhanbarthau, fel cysur.

Hanes

Cyn 1945

Sefydlwyd Cyngor Rhyddfrydol Cymru gan David Lloyd George ym 1897. Mae hyn yn gwneud Rhyddfrydwyr Cymru yr hynaf o'r pleidiau gwleidyddol yng Nghymru. Hwn oedd y cyntaf i sefydlu hunaniaeth wirioneddol Gymreig. Yn ystod diwedd y 19eg a dechrau'r 20g roedd Rhyddfrydwyr Cymru yn gartref i genedlaetholdeb radical Cymreig. Trwy wleidyddion fel TE ("Tom") Ellis a David Gee a symudiad Cymru Fydd roedd cenedlaetholdeb Cymreig yn debyg ar adegau i'r hyn a ddigwyddodd yn Iwerddon. Ym 1906 cyrhaeddodd Rhyddfrydwyr Cymru eu llwyddiant fwyaf pan oedd gan y Rhyddfrydwyr 35 o'r 36 seddi Cymru. Hyd at 1922 roedd Rhyddfrydwyr yn dominyddu gwleidyddiaeth Cymru a hefyd yn chwarae rhan ganolog yng ngwleidyddiaeth Prydain. Roedd nifer o gwleidyddion Rhydfrydwyr Cymreig wedi derbyn swyddi canolog yn y blaid ac yn y gwahanol lywodraethau dan arweiniad Rhyddfrydol rhwng 1906 a 1922; William Harcourt, Reginald McKenna, David Alfred Thomas, Is-iarll 1af Rhondda, Syr Alfred Mond a David Lloyd George. Cafodd gwahanol holltiadau o fewn y Blaid Ryddfrydol o 1918 ymlaen, cynyddodd y Blaid Lafur Gymreig yn Ne Cymru, a goruchafiaeth Lloyd George dros Blaid Ryddfrydol Cymru, i gyd eu heffaith ar Ryddfrydwyr Cymru. Er gwaethaf hyn, yng Nghymru y parhaodd cefnogaeth y Rhyddfrydwyr hiraf yng ngwleidyddiaeth Prydain ar ôl y rhyfel.

1945–1983

Yn 1945 roedd gan y blaid 7 Aelod Seneddol yng Nghymru, yn bennaf yn seddi gogledd, canol a gorllewin Cymru sy'n siarad Cymraeg. Fe wnaeth dau o'r ASau hyn, Gwilym Lloyd George (Sir Benfro) a Megan Lloyd George (Ynys Môn) ddiffygio i'r pleidiau Ceidwadol a Llafur, yn y drefn honno. Daeth Clement Davies, a ddaliodd Sir Drefaldwyn, yn arweinydd Rhyddfrydol Prydain ar ôl y rhyfel. Bu farw Davies ym 1962 ac fe’i olynwyd gan Emlyn Hooson, a aeth ati i ailadeiladu Plaid Ryddfrydol Cymru. Pan gollodd yr olaf o ASau Rhyddfrydol Cymru ar ôl y rhyfel, sefydlodd yr Arglwydd Ogmore, Martin Thomas, Roger Roberts a Mary Murphy y Blaid Ryddfrydol Cymru fel plaid ar wahân fewn strwythur ffederal y Blaid Ryddfrydol. Ar ôl ei sefydlu ym mis Medi 1966 llwyddiant cyfyngedig a gafodd y Blaid Ryddfrydol yng Nghymru a byth wedi mwynhau adfywiad Rhyddfrydol gwych fel yr un a ddigwyddodd o dan Jo Grimond yn yr Alban. Ail-sefydlodd etholiad Geraint Howells yn Sir Aberteifi ym mis Chwefror 1974 y presenoldeb Rhyddfrydol yn y sedd honno. Yn 1979, fodd bynnag, dioddefodd Rhyddfrydwyr Cymru o gytundeb Lib-Lab, ac arweiniodd cefnogaeth i'r refferendwm datganoli a fethwyd at etholiad gwael i'r Rhyddfrydwyr: collodd dros hanner eu 28 ymgeisydd eu blaendal. Yn bwysicach fyth, collodd Emlyn Hooson ei sedd yn Sir Drefaldwyn, gan adael y blaid Gymreig unwaith eto gydag un sedd (Howells 'yn Sir Aberteifi). Cafodd Hooson ei ennyn yn ddiweddarach y flwyddyn honno ac ymunodd â Howells unwaith eto yn San Steffan.

1983–1997

Fe wnaeth dyfodiad y Blaid Ddemocrataid Gymdeithasol (SDP) i Gymru, roi hwb etholiadol i’r blaid, cynyddu ei chynrychiolaeth ar gynghorau a helpu i ail-afael yn sedd Sir Drefaldwyn ym 1983 (Alex Carlile) ac ennill sedd Brycheiniog a Sir Faesyfed mewn isetholiad enwog yn 1985 (Richard Livsey). Ym 1988 unodd yr SDP a mwyafrif y Rhyddfrydwyr yng Nghymru ac ar ôl enwau amrywiol mynnodd tri Aelod Seneddol Cymru mai'r enw oedd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, a osododd gynsail i weddill y Blaid Ryddfrydol. Yn 1992 collodd Howells ei sedd ac aeth at yr Arglwyddi, collodd Livsey Brycheiniog a Sir Faesyfed, y byddai'n ei ail-ennill bum mlynedd yn ddiweddarach. Gadawodd hyn Alex Carlile fel unig AS y Democratiaid Rhyddfrydol. Yn 1996 cyhoeddodd Carlile ei ymddiswyddiad a daeth Lembit Öpik yn ei le. Daeth Carlile yn Arglwydd Carlile o Berriew ym 1999. Dilynwyd yn 2001 gan Richard Livsey (o Dalgarth) a Roger Roberts (o Llandudno) yn 2004.

1997–2017

Elizabeth Evans -Ymgeisydd Cynulliad ar gyfer Ceredigion, 2011 (chwith), Nick Clegg (Canol) a Mark Williams (dde)

Yn etholiad cyffredinol 1997 enillodd Opik a Livsey eu seddi. Yna aeth y ddau ymlaen i gefnogi refferendwm llwyddiannus Cynulliad Cymru 1997. Ymunodd ffigurau amlwg eraill y blaid Gymreig â nhw yn yr ymgyrch honno, gan gynnwys Michael German, Jenny Randerson, Peter Black, Roger Williams a Rob Humphreys. Ac eithrio Humphreys, buan iawn y cawsant oll swydd etholiadol, naill ai yng Nghynulliad Cymru neu Senedd San Steffan. Fe wnaeth etholiadau Cynulliad Cymru ym 1999 ddarparu chwe chynrychiolydd etholedig arall i’r blaid ymuno â’u dau Aelod Seneddol, a thri arglwydd o Gymru. Yn San Steffan cymerodd Roger Williams yr awenau oddi wrth Richard Livsey yn Brycheiniog a Sir Faesyfed yn 2001. Yn 2005 enillodd Mark Williams sedd Ceredigion (gynt gan Geraint Howells); ac enillodd Jenny Willott sedd Canol Caerdydd, sef y fuddugoliaeth sedd drefol Ryddfrydol gyntaf yng Nghymru ers 1935 a'r AS Rhyddfrydol benywaidd cyntaf yng Nghymru ers 1951.

Yn 1998 etholwyd Michael German yn arweinydd dynodedig grŵp Cynulliad Cymru ac arweiniodd eu hymgyrch etholiadol ym 1999 ac yna grŵp newydd y Cynulliad. Rhwng 2001 a 2003, roedd y blaid mewn clymblaid gyda Phlaid Lafur Cymru yn y Cynulliad Cenedlaethol. Yn y llywodraeth hon dan arweiniad Llafur roedd Michael German yn Ddirprwy Weinidog tra bod Jenny Randerson hefyd yn dal swydd weinidogol. Gwnaeth swydd Randerson hi'r Rhyddfrydwr benywaidd cyntaf yn hanes y blaid i ddal swydd weinidogol. Llwyddodd Rhyddfrydwyr Cymru i dorri tir newydd mewn llywodraeth leol yn 2003, gan arwain cynghorau Abertawe, Pen-y-bont ar Ogwr, Caerdydd a Wrecsam, gydag aelodau cabinet ar lawer mwy o gynghorau Cymru. Yn etholiadau Cynulliad Cymru 2003, arhosodd y blaid yn gadarn ar chwe AC (Aelodau Cynulliad). Fe wnaethant aros ar y ffigur hwn yn etholiadau 2007 ond fe'u gostyngwyd i bump yn etholiadau 2011. Yn 2008 safodd German i lawr fel arweinydd a daeth Kirsty Williams (AC Brycheiniog a Sir Faesyfed) yn ei lle mewn gornest gyda Jenny Randerson (Canol Caerdydd). Yn dilyn hynny, aeth German a Randerson i Dŷ'r Arglwyddi. Y Farwnes Randerson yw'r arglwydd Rhyddfrydol benywaidd cyntaf erioed i eistedd yn Nhŷ'r Arglwyddi. Disodlwyd Michael German fel aelod Cynulliad Dwyrain De Cymru gan ei wraig Veronica German. Ym mis Mai 2011, fodd bynnag, methodd â chael ei hailethol yn Nwyrain De Cymru.

Ym mis Medi 2012 penodwyd y Farwnes Randerson yn Is-Ysgrifennydd Gwladol di-dâl yn Swyddfa Cymru. Hwn oedd y tro cyntaf i Ddemocrat Rhyddfrydol Cymru ddal swydd weinidogol yn San Steffan ers 1945. Randerson hefyd oedd y gwleidydd benywaidd cyntaf o'r Rhyddfrydwyr Cymreig erioed i ddal swydd weinidogol yn y DU.

2017-

Jane Dodds yn Gynhadledd 2018 Democratiaid Rhyddfrydol (DU) yn Brighton.

Yn dilyn canlyniad etholiad cyffredinol y DU yn 2017, gadawyd y Democratiaid Rhyddfrydol heb AS yng Nghymru, sefyllfa nad oedd wedi digwydd ers sefydlu'r Blaid Ryddfrydol ym 1859. Yn hydref 2017 cynhaliwyd yr etholiad arweinyddiaeth ac roedd 2 ymgeisydd Jane Dodds ac Elizabeth Evans ac ar 3 Tachwedd 2017 cyhoeddwyd mai Jane Dodds oedd yr enillydd a chymryd yr awenau ar unwaith fel arweinydd.

Ym mis Awst 2019, adenillodd Jane Dodds gynrychiolaeth Tŷ’r Cyffredin ar gyfer Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, gan ennill isetholiad 2019 Aberhonddu a Sir Faesyfed. Fodd bynnag, profodd ei harhosiad yn Nhŷ’r Cyffredin i fod yn un byr, gan cholli ei sedd o 7,131 o bleidleisiau yn etholiad cyffredinol mis Rhagfyr 2019. Gyda hyn gadawyd y blaid unwaith eto heb unrhyw ASau.

Yn dilyn y canlyniad, nododd Golygydd Gwleidyddol BBC Cymru, Felicity Evans, y byddai'r Democratiaid Rhyddfrydol yn "rhewi'r diwrnod y gwnaethon nhw wthio am yr etholiad hwn".

Strwythur

Arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru

Enw	Daliadaeth	Sedd
Richard Livsey	1988–1992	AS Brycheiniog a Sir Faesyfed
Alex Carlile	1992–1997	AS Maldwyn
Richard Livsey	1997–2001	AS Brycheiniog a Sir FaesyfedBrycheiniog a Sir Faesyfed
Lembit Öpik	2001–2007	AS MaldwynMaldwyn
Mike German	2007 -2008	AC Dwyrain De Cymru
Kirsty Williams	2008 –2016	AC Brycheiniog a Sir Faesyfed
Mark Williams	2016 –2017	AS Ceredigion
Kirsty Williams (dros dro)	2017	AC Brycheiniog a Sir Faesyfed
Jane Dodds	2017 -	AS Brycheiniog a Sir Faesyfed(2019)

Polisiau

Mae'r Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn hyrwyddo rhyddfrydiaeth fel eu prif ideoleg, yn ogystal â phwerau datganoledig pellach i'r Senedd gyda'r nod o sefydlu DU ffederal.

Cynrychiolwyr etholedig

Aelodau o'r Senedd (ASau)

Aelod o'r Senedd	Etholaeth neu Ranbarth	Etholwyd gyntaf	Llefarwyr	Nodiadau
Kirsty Williams	Brycheiniog a Sir Faesyfed	1999	Y Gweinidog Addysg	*Ffurfiwyd cytundeb rhwng Williams (yr unig Ddemocratiaid Rhyddfrydol) a Llafur Cymru.

Aelodau Tŷ'r Arglwyddi

Cymheiriaid	Ennobled	Nodiadau
Arglwydd German	2010	AC ar gyfer Dwyrain De Cymru 1999 - 2010
Y Farwnes Humphreys	2013	AC Gogledd Cymru 1999 - 2001
Y Farwnes Randerson	2011	AC ar gyfer Canol Caerdydd 1999 - 2011
Arglwydd Roberts o Llandudno	2004
Arglwydd Thomas o Gresford	1996
Y Farwnes Walmsley	2000

Perfformiad etholiadol

Tŷ Cyffredin y DU

Mae'r siart hon yn dangos canlyniadau etholiadol Rhyddfrydwyr Cymru, a'r Democratiaid Rhyddfrydol diweddarach, o etholiad 1900. Mae cyfanswm nifer y seddi seneddol, a chanrannau'r bleidleisiau, ar gyfer Cymru yn unig.

Blwyddyn	Canran y Bleidlais	Nifer o Seddi
1900	58.5	27 / 34
1906	60.2	32 / 34
Ionawr 1910	52.3	27 / 34
Rhagfyr 1910	47.9	26 / 34
1918	48.9	20 / 35
1922	34.2	10 / 35
1923	35.4	11 / 35
1924	31.0	10 / 35
1929	33.5	9 / 35
1931	21.5	8 / 35
1935	22.2	9 / 35
1945	14.9	6 / 35
1950	12.6	5 / 36
1951	7.6	3 / 36
1955	7.3	3 / 36
1959	5.3	2 / 36
1964	7.3	2 / 36
1966	6.3	1 / 36
1970	6.8	1 / 36
Chwefror 1974	16.0	2 / 36
Hydref 1974	15.5	2 / 36
1979	10.6	1 / 36
1983	23.2	2 / 36
1987	10.7	3 / 36
1992	12.4	1 / 36
1997	12.3	2 / 40
2001	13.8	2 / 40
2005	18.4	4 / 40
2010	20.1	3 / 40
2015	6.5	1 / 40
2017	4.5	0 / 40
2019	6.0	0 / 40

Senedd Cymru

Etholiad	Etholaeth			Rhabarth			Cyfanswm y seddi	+/–	Llywodraeth
	Pleidleisiau	%	Seddi	Pleidleisiau	%	Seddi
1999	137,857	13.5	3 / 40	128,008	12.5	3 / 20	6 / 60		Llafur-Dem. Rhyddfr.
2003	120,250	14.1	3 / 40	108,013	12.7	3 / 20	6 / 60		Gwrthblaid
2007	144,450	14.8	3 / 40	114,500	11.7	3 / 20	6 / 60		Gwrthblaid
2011	100,259	10.6	1 / 40	76,349	8.0	4 / 20	5 / 60	1	Gwrthblaid
2016	78,165	7.7	1 / 40	65,504	6.5	0 / 20	1 / 60	4	Llafur-Dem. Rhyddfr.
2021	54,202	4.9	0 / 40	48,217	4.3	1 / 20	1 / 60		heb gyhoeddi

Roedd cynrychiolaeth Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn y 5ed Cynulliad/ Senedd (2016–2021) yn is na throthwy tri Aelod Cynulliad sy'n ofynnol i ffurfio grŵp gwleidyddol.

Gwelir hefyd

• Democratiaid Rhyddfrydol