Llafur Cymru
Llafur Cymru yw cangen Plaid Lafur ffederal y Deyrnas Unedig yng Nghymru. Hi yw'r blaid wleidyddol fwyaf a mwyaf llwyddiannus yng ngwleidyddiaeth fodern Cymru. Gyda’i sefydliadau rhagflaenol, mae wedi ennill cyfran fwyaf y bleidlais ym mhob Etholiad Cyffredinol yn y DU ers 1922, pob etholiad Senedd ers 1999, a phob etholiad Senedd Ewrop rhwng 1979 a 2004, yn ogystal ag un 2014.[5] Mae gan Lafur Cymru 22 o 40 sedd yng Nghymru yn Senedd y DU, 29 o 60 sedd yn y Senedd, ac mae'r blaid gyda rheolaeth gyffredinol ar 10 o 22 o awdurdodau lleol Cymru.
| Llafur Cymru Welsh Labour | |
|---|---|
 | |
| Arweinydd | Vaughan Gething AS |
| Dirprwy Arweinydd | Carolyn Harris AS (DU) |
| Ysgrifennydd Cyffredinol | Louise Magee |
| Sefydlwyd | 1947 |
| Pencadlys | 1 Heol y Gadeirlan Caerdydd CF11 9HA |
| Asgell myfyrwyr | Myfyrwyr Llafur Cymru |
| Aelodaeth (2018) | 25,000[1] |
| Rhestr o idiolegau | Democratiaeth gymdeithasol[2] Sosialaeth ddemocrataidd[3] |
| Sbectrwm gwleidyddol | Canol Chwith |
| Plaid yn y DU | Y Blaid Lafur (DU) |
| Partner rhyngwladol | Cynghrair Flaengar Sosialaidd Rhyngwladol |
| Cysylltiadau Ewropeaidd | Plaid Sosialwyr Ewropeaidd |
| Tŷ'r Cyffredin | 22 / 40 |
| Senedd Cymru | 30 / 60 |
| Llywodraeth leol yng Nghymru[4] | 454 / 1,253 |
| Comisiynydd yr Heddlu a Throseddu | 2 / 4 |
| Gwefan | |
| www.welshlabour.wales | |
Strwythur golygu
Mae Llafur Cymru yn rhan ffurfiol o'r Blaid Lafur. Nid yw wedi'i gofrestru ar wahân gyda'r Comisiwn Etholiadol o dan delerau'r Ddeddf Pleidiau Gwleidyddol, Etholiadau a Refferenda. Yn 2016, pleidleisiodd Cynhadledd y Blaid Lafur dros greu swydd arweinydd Llafur Cymru; fel y cyfryw, mae Mark Drakeford bellach yn arweinydd Llafur Cymru. Mae gan Lafur Cymru ymreolaeth wrth lunio polisi ar gyfer y meysydd hynny sydd bellach wedi'u datganoli i'r Senedd, ac wrth ddewis ymgeiswyr ar ei gyfer. Mae amcanion y blaid yn cael eu gosod gan Bwyllgor Gweithredol Cymru (PGC), sy'n chwarae swyddogaeth debyg i Bwyllgor Gweithredol Cenedlaethol (NEC) y Blaid Lafur mewn cyfrifoldebau datganoledig .
Mae Pwyllgor Gweithredol Cymru yn cynnwys cynrychiolwyr o bob adran o'r blaid - y llywodraeth, ASau (DU), ASau, cynghorwyr, undebau llafur a Phartïon Llafur Etholaethol. Mae pob un o'r 40 cangen etholaethol Llafur Cymru wedi'u cofrestru fel unedau cyfrifyddu gyda'r Comisiwn Etholiadol.
Mae pencadlys y blaid yng Nghaerdydd yn trefnu ymgyrchoedd etholiadol y blaid ar bob lefel o lywodraeth (Cynghorau Cymunedol, Awdurdodau Unedol, y Senedd a San Steffan), yn cefnogi'r canghennau mewn materion aelodaeth ac yn cyflawni swyddogaethau ysgrifenyddol i'r blaid a phroses llunio polisi'r blaid. Maent hefyd yn trefnu'r gynhadledd flynyddol (corff sy'n gwneud penderfyniadau sofran y blaid), yn darparu cyngor cyfreithiol a chyfansoddiadol, ac yn cyflafareddu rhai materion disgyblu.
Hanes golygu
Y dechreuad golygu
Etholwyd Keir Hardie, arweinydd cyntaf y Blaid Lafur Annibynnol, yn aelod dros Merthyr Tudful ym 1900, a phan gysylltodd Undeb Cenedlaethol y Glowyr â'r blaid ym 1908, daeth eu pedwar AS Cymreig noddedig yn ASau Llafur.[6] Dros yr ychydig flynyddoedd nesaf bu cynnydd cyson yn nifer y cynghorwyr Llafur ac ASau yng Nghymru, ac ym 1922, enillodd Llafur hanner seddi seneddol Cymru - gan osod yr llwyfan ar gyfer hegemoni’r blaid yng ngwleidyddiaeth Cymru dros y degawdau nesaf.
Gwnaed ymdrechion mor gynnar â 1911 i sefydlu fersiwn Gymraeg o'r Blaid Lafur Annibynnol, ni fu tan fis Mai 1947, pan unwyd Cyngor Llafur Rhanbarthol De Cymru a phleidiau etholaethol gogledd a chanolbarth Cymru, â ffurfiwyd uned Cymru'r Blaid Lafur (fel Cyngor Llafur Rhanbarthol Cymru ar y pryd). Ymhlith y rhai a oedd yn weithgar yng Ngogledd Cymru roedd David Thomas, a helpodd i sefydlu Cyngor Llafur Caernarfon ym 1912 a Chyngor Llafur Gogledd Cymru ym 1914.
Roedd ffurfio'r sefydliad newydd yn adlewyrchu pŵer diwydiannol ac undeb llafur o dan Lywodraeth Clement Attlee yn 1945–1951. Roedd profiad dirwasgiad y 1930au, pan gafodd diwydiant Cymru ei daro'n arbennig o galed, wedi arwain Llafur i ddatblygu strwythur lle roedd economi Cymru yn cael ei chynllunio a'i strwythuro ar lefel genedlaethol. Crëwyd strwythur plaid Cymru gyfan i adlewyrchu'r ail-strwythuro hwn. Yn eironig, ni weithredwyd y newidiadau ym mheiriannau'r llywodraeth tan lawer yn ddiweddarach, gan adlewyrchu amwysedd parhaus o fewn Llafur ynghylch "y cwestiwn Cenedlaethol".
Gadawodd cyrff rhagflaenol Llafur Cymru etifeddiaeth etholiadol aruthrol, yr oedd i datblygu ymhellach arni. Yn Etholiad Cyffredinol 1945 enillodd y blaid 25 o'r 36 etholaeth yng Nghymru, gan ennill tua 58% o'r bleidlais boblogaidd. Er gwaethaf troi oddi wrth Lafur yn Etholiadau Cyffredinol 1950 a 1951 ym Mhrydain gyfan, enillodd Llafur Cymru ddwy sedd a chyfran o'r bleidlais, gan ddilyn strategaeth i ymestyn ei hapêl o'i sylfaen ddiwydiannol yn ne a gogledd ddwyrain Cymru i'r cefn gwlad, ac ardaloedd y Fro Gymraeg lle roedd y Blaid Ryddfrydol yn gryf.
.jpg)
1950au golygu
Er gwaethaf parhau i fod yn wrthblaid yn San Steffan trwy gydol y 1950au, bu Llafur Cymru yn cyrraedd mwy na 50% o'r bleidlais boblogaidd ym mhob Etholiad Cyffredinol, gan bentyrru mwyafrifoedd yn eu bro yng nghymoedd de Cymru. Roedd Aneurin Bevan, er enghraifft, yn cael ei bleidleisio i’r Senedd fel mater o drefn gydag 80% o bleidlais ei etholaeth yn Ebbw Vale, patrwm a ailadroddir i raddau mwy neu lai mewn rhyw 15 sedd ledled yr ardal. Dangosodd Llafur Cymru ei hun, trwy ei gweithredoedd mewn llywodraeth leol a chan ei chynigion i lywodraeth ganolog fod yn blaid foderneiddio ymarferol sydd wedi ymrwymo i fuddsoddi mewn seilwaith, o ddifrif ynglŷn â darparu swyddi a gwella gwasanaethau cyhoeddus.[7]
1960au golygu
Yn Etholiad Cyffredinol 1964 fe wnaeth Llafur Cymru cyrraedd tua 58% o'r bleidlais ac ennill 28 sedd yng Nghymru. Rhoddodd llywodraeth Wilson gyfle i Lafur Cymru ddeddfu ei haddewid hirsefydlog (wedi'i galfaneiddio gan benodiad llywodraeth y Blaid Geidwadol yn Weinidog Materion Cymru yng nghanol y 1950au) i greu swydd Ysgrifennydd Gwladol Cymru a Swyddfa Gymreig. Roedd yn ymddangos bod patrwm yr trechedd etholiadol yn parhau i'r 1960au. Yn Etholiad Cyffredinol 1966 roedd cyfran Llafur Cymru yn cyrraedd 60%, gan ennill y cyfan ond 4 o 36 etholaeth Seneddol Cymru. O fewn tri mis, fodd bynnag, cipiodd Gwynfor Evans Gaerfyrddin yn ysgybuol ar gyfer Plaid Cymru mewn isetholiad, a daeth y Cenedlaetholwyr o fewn blewyn buddugoliaeth yn isetholiadau 1967 Gorllewin Rhondda a 1968 Caerffili, gan sicrhau gogwydd enfawr yn erbyn Llafur o 30% a 40% yn y drefn honno.
1970au golygu
Fe wnaeth ymddangosiad Plaid Cymru (a Phlaid Genedlaethol yr Alban) ysgogi Llywodraeth Wilson i sefydlu Comisiwn Kilbrandon, gan arwain yn ei dro at Lafur Cymru i ystyried yr achos dros ddatganoli unwaith eto - y tro hwn yn dod allan o blaid ddatganoli. Gwthiodd buddugoliaeth Etholiad Cyffredinol Chwefror 1974 ddatganoli ar yr agenda wleidyddol, gan arwain at y bleidlais bendant yn erbyn Cynulliad Cymru yn refferendwm 1979.
Syrthiodd bygythiad y Cenedlaetholwyr i berfeddwlad ddiwydiannol y blaid yn y 1970au. Fodd bynnag, enillodd Plaid Cymru ac (i raddau mwy) y Ceidwadwyr dir yng Nghymru yn ardaloedd Cymru Chymraeg ac arfordir Cymru yn y drefn honno, lle roedd gwreiddiau Llafur yn llawer mwy gwan. Erbyn Etholiad Cyffredinol 1979 roedd gan Lafur Cymru 22 o'r 36 sedd Seneddol, er bod ganddynt gyfran o 48 y cant o'r bleidlais boblogaidd.
1980au golygu
Ategwyd y dirywiad cymharol hwn gan y cwymp dramatig yng nghefnogaeth Llafur yn Etholiad Cyffredinol 1983. Mewn cyferbyniad â'r 1950au, lle na chyfatebwyd gogwydd yn erbyn Llafur ym Mhrydain yng Nghymru, dangosodd pleidleiswyr Cymru eu hunain yr un mor anfodlon yr oedd i gymeradwyo maniffesto asgell chwith Michael Foot. Pleidleisiodd Llafur Cymru ddim ond 37.5 y cant o'r bleidlais boblogaidd, gan ildio 20 sedd. Mewn cyferbyniad, cipiodd Plaid Geidwadol 14 sedd (gan gynnwys tair o bedair etholaeth Caerdydd) a rhagori ar 30 y cant o'r bleidlais ar gyfer yr ail etholiad yn olynol. Gwaethygwyd problemau Llafur Cymru ymhellach gan berfformiad cryf SDP-Cynghrair Rhyddfrydol, gan ennill 23 y cant o'r bleidlais (er nad oedd fawr o fudd o ran seddi) ar yr hyn a oedd i fod yn anterth eu llwyddiant.
Roedd yn ymddangos bod streic y glowyr ym 1984–1985 yn cyflwyno cyfle etholiadol i Lafur Cymru, er gwaethaf y safle annymunol lle gosododd natur y weithred yr arweinydd Llafur newydd, Neil Kinnock. Yn Etholiad Cyffredinol 1987 fe bleidleisiodd y blaid 45 y cant, gan ennill 24 sedd, gyda dwy arall gan y Ceidwadwyr mewn etholiadau ym 1989 a 1991.
1990au golygu
Yn yr un modd, fodd bynnag, gellid barnu bod polisi Ceidwadol yng Nghymru hefyd wedi helpu i dorri'r golwg traddodiadol rhwng Llafur Cymru ac etholwyr Cymru. Ar y naill law, dangoswyd bod y blaid yn aneffeithiol yn wyneb ailstrwythuro (a dad-ddiwydiannu) economi Cymru. Ar y llaw arall, roedd teyrnasu Ceidwadol barhaus, ar sail eu pŵer etholiadol y tu allan i Gymru, yn ail-danio dadl o fewn Llafur Cymru ynghylch datganoli.[8]
O dan John Smith, ymrwymodd Llafur i ddatganoli i Gymru a'r Alban, ymrwymiad a oroesodd ei farwolaeth gynnar. Erbyn 1997, pan gipiodd Llafur Cymru 34 o 40 sedd Cymru, gan ddileu cynrychiolaeth Gymreig y Ceidwadwyr a phleidleisio 55 y cant o'r bleidlais boblogaidd, gosodwyd y llwyfan ar gyfer refferendwm datganoli arall, pryd enillwyd y tro hwn.
Oes y Cynulliad (1999–2020) a chyfnod y Senedd (2020-presennol) golygu
Lai na dwy flynedd yn ddiweddarach, yn yr etholiadau cyntaf i Gynulliad Cymru newydd, darostyngwyd Llafur unwaith eto yn ei berfeddwlad gan Plaid Cymru, gan golli'r fath seddi ag Islwyn, Llanelli a Rhondda (ond er hynny enillodd y nifer fwyaf o seddi). Yn y cyfnod cyn yr etholiadau, roedd enwebai'r blaid ar gyfer y Prif Ysgrifennydd, Ron Davies wedi cael ei orfodi i ymddiswyddo yng nghanol sgandal rhyw honedig. Roedd ei eilydd anaf, Alun Michael, Ysgrifennydd Gwladol newydd Cymru, yn cael ei ystyried yn gyfranogwr amharod er bod ganddo ymrwymiad hirsefydlog i ddatganoli Cymru hefyd, ac fe'i gwelwyd yn eang fel dewis arweinyddiaeth y Blaid Lafur yn y DU. Enillodd Llafur 28 o’r 60 sedd (20 yn cael eu dyrannu drwy’r System Aelod Ychwanegol) a 37 y cant o’r bleidlais boblogaidd.
Fel yn y 1970au, fe gwympodd her y Cenedlaetholwyr i ffwrdd, yn rhannol oherwydd i Rhodri Morgan ddisodli Alun Michael yn 2000. O dan arweinyddiaeth Morgan, ffurfiwyd clymblaid gyda’r Democratiaid Rhyddfrydol y gellid dadlau ei bod wedi dod â rhywfaint o sefydlogrwydd i’r weinyddiaeth. Erbyn 2003 roedd cyfran Llafur wedi cynyddu i 40 y cant ac enillodd y blaid 30 sedd yn gyffredinol, gan ganiatáu iddi lywodraethu ar ei phen ei hun unwaith yn rhagor. Yn Etholiad Cyffredinol 2005, gostyngodd cyfran y blaid yn ôl i 43 y cant neu 29 sedd, gyda’r Ceidwadwyr yn adennill troedle Seneddol yng Nghymru.
Pwysleisiodd gweinyddiaeth Rhodri Morgan y gwahaniaeth mewn dull o ddarparu gwasanaethau cyhoeddus rhyngddo ef a llywodraeth Tony Blair. Roedd Morgan yn cyferbynnu dull cydweithredol ei weinyddiaeth â dull gweithredu llywodraeth Blair ar gyflwyno cystadleuaeth mewn gwasanaethau cyhoeddus, dull y dadleuodd Morgan nad oedd yn rhoi digon o bwyslais ar gydraddoldeb canlyniad.[9] Yn ymarferol, roedd hyn yn golygu hepgor llawer o bolisïau llywodraeth Lafur San Steffan fel Ysbytai Sylfaen, academïau ysgolion a phrosiectau PFI mewn rhai meysydd. Roedd mentrau polisi eraill a nodwyd yn cynnwys cyflwyno brecwastau ysgol am ddim, mynediad am ddim i byllau nofio i blant yn ystod gwyliau ysgol a diddymu ffioedd presgripsiwn. Fodd bynnag, roedd y blaid yn wynebu beirniadaeth gref am ymddangos fel pe bai'n gwrthod ei hymrwymiad maniffesto i gael gwared ar daliadau gofal cartref i bobl ag anableddau.
Yn etholiadau 2007 gostyngodd cyfran Llafur Cymru o'r bleidlais i 32.2%, y gyfran ail isaf i'r blaid mewn unrhyw etholiad ledled Cymru ers Etholiad Cyffredinol y DU ym 1923, a gostyngodd nifer ei seddi gan pedwar i 26, 11 yn fwy na'r ail blaid fwyaf, Plaid Cymru. Ar 25 Mai enwebwyd Rhodri Morgan yn Brif Weinidog unwaith eto. Ar 27 Mehefin, daeth Morgan trafodaeth clymbleidiol Cymru'n Un i ben gyda Plaid Cymru, ac fe’i cymeradwywyd yn ddiweddarach gan reng y blaid Lafur ar 6 Gorffennaf. Ar 1 Rhagfyr 2009, etholwyd Carwyn Jones yn arweinydd newydd Llafur Cymru.
Ar 6 Mai 2016 enillodd Llafur Cymru 29 allan o’r 60 sedd yn etholiadau’r Cynulliad a sicrhau 5ed tymor yn y llywodraeth mewn clymblaid leiafrifol gyda’r unig Ddemocratiaid Rhyddfrydol Kirsty Williams a Dafydd Elis-Thomas a drodd yn annibynnol o fod yn Blaid Cymru.
Yn etholiad Senedd 2021, cododd rhan Llafur Cymru o'r bleidlais dua 5 y cant ac enillodd y blaid hanner o'r seddi yn y Senedd, sy'n hafal i'w chanlyniad gorau erioed yn 2003.[10][11] Ychydig fisoedd yn ddiweddarach, ffurfiodd y blaid gytundeb â Phlaid Cymru ynglŷn â chyfres o bolisi gan gynnwys gofal cymdeithasol am ddim wrth ei ddefnyddio, ehangu gwasanaethau i blant a cyfyngiadau ar ail gartrefi.[12] Roedd y cytundeb yn y trydydd tro y mae'r pleidiau wedi cytuno i weithio â'i gilydd ers dechrau datganoli.[13]
Perfformiad etholiadol golygu
Yn ystod y blynyddoedd diwethaf bu dirywiad mewn Llafur yng Nghymru i raddau. Am y tro cyntaf ers 1918, daeth y Ceidwadwyr yn gyntaf mewn etholiad yng Nghymru (etholiad Senedd Ewrop 2009) yn etholiad cyffredinol 2010 cafodd Llafur ei chanlyniad etholiad cyffredinol gwaethaf yng Nghymru yn ei hanes. Pe bai'r gogwydd yng Nghymru yn cael ei hailadrodd ar sail unffurf ledled y DU byddai'r Ceidwadwyr wedi ennill buddugoliaeth enfawr o dros 100 sedd; mewn rhai seddi fel Pontypridd, collodd Llafur Cymru dros 16 y cant o'i phleidlais. Yn etholiadau Cynulliad Cymru 2011, gwnaeth Llafur enillion, ac enillodd hanner y seddi yn y Cynulliad. Yn etholiadau Senedd Ewrop 2014, roedd Llafur ar frig y bleidlais yng Nghymru, gyda gogwydd o 7.9 pwynt canran.
.jpg)
Yn etholiad cyffredinol 2017, cafodd y dirywiad mewn etholiadau Seneddol ei wyrdroi - cynyddodd Llafur ei chyfran o’r bleidlais i 48.9 y cant, yr uchaf mewn etholiad cyffredinol yng Nghymru ers 1997, gan ennill 28 o’r 40 sedd Gymreig yn San Steffan.
Yn Etholiad cyffredinol 2019 roedd safbwynt Brexit ac arweinyddiaeth Jeremy Corbyn wedi achosi dirywiad unwaith eto mewn perfformiad y blaid. Gwelwyd cynnydd gan y blaid Geidwadol o 6 sedd o'r Blaid Llafur. Gwelwyd lleihad mewn canran y bleidlais o 8 y cant. Torrwyd wal goch Llafur yn y Gogledd Ddwyrain gan adael un fricsen goch sef etholaeth Alun a Glannau Dyfrdwy. Yn ôl nifer dyma berfformiad gwaethaf Llafur ers dyddiau Margaret Thatcher yn y 80au.[14]
Etholiadau cyffredinol y DU golygu
| Blwyddyn | Canran y pleidleisiau | Seddi wedi ennill |
|---|---|---|
| 1945 | 58.5% | 25 / 35 |
| 1950 | 58.1% | 27 / 36 |
| 1951 | 60.5% | 27 / 36 |
| 1955 | 57.6% | 27 / 36 |
| 1959 | 56.4% | 27 / 36 |
| 1964 | 57.8% | 28 / 36 |
| 1966 | 60.7% | 32 / 36 |
| 1970 | 51.6% | 27 / 36 |
| 1974 (Chwef) | 46.8% | 24 / 36 |
| 1974 (Hydref) | 49.5% | 23 / 36 |
| 1979 * | 48.6% | 22 / 36 |
| 1983 | 37.5% | 20 / 38 |
| 1987 | 45.1% | 24 / 38 |
| 1992 | 49.5% | 27 / 38 |
| 1997 | 54.8% | 34 / 40 |
| 2001 | 48.6% | 34 / 40 |
| 2005 | 42.7% | 29 / 40 |
| 2010 | 36.3% | 26 / 40 |
| 2015 | 37.1% | 25 / 40 |
| 2017 | 48.9% | 28 / 40 |
| 2019 | 40.9% | 22 / 40 |
* Yn cynnwys y Llefarydd .
Etholiadau Senedd golygu
| Etholiad | Etholaeth | Rhabarth | Cyfanswm y seddi | +/– | Llywodraeth | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Pleidleisiau | % | Seddi | Pleidleisiau | % | Seddi | ||||
| 1999 | 384,671 | 37.6 | 27 / 40 |
361,657 | 35.5 | 1 / 20 |
28 / 60 |
Llafur–Dem. Rhyddfr. | |
| 2003 | 340,515 | 40.0 | 30 / 40 |
310,658 | 36.6 | 0 / 20 |
30 / 60 |
 2
|
Lleiafrif |
| 2007 | 314,925 | 32.2 | 24 / 40 |
288,954 | 29.7 | 2 / 20 |
26 / 60 |
 4
|
Llafur–Plaid |
| 2011 | 401,677 | 42.3 | 28 / 40 |
349,935 | 36.9 | 2 / 20 |
30 / 60 |
4
|
Lleiafrif |
| 2016 | 353,866 | 34.7 | 27 / 40 |
319,196 | 31.5 | 2 / 20 |
29 / 60 |
1
|
Llafur-Rhyddfr. |
| 2021 | 443,047 | 39.9 | 27 / 40 |
401,770 | 36.2 | 3 / 20 |
30 / 60 |
1
|
Lleiafrif |
Arweinwyr Llafur Cymru golygu
| Arweinydd | Dechrau | Gorffen | |
|---|---|---|---|
| 1 | Ron Davies | 1998 | 1999 |
| 2 | Alun Michael | 1999 | 2000 |
| 3 | Rhodri Morgan | 2000 | 2009 |
| 4 | Carwyn Jones | 2009 | 2018 |
| 5 | Mark Drakeford | 2018 | |
Dirprwy arweinwyr golygu
| Arweinydd | Dechrau | Gorffen | |
|---|---|---|---|
| 1 | Carolyn Harris | 2018 | |
Ysgrifenyddion cyffredinol golygu
- 1947: Clother Prothero
- 1965: Emrys Jones
- 1979: Hubert Morgan
- 1984: Anita Gale
- 1999: Jessica Morden
- 2005: Chris Roberts
- 2010: David Hagendyk
- 2017: Louise Magee
Cyfeiriadau golygu
- ↑ Davies, Daniel (9 Tachwedd 2018). "Welsh Labour leadership: Do people know the candidates?". BBC News Online.
- ↑ Nordsieck, Wolfram (2016). "Wales/UK". Parties and Elections in Europe. Cyrchwyd 9 Hydref 2018.
- ↑ dams, Ian (1998). Ideology and Politics in Britain Today (illustrated, reprint ed.). Manchester University Press. pp. 144–145. ISBN 9780719050565. Retrieved 21 Mawrth 2015.
- ↑ "Open Council Data UK - compositions councillors parties wards elections". www.opencouncildata.co.uk. Cyrchwyd 2019-10-24.
- ↑ B. Jones, Welsh Elections 1885–1997 (1999), Lolfa. See also UK 2001 General Election results by region Archifwyd 2009-07-02 yn y Peiriant Wayback., UK 2005 General Election results by region Archifwyd 2009-07-02 yn y Peiriant Wayback., 1999 Welsh Assembly election results Archifwyd 2009-03-27 yn y Peiriant Wayback., 2003 Welsh Assembly election results Archifwyd 2006-12-11 yn y Peiriant Wayback. and 2004 European Parliament election results in Wales (BBC).
- ↑ The Welsh Academy Encyclopedia of Wales. Cardiff: University of Wales Press 2008
- ↑ A. Walling, "The Structure of Power in Labour Wales 1951–1964" in The Labour Party in Wales 1900-200, ed. D. Tanner, C. Williams and D. Hopkin, 2000, University of Wales Press.
- ↑ D. Tanner, "Facing the New Challenge: Labour and Politics 1970–2000", The Labour Party in Wales 1900–2000, ed. D. Tanner, C. Williams and D. Hopkin, 2000, University of Wales Press.
- ↑ Speech by Rhodri Morgan, "Public Services: Looking to the future for Wales", 7 October 2004 Archifwyd 2005-03-20 yn y Peiriant Wayback.. See also Speech to the National Centre for Public Policy, University of Wales Swansea, December 2002
- ↑ Hayes, Georgina (2021-05-08). "Wales election: Labour equals its best-ever Senedd result by winning 30 seats". The Daily Telegraph (yn Saesneg). ISSN 0307-1235. Cyrchwyd 2021-05-25.
- ↑ Mosalski, Ruth (2021-05-11). "Labour wins half the seats in the Welsh Parliament". WalesOnline (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-05-25.
- ↑ "Wales: Free primary school meals and childcare pledges". BBC News (yn Saesneg). 2021-11-22. Cyrchwyd 2021-12-20.
- ↑ Mosalski, Ruth (2021-11-22). "Welsh Government wants to give free school meals to all primary school pupils". WalesOnline (yn Saesneg). Cyrchwyd 2021-12-20.
- ↑ "Etholiad 2019: 'Wal goch' yn troi'n fricsen". BBC Cymru Fyw. 2019-12-13. Cyrchwyd 2020-07-19.