Cylch cerrig

Defnyddir y term cylch cerrig am hynafiaethau lle mae meini hirion wedi ei gosod i ffurfio cylch. Yn y Llydaweg a rhai ieithoedd eraill, defnyddir y term "cromlech" neu "krommlec'h". Gall y nifer o feini amrywio rhwng 4 a 60. Ceir rhai yng Ngwlad y Basg hefyd. Credir bod y rhain yn dyddio o'r cyfnod Neolithig neu o ddechrau Oes yr Efydd: rhwng 5,300 a 3,500 o flynyddoedd yn ôl; hynny yw, 3300 a 900 cc, cyfnod o 2,400 o flynyddoedd. Ceir llawer o esiamplau o gylchoedd cerrig yng ngwledydd Prydain, Iwerddon a Llydaw. Mae 1,300 wedi'u cofnodi ond credir fod dros 4,000 ohonynt yn wreiddiol.

Cylch cerrig Côr y Cewri, Lloegr.

Cylch cerrig Bryn Cader Faner.

Nid oes sicrwydd beth oedd eu pwrpas; cred rhai bod rhai o'r meini wedi eu gosod i gyfateb a lleoliad yr haul, y lleuad a/neu'r sêr ar wahanol adegau o'r flwyddyn, a'u bod yn medru gweithredu fel rhyw fath o galendr.

Yng ngwledydd Llychlyn, roedd traddodiad o gylchoedd cerrig yn ystod Oes yr Haearn, yn enwedig yn Götaland. Ceir rhai yng ngogledd Gwlad Pwyl hefyd. Yng Ngorllewin Affrica, ceir cylchoedd cerrig sy'n dyddio o'r cyfnod rhwng yr 8fed a'r 12g; y mwyaf adnabyddus o'r rhain yw cylchoedd cerrig Senegambia.

Ymhlith yr esiamplau mwyaf adnabyddus o gylchoedd cerrig mae Côr y Cewri a Long Meg yn Lloegr a Calanais ar ynys Leòdhas yn yr Alban. Mae enghreifftiau yng Nghymru yn cynnwys Meini Hirion, Penmaenmawr a Chylch Cerrig Tan-y-braich ger Llanfairfechan.

Yr Alban

Yn ne-ddwyrain yr Alban y ceir y clwstwr mwyaf dwys o gylchoedd cerrig.

Rhai cylchoedd cerrig yn yr Alban
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Cylch cerrig Aquhorthies; ger Aberdeen, yr Alban	57.05°N 2.15°W / 57.05; -2.15 (Cylch cerrig Aquhorthies)
	Cylch cerrig Callanish I; yr Alban. Enw Gaeleg: Clachan Chalanais. Diamedr y cylch: 13m gydag 13 o gerrig.	58.19°N 6.74°W / 58.19; -6.74 (Meini hirion Callanish)
	Cylch cerrig y Deuddeg Apostol, ger Dumfries, yr Alban	55.09°N 3.65°W / 55.09; -3.65 (Cylch cerrig y Deuddeg Apostol)
	Cylch Brodgar, Ynysoedd Erch	59.00°N 3.20°W / 59.00; -3.20 (Cylch cerrig Brodgar)

Cernyw

Ceir tua 380 o gylchoedd yng Nghernyw: 281 ohonyn nhw yng ngwaun Dartmoor a 57 ohonyn nhw yng Ngwaun Bodmin.

Rhai cylchoedd cerrig yng Nghernyw
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Cylch cerrig Merry Maidens; Cernyw	50.06°N 5.58°W / 50.06; -5.58 (Cylch cerrig y Merry Maidens)
	Boscawen-Un ger St Buryan. Diamedr y clych: 25m; 19 carreg yn sefyll.	50.09°N 5.61°W / 50.09; -5.61 (Cylch cerrig Boscawen-Un)
	Cylch cerrig Carwynnen ger pentref Mionions; ceir tair cylch.	50.51°N 4.45°W / 50.51; -4.45 (Cylch cerrig Carwynnen)
	Cylch cerrig Tregeseal ger Lannyust (St Just); roedd yma dair cylch ar un cyfnos.	50.12°N 5.68°W / 50.12; -5.68 (Cylch cerrig Tregeseal)
	Cylch cerrig Men an Toll ger Madron; tair carreg.	50.09°N 5.36°W / 50.09; -5.36 (Cylch cerrig Men an Toll)
	Cylch cerrig ger pentref Duloe, Cernyw (Dewlogh).	50.39°N 4.48°W / 50.39; -4.48 (Cylch cerrig Duloe)
	Cylch cerrig Castilly Henge ger Bodmin.

Cymru

Map Google (uchod) yn dangos lleoliad y cylchoedd cerrig.

Rhai cylchoedd cerrig yng Nghymru
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Bryn Gwyn; Ynys Môn	53.17°N 4.30°W / 53.17; -4.30 (Meini hirion Bryn Gwyn)
	Tan-y-braich; Llanfairfechan, Sir Conwy	53°13′N 3°55′W
	Teml Ceridwen; Penmaenmawr, Sir Conwy	53°15′N 3°55′W
	Cefn Llechen; rhwng Penmaenmawr a Henryd, Sir Conwy	53°16′N 3°52′W
	Cerrig Pryfaid; Llanbedr-y-cennin, Sir Conwy	53°13′N 3°55′W
	Bryn Derwydd; Penmaenmawr, Sir Conwy	53°15′N 3°54′W
	Cefn Maen Amor; rhwng Penmaenmawr a Henryd, Sir Conwy	53°14′N 3°53′W
	Cefn Llydan; Powys	52°32′N 3°54′W
Treleddyd Fawr; Sir Benfro	51°54′N 5°18′W
	Mynydd Bach Trecastell; Llanymddyfri	51°58′N 3°41′W
	Nant Tarw; Brycheiniog	51°55′N 3°43′W
	Cerrig Duon; Brycheiniog	51°52′N 3°40′W
	Blaenau; Y Gelli Gandryll	52°01′N 3°06′W
	Banc y Celyn; Erwd, Powys	52°06′N 3°23′W
	Crugiau Bach; Llanwrthwl, Powys	52°14′N 3°34′W
	Llorfa; Ystradgynlais	51°49′N 3°46′W
	Hirnant; Blaenrheidol, Ceredigion	52°26′N 3°50′W
	Bryn y Gorlan; Llanddewi Brefi, Ceredigion	52°10′N 3°50′W
	Ffridd Newydd; Ceulan-a-Maesmor, Ceredigion	52°30′N 3°55′W
	Cynant; Llanfair-ar-y-bryn, Sir Gaerfyrddin	52°05′N 3°45′W
	Waun Lwyd; Llanddeusant, Sir Gaerfyrddin	51°54′N 3°44′W
	Creigiau Eglwyseg; ger Llandysilio-yn-Iâl, Sir Ddinbych	52°59′N 3°09′W
	Bryn Beddau; Clocaenog, Sir Ddinbych	53°04′N 3°25′W
	Nant Croes-y-wernen; Cynwyd, Sir Ddinbych	52°56′N 3°20′W
	Penbedw, Nannerch; Nannerch, Sir y Fflint	53°12′N 3°14′W
	Moel Tŷ Ucha; Llandrillo, Sir Ddinbych	52°55′N 3°24′W
	Tyfos; rhwng Cynwyd a Llandrillo yn Sir Ddinbych	52°56′N 3°26′W
	Cerrig Arthur; Abermaw, Gwynedd	52°44′N 4°01′W
	Llecheiddior; ger Dyffryn Ardudwy, Gwynedd	52°46′N 4°03′W
	Cerrig Hengwm; ger Dyffryn Ardudwy, Gwynedd	52°46′N 4°03′W
	Eglwys Gwyddelod; ger Tywyn, Gwynedd	52°35′N 3°58′W
	Rhos-y-beddau; Llanrhaeadr-ym-Mochnant, Powys	52°52′N 3°23′W
	Kerry Hill; ger Ceri, Powys	52°28′N 3°14′W
	Cerrig Caerau; Llanbrynmair, Powys	52°35′N 3°37′W
	Cerrig Lled Croen-yr-Ych; Llanbrynmair, Powys	52°35′N 3°37′W
	Cerrig y Capel; ger Dwyriw, Powys	52°35′N 3°28′W
	Llyn y Tarw; Aberhafesb, Powys	52°34′N 3°26′W
	Cefn Llydan; Tregynon, Powys	52°34′N 3°23′W
	Cwm Rhiwiau; ger Llangynog, Powys	52°52′N 3°23′W
	Mynydd Llwyd; Llanfair Is Coed ger Caerwent, Sir Fynwy	51°37′N 2°49′W

Iwerddon

Rhai cylchoedd cerrig yn Iwerddon
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Ardgroom De-Or Cylch a gaiff ei adnabod yn lleol fel "Canfea"; mae wedi'i leoli i'r de-orllewin o bentref Ardgroom ar bentir Bara.	51°44′N 9°53′W
	Beltany Cylch o bron i 80 o gerrig yn Swydd Donegal	54°51′01″N 7°36′17″W
	Cylch cerrig Drombeg – Cylch a leolwyd i'r gorllewin o bentref Rosscarbery.	51°34′N 9°05′W
	Carrigagulla – 18 o gerrig wedi'u lleoli i'r gogledd o bentref Ballinagree.	51°59′N 8°53′W
	Knocknakilla – Cylch wedi'i leoli rhwng Macroom a Millstreet.	52°00′N 8°53′W
	Glantane east – rhwng Macroom a Millstreet.	52°00′N 9°02′W
	Cylch cerrig Templebryan – rhwng Bandon a Millstreet.	51°38′N 8°53′W
	Lisseyviggeen – ger Killarney. Yn lleol cânt eu galw'n "Saith Chwaer".

Lloegr

Dim ond yng ngogledd a gorllewin Lloegr y ceir cylchoedd cerrig; heb gynnwys Cernyw ceir ychydig dros gant; mae 62 ohonyn nhw yn Cumbria. Mae llawer o gylchoedd pren (henges) yn ne-ddwyrain Lloegr, fodd bynnag. Ymhlith y cylchoedd cerrig mwyaf y mae:

Rhai cylchoedd cerrig yn Lloegr
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Cylch cerrig Swinside; Cumbria sydd â diamedr o 26.8m, ac sy'n cynnwys 55 carreg.	54°17′N 3°16′W
	Arbor Low; Swydd Derby. 50 carreg calchfaen, pob un yn llorweddol.	53°06′N 1°27′W
	Cylch cerrig Doll Tor; ger Birchover, Swydd Derby. Chwe charreg o'r Oes Efydd.	53°10′N 1°38′W
	Castlerigg; Cumbria. Diamedr y cylch: 33m, gyda 38 carreg.	54°36′N 3°05′W
	Long Meg; Diamedr o 100m yn ei anterth; 51 o gerrig.]]	54°43′N 2°40′W
	Avebury, Swydd Wilton, de-orllewin Lloegr. Cylch cerrig mwyaf Ewrop.	51°25′N 1°51′W
	Côr y Cewri, Swydd Wilton;	51.10°N 4.30°W / 51.10; -4.30 (Côr y Cewri)
	Cylch cerrig Withypool, Gwlad yr Haf.	51°05′47″N 3°39′37″W

Llydaw

Rhai cylchoedd cerrig yn Llydaw
Delwedd	Enw	Cyfesurynnau
	Cylch cerrig Peulvanoù Kerbourgneg; Sant-Pêr-Kiberen sydd â diamedr o 26.8m, ac sy'n cynnwys 27 carreg (a 23 maen hir).	47°31′N 3°07′W
	Cylch cerrig Kergonan; Enizenac'h, sydd â diamedr o 100 metr, ac sy'n cynnwys 24 carreg
	Cylch cerrig Ynys Ar Lannig; Mor Bihan, dau gylch cerrig, sy'n cynnwys 49 carreg yn gyfangwbl

Dyddio radiocarbon

Ers y 1950au mae archaeolegwyr wedi carbonddyddio samplau oddeutu'r cerrig er mwyn dyddio'r cylch cerrig. Y cylch hynaf sydd wedi'i ddyddio (yn 2000) ydy Cylch cerrig Lochmaben yn yr Alban sydd wedi'i dyddio yn 2525 ± 85 cc. Mae'r cylch ieuengaf i gael ei godi, fodd bynnag yn dod o Iwerddon: o Dromberg yn Swydd Cork (790 ± 80 cc) a'r cylch pum carreg yn Cashelkeety, Swydd Kerry (715 ± 50 bc).

Gweler hefyd

• Carnedd gellog (chambered cairn)
• Carnedd ymylfaen (kerb cairn)
• Carnedd lwyfan (platform cairn)
• Carnedd gron (round cairn)
• Carnedd gylchog (ring cairn)
• Aliniad cerrig (stone alignment)