Mamal

Mamaliaid
Llewod (Panthera leo)
Dosbarthiad gwyddonol
Teyrnas:	Animalia
Ffylwm:	Chordata
Is-ffylwm:	Vertebrata
Dosbarth:	Mammalia Linnaeus, 1758
Urddau
Is-ddosbarth: Prototheria Monotremata Is-ddosbarth: Theria Infraclassis: Metatheria Didelphimorphia Paucituberculata Microbiotheria Notoryctemorphia Dasyuromorphia Peramelemorphia Diprotodontia Infraclassis: Eutheria Tubulidentata Sirenia Afrosoricida Macroscelidea Hyracoidea Proboscidea Cingulata Pilosa Scandentia Dermoptera Primates Rodentia Lagomorpha Erinaceomorpha Soricomorpha Chiroptera Pholidota Carnivora Perissodactyla Artiodactyla Cetacea

Dosbarth o anifeiliaid asgwrn-cefn yw'r mamaliaid (hefyd: mamolion) ac maent yn anifeiliaid gwaed cynnes. Mae chwarennau tethol gan yr anifeiliaid hyn, er mwyn rhoi llaeth i'w rhai bach. Mae angen llawer o fwyd arnynt er mwyn cadw'n gynnes, mwy nag anifeiliaid gwaed oer. Mae gan y rhan fwyaf ohonynt flew neu ffwr ar eu cyrff i gadw'n gynnes, ond does dim ffwr gan famaliaid y môr, braster sydd yn eu cadw nhw'n gynnes. Mae'r hwyatbig a'r echidna yn dodwy wyau, mae mamaliaid eraill yn cael eu geni'n fyw.

Mae tua 4000 o wahanol fathau o famaliaid. Gelwir y rhai sydd yn bwyta anifeiliaid eraill yn gigysyddion, a'r rhai sydd yn bwyta planhigion yn llysysyddion.

Cymru

Cynhanes

Ym Mro Morgannwg y darganuwyd y dystiolaeth gynharaf o famaliaid yng Nghymru, i'r de o Ben-y-bont ar Ogwr mewn chwareli glo. Yma, yn 1947 y darganfuwyd olion Morganucodon watsoni, anifail bychan tebyg i'r llyg, a oedd yn byw yno tua 200,000 o flynyddoedd yn ôl. Ceir tystiolaeth o esgyrn, ffosiliau a chofnodion ysgrifenedig (o amser y Rhufeiniaid sy'n taflu golau ar famaliaid sydd wedi hen ddiflannu, rhai cyn hyned a 225,000 CP. Canfuwyd esgyrn llawer o famaliaid anghyffredin heddiw mewn ogofâu yng Ngogledd Cymru hefyd e.e. Ogof Bontnewydd, Cefnmeiriadog, Sir Ddinbych. Ymlith y mamaliaid yn Hen Oes y Cerrig y mae: y rhinoseros blewog, y mamoth, yr udfil, ceffyl, blaidda bual. Mewn cyfnodau cynhesach (cyn y rhewlifau), roedd yma hefyd y llew, y rhinoseos trwyngul a'r eliffant ysgithrsyth.

Erbyn Oes Newydd y Cerrig, dylanwadodd ffermio ar fywyd mamaliaid a daeth cŵn, geifr, moch a'r ceffyl yn anifeiliaid domestig. Geifr oedd y mwyaf niferus yng Nghymru - tan ddiwedd yr Oesoedd Canol. Er mwyn sicrhau tir pori, cliriwyd llawer o goedydd Cymru - a newidiodd hyn llawer ar yr amgylchedd e.e. o'r boncyffion y daeth y rhan fwyaf o fawnogydd Cymru. Roedd hyn yn dinistrio llawer o gynefinoedd adar a mamaliaid fel eirth, bleiddiaid a cheirw. Felly wrth i'r tir amaethyddol gynyddu, lleihaodd y tir gwyllt.

Llenyddiaeth a chelf

Yn yr hwiangerdd Pais Dinogad o'r 7g, crybwyllir nifer o famaiaid gan gynnwys y bele coed, y baedd gwyllt, y llwynog, y gath wyllt a'r iwrch. Ceir addurniadau o famaliaid yn aml iawn mewn hen lawysgrifau, er mwyn dod a fflach o liw i'r gwaith, a cheir cyfeiriadau at famaliaid yn britho'r Mabinogi ac oddi fewn i gyfreithiau Hywel Dda. Ceir hefyd enwau lleoedd ac afonydd yn cynnwys cyfeiriad at famal arbennig.

Rhestr mamaliaid

• Afanc neu llostlydan (Beaver: Castor fiber)
• Alpafr (Ibex: Capra ibex)
• Arth (Bear: Ursus)
• Asyn (Donkey, ass: Equus asinus)
• Baedd gwyllt (Wild boar: Sus scrofa (ferus))
• Bele (Marten: Martes)
• Blaidd (Wolf: Canis lupus)
• Bochdew (Hamster: Mesocricetus neu Cricetus)
• Broch neu mochyn daear (Badger: Meles meles)
• Bronwen neu gwenci (Weasel: Mustela nivalis)
• Bual (American bison: Bos bison)
• Buwch (Cow: Bos taurus)
• Byfflo (Buffalo: Bos bubalus)
  • Byfflo dŵr (Water buffalo: Bubalus arnee)
• Cadno neu llwynog (Fox: Vulpes vulpes)
• Camel (Camel)
  • Camel rhedeg (Dromedary: Camelus dromedarius)
• Carlwm (Stoat, ermine: Mustela erminea)
• Carw (Deer: Cervus)
  • Carw coch (Red deer: Cervus elaphus)
• Cath (Cat: Felis silvestris (domesticus))
  • Cath wyllt (Wildcat: Felis silvestris)
• Ceffyl (Horse: Equus caballus)
• Ci (Dog: Canis lupus (familiaris))
• Cwningen (Rabbit: Oryctolagus cuniculus)
• Dafad (Sheep: Ovis aries aries)
• Danas (Fallow deer: Cervus dama)
• Dolffin, -iaid (Dolphin: Delphinidae)
  • Dolffin trwyn potel (Bottlenose dolphin: Tursiops truncatus)
• Draenog (Hedgehog: Erinaceus europaeus)
• Dwrgi neu dyfrgi (Otter: Lutra lutra)
• Dyfrfarch (Hippopotamus)
• Eliffant (Elephant: Elephas maximus neu Loxodonta africana)
• Ffured (Ferret: Mustela putorius furo)
• Ffwlbart (Polecat: Mustela putorius)
• Gafr (Goat: Capra hircus)
  • Gafrewig (Chamois: Rupicapra rupicapra)
• Gwahadden neu twrch daear (Mole: Talpa europaea)
• Gwenci neu Bronwen (Weasel: Mustela nivalis)
• Gwiwer (Squirrel: Sciuridae)
  • Gwiwer goch (Red squirrel: Sciurus vulgaris)
• Iwrch (Roe deer: Capreolus capreolus)
• Llew (Lion: Panthera leo)
• Llwynog neu Cadno (Fox: Vulpes vulpes)
• Lyncs (Lynx: Lynx lynx)
• Llostlydan neu afanc (Beaver: Castor fiber)
• Llamhidydd (llamidyddion) (Porpoise: Phocaena)
  • Llamhidydd harbwr (Harbour porpoise: Phocaena phocaena)
• Llyg (Shrew: Sorex)
• Llygoden (Mouse: Mus)
  • Llygoden fawr (Rat: Rattus)
  • Llygoden bengron (Vole: Arvicolinae)
• Llygoden fwsg neu Mwsglygoden (Muskrat: Ondatra zibethicus)
• Marmot neu Twrlla (Marmot: Marmota marmota)
• Mochyn (Pig: Sus scrofa (domesticus))
  • Mochyn cwta (Guinea pig: Cavia porcellus)
  • Mochyn daear neu broch (Badger: Meles meles)
• Morfil, -od (Whales: Cetacea)
  • Morfil balîn (Baleen whale: Mysticeti)
  • Morfil cefngrwm (Humpback whale: Megaptera novaeangliae)
  • Morfil danheddog (Toothed whale: Odontoceti)
  • Morfil glas (Blue whale: Balaenoptera musculus)
• Morfuwch (Manatee: Trichechidae)
• Morlo (Seal: Pinnipedia)
  • Morlo Llwyd (Grey Seal: Halichoerus grypus)
• Mwfflon (Mouflon: Ovis aries musimon)
• Mwsglygoden neu llygoden fwsg (Muskrat: Ondatra zibethicus)
• Ocapi (Okapi: Okapia johnstoni)
• Pathew (Dormouse: Glis glis, Muscardinus avellanarius, Dryomys)
• Tsimpansî (Chimpanzee: Pan)
• Twrch daear neu Gwahadden (Mole: Talpa europaea)
• Twrlla neu marmot (Marmot: Marmota marmota)
• Udfil (Hyena)
• Ych gwyllt (European bison, wisent: Bos bonasus)
• Ysgyfarnog (Hare: Lepus europaeus)
• Ystlum (Bat: Chiroptera)
  • Ystlum du neu Ystlum Barbastelle (Barbastelle bat: Barbastella barbastellus)
  • Ystlum Bechstein (Bechstein's bat: Myotis bechsteinii)
  • Ystlum pedol lleiaf (Lesser horseshoe bat: Rhinolophus hipposideros)
  • Ystlum pedol mwyaf (Greater horseshoe bat: Rhinolophus ferrumequinum)

Cyfeiriadau

• Wilson, D. E., and Reeder, D. M. (goln): Mammal Species of the World, 3ydd argraffiad, Johns Hopkins University Press.

Eginyn erthygl sydd uchod am anifail. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato

Chwiliwch am mamal
yn Wiciadur.