Wicipedia

Mamal

(Ailgyfeiriad o Mamolyn)

Dosbarth o anifeiliaid asgwrn-cefn a gwaed cynnes gyda blew neu wallt drostynt yw'r mamaliaid (hefyd: mamolion). Mae gan mamaliaid chwarennau llaeth er mwyn rhoi sugn i'w rhai bychain. Mae angen llawer o fwyd arnynt er mwyn cadw'n gynnes, mwy nag anifeiliaid gwaed oer. Mae gan y rhan fwyaf ohonynt flew neu ffwr ar eu cyrff i gadw'n gynnes, ond does dim ffwr gan famaliaid y môr, braster sydd yn eu cadw nhw'n gynnes. Mae'r monotremiaid (h.y. yr hwyatbig a'r ecidna) yn dodwy wyau, ond mae'r holl famaliaid eraill yn cael eu geni'n fyw; dyma'r hyn a elwir yn fywesgoredd.

Mae tua 4000 o wahanol fathau o famaliaid. Gelwir y rhai sydd yn bwyta anifeiliaid eraill yn gigysyddion, a'r rhai sydd yn bwyta planhigion yn llysysyddion.

Cymru

golygu

Cynhanes

golygu

Ym Mro Morgannwg y darganuwyd y dystiolaeth gynharaf o famaliaid yng Nghymru, i'r de o Ben-y-bont ar Ogwr mewn chwareli glo. Yma, yn 1947 y darganfuwyd olion Morganucodon watsoni, anifail bychan bach tebyg i chwistlen, a oedd yn byw yno tua 200,000 o flynyddoedd yn ôl. Ceir tystiolaeth o esgyrn, ffosiliau a chofnodion ysgrifenedig o amser y Rhufeiniaid sy'n taflu golau ar famaliaid sydd wedi hen ddiflannu, rhai cyn hyned a 225,000 CP. Canfuwyd esgyrn llawer o famaliaid anghyffredin heddiw mewn ogofâu yng Ngogledd Cymru hefyd e.e. Ogof Bontnewydd, Cefnmeiriadog, Sir Ddinbych. Ymlith y mamaliaid yn Hen Oes y Cerrig y mae: y rhinoseros gwlanog, y mamoth, yr udfil, ceffyl, blaidd a bual. Mewn cyfnodau cynhesach (cyn y rhewlifau), roedd yma hefyd y llew ogof, y rhinoseros trwyngul a'r eliffant ysgithrsyth.

Erbyn Oes Newydd y Cerrig, dylanwadodd ffermio ar fywyd mamaliaid a daeth cŵn, geifr, moch a'r ceffyl yn anifeiliaid dof. Geifr oedd y mwyaf niferus yng Nghymru - tan ddiwedd yr Oesoedd Canol. Er mwyn sicrhau tir pori, cliriwyd llawer o goedydd Cymru - a newidiodd hyn llawer ar yr amgylchedd e.e. o'r boncyffion y daeth y rhan fwyaf o fawnogydd Cymru. Roedd hyn yn dinistrio llawer o gynefinoedd adar a mamaliaid fel eirth, bleiddiaid a cheirw. Felly wrth i'r tir amaethyddol gynyddu, lleihaodd y tir gwyllt.

Llenyddiaeth a chelf

golygu

Yn yr hwiangerdd Pais Dinogad o'r 7g, crybwyllir nifer o famaiaid gan gynnwys y bele coed, y baedd gwyllt, y llwynog, y gath wyllt a'r iwrch. Ceir addurniadau o famaliaid yn aml iawn mewn hen lawysgrifau, er mwyn dod a fflach o liw i'r gwaith, a cheir cyfeiriadau at famaliaid yn britho'r Mabinogi ac oddi fewn i gyfreithiau Hywel Dda.[1] Ceir hefyd enwau lleoedd ac afonydd yn cynnwys cyfeiriad at famal arbennig.

Dosbarthiad

golygu

Mae dosbarthu mamaliaid wedi newid cryn dipyn ers i Carl Linnaeus ddiffinio'r dosbarth ac ar hyn o bryd, nid oes unrhyw system ddosbarthu'n cael ei derbyn yn gyffredinol. Mae McKenna & Bell (1997) a Wilson & Reeder (2005) yn darparu crynodebau diweddar defnyddiol.[2] Mae Simpson (1945)[3] yn darparu gwybodaeth am darddiad mamaliaid a'r berthynas rhyngddynt a ddatblygodd hyd at ddiwedd yr 20g. Fodd bynnag, ers 1945, daethpwyd o hyd i lawer iawn o wybodaeth newydd a manylach yn raddol: mae'r cofnod paleontolegol wedi'i ail-raddnodi, ac yn y blynyddoedd ers hynny cafwyd llawer o ddadlau a chynnydd ynghylch seiliau damcaniaethol systemateiddio ei hun, yn rhannol trwy'r cysyniad newydd o gladiniaeth (cytras). Er bod gwaith maes a gwaith labordy yn peri i ddosbarthiad Simpson fynd yn hen ffasiwn, dyma'r peth agosaf at ddosbarthiad swyddogol o famaliaid o hyd, er gwaethaf y problemau hysbys.[4]

Mae'r rhan fwyaf o famaliaid, gan gynnwys y chwe urdd mwyaf cyfoethog o rywogaethau, yn perthyn i'r grŵp brych (brychiaid neu placental). Y tri urdd mwyaf (o ran nifer) o rywogaethau yw

  1. Rodentia (cnofilod): llygod, llygod mawr, ballasg, afancod, capybaras, a mamaliaid eraill;
  2. Chiroptera: ystlumod; a
  3. Soricomorpha: chwistlod, tyrchod daear, a gwadnodonau.

Y tri urdd mwyaf nesaf, yn dibynnu ar y cynllun dosbarthu biolegol a ddefnyddir, yw'r primatiaid: epaod, mwncïod, a lemyriaid; y Cetartiodactyla: morfilod a charnolion bysedd traed; a'r ysglyfaethwyr sy'n cynnwys cathod, cwn, gwencïod, eirth, morloi, a chynghreiriaid. Yn ôl Rhywogaethau Mamaliaid y Byd, cofnodwyd 5,416  o rywogaethau yn 2006. Cafodd y rhain eu grwpio yn 1,229 genera, 153 teulu a 29 urdd. Yn 2008, cwblhaodd yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur (IUCN) Asesiad Mamaliaid Byd-eang pum mlynedd ar gyfer ei Restr Goch yr IUCN, a oedd yn cyfrif 5,488 rhywogaeth.[5] Yn ôl ymchwil a gyhoeddwyd yn y Journal of Mammalogy yn 2018, roedd nifer y rhywogaethau o famaliaid cydnabyddedig yn 6,495, gan gynnwys 96 wedi eu difodi'n ddiweddar.[6]

Diffiniadau

golygu

Mae'r gair mamal yn air modern, a ddaw o'r enw gwyddonol Mammalia a fathwyd gan Carl Linnaeus yn 1758, ac sy'n deillio o'r Lladin mamma ‘teth, bron’. Mewn papur dylanwadol ym 1988, diffiniodd Timothy Rowe Mammalia yn ffylogenetig fel grŵp y goron o famaliaid, y cytras sy'n cynnwys hynafiad cyffredin mwyaf diweddar y monotremiaid byw (echidnaod ac hwyatbig) a mamaliaid Therian (bolgodogion a brychiaid) a holl ddisgynyddion y cyndad hwnnw.[7] Ers i'r hynafiad hwn fyw yn y cyfnod Jwrasig, mae diffiniad Rowe yn eithrio pob anifail o'r Triasig cynharach, er gwaethaf y ffaith bod ffosiliau Triasig yn yr Haramiyida wedi'u cyfeirio at y Mamaliaid ers canol y 19g.[8] Mae Ambondro yn perthyn yn agosach i fonotremiaid nag i famaliaid therian tra bod Amphilestes ac Amphitherium yn perthyn yn agosach i'r therianiaid; gan fod ffosilau o bob un o'r tri genera wedi eu dyddio tua 167 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn y Jwrasig Canol, mae hwn yn amcangyfrif rhesymol o ymddangosiad grŵp y goron.[9]

Y synapsid cynharaf y gwyddys amdano sy'n bodloni diffiniadau Kemp yw Tikitherium, dyddiedig 225 miliwn o flynyddoedd CP, felly gellir rhoi'r dyddiad Triasig Diweddar hwn ar ymddangosiad mamaliaid yn yr ystyr ehangach hwn.[10][11]

Dosbarth Mamalia

  • Is-ddosbarth Prototheria : monotremiaid: ecidnaod a'r hwyatbig
  • Is-ddosbarth Theriiformes : mamaliaid byw a'u perthnasau cynhanesyddol
    • Is-ddosbarth † Allotheria : multituberculates
    • Is-ddosbarth † Eutriconodonta : eutriconodonts
    • Is-ddosbarth Holotheria : mamaliaid byw modern a'u perthnasau cynhanesyddol
      • Superlegion † Kuehneotheria
      • Supercohort Theria : mamaliaid byw
        • Carfan Marsupialia : bolgodogion
          • Magnorder Australidelphia : bolgodogion Awstralia a'r monito del monte
          • Magnorder Ameridelphia : Newydd Bolgodogion y byd. Bellach yn cael ei ystyried yn baraffyletig, gyda opossums craff yn agosach at awstralidelffiaid. [12]
        • Carfan brychiaid : y brychiaid
          • Xenarthra Magnorder : xenarthrans
          • Epitheria Magnorder : epitherau
            • † Leptictida
            • Uwchurdd Preptotheria
              • Grandorder Anagalida : lagomorffiaid, cnofilod a chwistlod eliffant
              • Mawredd Ferae : cigysyddion, pangolinau, † creodontiaid a pherthnasau
              • Grandorder Lipotyphla : pryfetach
              • Grandorder Archonta : ystlumod, primatiaid, colwgoaid (lemwriaid ehedog) a hyrddiaid coed (sydd bellach yn cael eu hystyried yn baraffyletig, gydag ystlumod yn agosach at grwpiau eraill)
              • Grandorder Ungulata : carnolion
                • Gorchymyn Tubulidentata incertae sedis : grugarth
                • Mirorder Eparctocyona : † condylarths, morfilod a charnolion eilrif-fyseddog
                • Mirorder † Meridiungulata : carnolion De America
                • Mirorder Altungulata : carnolion odrif-fyseddog, eliffantod, manatïaid ac hyracsod

Dosbarthiad moleciwlaidd o frychiaid

golygu

O ddechrau'r 21g, mae astudiaethau moleciwlaidd yn seiliedig ar ddadansoddiad DNA wedi awgrymu perthynas newydd ymhlith teuluoedd o famaliaid. Mae'r rhan fwyaf o'r canfyddiadau hyn wedi'u dilysu'n annibynnol gan ddata presenoldeb/absenoldeb ôl-drawsgludo.[13] Ceir systemau dosbarthu sy'n seiliedig ar astudiaethau moleciwlaidd ac sy'n yn datgelu tri phrif grŵp neu linach o famaliaid brychiog - Afrotheria, Xenarthra a Boreoeutheria - a ymwahanodd yn y Cretasaidd. Mae'r berthynas rhwng y tair llinach hyn yn ddadleuol, ac mae pob un o'r tair rhagdybiaeth bosibl wedi'u cynnig mewn perthynas â pha grŵp sy'n sylfaenol. Y rhagdybiaethau hyn yw Atlantogenata (Boreoeutheria gwaelodol), Epitheria (Xenarthra gwaelodol) ac Exafroplacentalia (Afrotheria gwaelodol).[14] Mae Boreoeutheria yn ei thro yn cynnwys dwy brif linach - Euarchontoglires a Laurasiatheria.

Mae amcangyfrifon ar gyfer yr amseroedd gwahanu'r tri grŵp brych hyn yn amrywio o 105 i 120 miliwn o flynyddoedd yn ôl (CP), yn dibynnu ar y math o DNA a ddefnyddiwyd (fel niwclear neu mitocondriaidd)[15] a dehongliadau amrywiol o ddata paleoddaearyddol.[14]

Mammalia

Monotremata  


Theria

Marsupialia  


Placentalia
Atlantogenata

Afrotheria    



Xenarthra    



Boreoeutheria
Euarchontoglires

Euarchonta    



Glires    



Laurasiatheria

Eulipotyphla  


Scrotifera

Chiroptera  



Euungulata

Artiodactyla    



Perissodactyla    



Ferae

Pholidota  



Carnivora    










Mae'r cladogram uchod yn seiliedig ar Tarver et al. (2016)[16]

Esblygiad

golygu

Gwreiddiau

golygu

Tarddodd Synapsida, cytras sy'n cynnwys mamaliaid a'u perthnasau sydd wedi'u difodi, yn ystod isgyfnod Pennsylvania (~323 miliwn i ~300 miliwn o flynyddoedd yn ôl), pan wnaethon nhw ymrannu oddi wrth llinach yr ymlusgiaid. Datblygodd mamaliaid grŵp y goron o ffurfiau mamaliaid cynharach yn ystod y Jwrasig Cynnar. Mae'r cladogram yn cymryd Mamalia i fod yn grŵp coron.[17]

Esblygiad o amniotau hŷn

golygu
 
Mae strwythur gwreiddiol y benglog synapsid yn cynnwys un agoriad y tu ôl i'r creuau llygaid, mewn safle gweddol isel ar y benglog (ar y dde isaf yn y ddelwedd hon).

Amniotau oedd fertebrat cwbl cyntaf y tir. Fel eu rhagflaenwyr cynnar, yr amffibaidd tetrapod, roedd ganddyn nhw ysgyfaint ac aelodau megis coesau. Fodd bynnag, mae gan wyau amniotig bilenni mewnol sy'n caniatáu i'r embryo sy'n datblygu i anadlu, gan gadw dŵr oddi mewn. Felly, gall amniotau ddodwy wyau ar dir sych, tra bod angen i amffibiaid ddodwy eu hwyau mewn dŵr.

Mamaliaid cyntaf

golygu

Digwyddiad difodiant Permian-Triasig tua 252 miliwn o flynyddoedd yn ôl, a oedd yn ddigwyddiad hirfaith oherwydd bod nifer o gyfnodau o ddifodiant wedi digwydd, a daeth goruchafiaeth y therapsidau cigysol i ben.[18] Yn y Triasig cynnar, cymerwyd lle'r cigysyddion gan yr archosoriaid[19] dros gyfnod estynedig o 35. miliwn o flynyddoedd); Daeth i gynnwys y crocodylomorffiaid,[20] y pterosoriaid a'r deinosoriaid;[21] fodd bynnag, roedd cynodontiaid mawr fel y Trucidocynodon a'r traversodontidiaid yn dal i feddiannu cilfachau cigysol a llysysol mawr eu maint. Erbyn y Jwrasig, roedd y deinosoriaid wedi dod i ddominyddu'r lle llysysyddion mawr y tir hefyd.[22]

Ymddangosodd y mamaliaid cyntaf (mewn ystyr Kemp o'r gair) yn yr epoc Triasig Diweddar (tua 225 miliwn o flynyddoedd yn ôl), 40 miliwn o flynyddoedd ar ôl y therapsidau cyntaf. Ehangodd y ddau o fod yn bryfed nosol o ganol y Jwrasig ymlaen.[23] Roedd y Castorocauda o'r cyfnod Jwrasig, er enghraifft, yn berthynas agos i'r gwir famaliaid a oedd ag addasiadau ar gyfer nofio, cloddio a dal pysgod.[24] Credir bod y rhan fwyaf, os nad y cyfan, wedi aros yn nosol, gan gyfrif am lawer o'r nodweddion mamalaidd nodweddiadol.[25] Roedd mwyafrif y rhywogaethau o famaliaid a fodolai yn y Cyfnod Mesosöig yn aml-dwbercylaidd, ewtriconodontau a sbalacotheridau.[26] Y metatherian cynharaf y gwyddys amdano yw Sinodelphys, a ddarganfuwyd mewn siâl Cretasaidd Cynnar 125 miliwn-mlwydd-oed yn Nhalaith Liaoning gogledd-ddwyrain Tsieina. Mae'r ffosil bron yn gyflawn ac mae'n cynnwys sawl tusw o ffwr ac argraffnodau o feinweoedd meddal.[27]

 
Darlun artist o'r Juramaia sinensis, yr ewtheriad hynaf y gwyddys amdano (160 miliwn blwyddyn CP) [28]

Y ffosil hynaf y gwyddys amdano ymhlith yr Ewtheria ("y gwir fwystfilod") yw'r prysgallu bach Juramaia sinensis, neu "y fam Jwrasaidd o Tsieina", a ellir ei ddyddio i 160 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn y Jwrasig hwyr.[29] Roedd perthynas ewtherianaidd diweddarach, sef yr Eomaia, yn dyddio i 125 miliwn o flynyddoedd yn ôl yn y Cretasaidd cynnar, yn meddu ar rai nodweddion a oedd yn gyffredin â'r marsupialiaid ond nid â'r brychiaid, tystiolaeth bod y nodweddion hyn yn bresennol yn hynafiad cyffredin olaf y ddau grŵp ond eu bod ar goll yn ddiweddarach yn y llinach frychiog.[30] Yn benodol, mae'r esgyrn epipubig yn ymestyn ymlaen o'r pelfis. Nid yw'r rhain i'w cael mewn unrhyw frychiaid modern, ond fe'u ceir mewn bolgodogion, monotremiaid, mamaliaid nontheriaidd eraill ac Ukhaatherium, anifail Cretasaidd cynnar yn yr urdd ewtheria Asioryctitheria . Mae hyn hefyd yn berthnasol i'r multituberculates. [31] Mae'n debyg eu bod yn nodwedd hynafol, a ddiflannodd wedyn yn y llinach brych. Mae'n ymddangos bod yr esgyrn epipwbig hyn yn gweithredu trwy gryfhau'r cyhyrau yn ystod symudiad, gan leihau faint o le sy'n cael ei gyflwyno, y mae brych ei angen i gadw eu ffetws yn ystod cyfnodau beichiogrwydd. Mae allfa pelfig cul yn dangos bod yr ifanc yn fach iawn adeg eu geni ac felly bod beichiogrwydd yn fyr, fel mewn marsupials modern. Mae hyn yn awgrymu bod y brychiaid yn ddatblygiad diweddarach.[32]

Ymddangosiadau cynharaf o nodweddion

golygu

Mae'r dystiolaeth cyntaf o ên i'w weld mewn ffosil o'r Hadrocodium, sy'n dyddio i tua 195 miliwn o flynyddoedd yn ôl, yn y Jwrasig cynnar. Dyma dystiolaeth glir, y cyntaf, o gymal gên a ffurfiwyd gan yr esgyrn cenffurf (cennog) ac esgyrn dannedd yn unig; nid oes lle yn yr ên i'r articular, sef asgwrn sy'n ymwneud â genau pob synapsid cynnar.[33]

 
Ffosil o Thrinaxodon yn yr Amgueddfa Hanes Natur Genedlaethol

Cynnydd yn y mamaliaid

golygu

Cymerodd mamaliaid Therian drosodd y cilfachau ecolegol canolig i fawr yn y Cainosöig, ar ôl i'r digwyddiad difodiant Cretasaidd-Paleogenaidd (tua 66 miliwn o flynyddoedd yn ôl) wagio'r gofod ecolegol oedd cyn hynny'n cael ei lenwi gan ddeinosoriaid nad oeddent yn adar a grwpiau eraill o ymlusgiaid, yn ogystal ag amrywiol grwpiau o famaliaid eraill.[34] Bu cynnydd esbonyddol ym maint eu cyrff (megaffawna).[35] Yna arallgyfeiriodd mamaliaid yn gyflym iawn; mae adar a mamaliaid yn dangos cynnydd esbonyddol mewn amrywiaeth.[34] Er enghraifft, mae'r ystlum cynharaf y gwyddys amdano'n dyddio i tua 50 miliwn o flynyddoedd yn ôl, dim ond 16 miliwn o flynyddoedd ar ôl difodiant y deinosoriaid nad oeddent yn adar.[36]

Yr hynafiad cynharaf y gwyddys amdano ar gyfer primatiaid yw'r Archicebus achilles[37] o tua 55 miliwn o flynyddoedd yn ôl.[37] Roedd y primat bychan hwn yn pwyso 20-30 gram a gallai ffitio'n ddel yng ngledr llaw dynol.[37]

Anatomeg

golygu

Nodweddion gwahaniaethol

golygu

Gellir adnabod rhywogaethau o famaliaid byw trwy bresenoldeb chwarennau chwys, gan gynnwys y rhai sy'n arbenigo mewn cynhyrchu llaeth i faethu eu cywion.[38] Wrth ddosbarthu ffosilau, fodd bynnag, rhaid defnyddio nodweddion eraill, gan nad yw chwarennau meinwe meddal a llawer o nodweddion eraill i'w gweld mewn ffosilau.[39]

Ymddangosodd llawer o nodweddion a rennir gan bob mamal byw ymhlith aelodau cynharaf y grŵp:

  • Cymal yr ên – Mae'r dentari (asgwrn yr ên isaf, lle mae'r dannedd yn eistedd) a'r asgwrn cenffurf (asgwrn bach creuanol) yn cwrdd i ffurfio'r cymal. Yn y rhan fwyaf o fertebratau eraill â gên, gan gynnwys therapsidau cynnar, mae'r cymal yn cynnwys yr asgwrn cymalol (asgwrn bach yng nghefn yr ên isaf) a'r asgwrn cwadrat (asgwrn bychan yng nghefn yr ên uchaf).[40]
  • Y glust ganol – Mewn mamaliaid coron, mae sain yn cael ei gludo o drwm y glust gan gadwyn o dri asgwrn, y morthwyl, yr einion a'r gwarthol.[41]
  • Amnewid dannedd – Gellir torri dannedd newydd un waith yn ystod oes (deuffioddont(au)) neu, fel y mae morfilod danheddog a chnofilod llygodol, ddim o gwbl (monoffioddont(au)).[42] Mae eliffantod, manatïaid a changarŵod yn torri dannedd newydd sawl neu lawer gwaith trwy gydol eu hoes (polyffioddont(au)).[43]
  • Enamel prismatig - Mae'r gorchudd enamel ar wyneb y dant wedi'i wneud o brismau, h.y. cyrff crisialog tebyg i roden sy'n ymestyn o'r dentin i wyneb y dant.[44]
  • Condylau'r gwegil - Mae dau gnepyn ar waelod y benglog yn mynd i'r fertebra gyddfol uchaf; mewn cyferbyniad, dim ond un cnepyn o'r fath sydd gan y rhan fwyaf o detrapodau eraill.[45]

Ar y cyfan, nid oedd y nodweddion hyn yn bresennol yn hynafiaid Triasig y mamaliaid.[46] Mae bron pob math o famaliaid yn meddu ar asgwrn epipwbig, oddigerth i'r brychiaid byw.[47]

Dwyffurfedd rhywiol

golygu

Ar gyfartaledd, mae mamaliaid gwrywaidd yn fwy eu maint na mamaliaid benywaidd, gyda gwrywod o leiaf 10% yn fwy na benywod mewn dros 45% o rywogaethau yr ymchwiliwyd iddynt. Mae’r rhan fwyaf o urddau o famaliaid hefyd yn arddangos dwyffurfedd rhywiol rhagfarnllyd-gwrywaidd, er nad yw rhai urddau'n dangos unrhyw duedd neu maent yn sylweddol ogwydd-benywaidd (Ceinachffurf,Lagomorpha). Mae dwyffurfedd maint yn ôl rhyw yn cynyddu yn ôl maint y corff, (rheol Rensch), sy'n awgrymu bod pwysau dethol cyfochrog ar faint y gwryw a'r fenyw.

Mae cydberthynas gadarnhaol hefyd rhwng graddau detholiad rhywiol a maint y gwryw a'r fenyw ar draws pob mamal. Ymhellach, mae pwysau dethol cyfochrog ar fàs y fenyw yn cael ei nodi yn yr oedran hwnnw ar adeg diddyfnu yn sylweddol uwch mewn rhywogaethau sy'n amlwreica, hyd yn oed wrth gywiro ar gyfer màs y corff. Hefyd, mae'r gyfradd atgenhedlu yn is ar gyfer benywod mwy, sy'n dangos bod detholiad ffrwythlondeb yn dewis ar gyfer benywod llai mewn mamaliaid. Er bod y patrymau hyn yn gywir yn gyffredinol, mae amrywiadau sylweddol ar draws yr urddau.[48]

Systemau biolegol

golygu
 
Ysgyfaint racŵn yn cael ei chwyddo â llaw

Mae gan y mwyafrif o famaliaid saith fertebra ceg y groth (esgyrn yn y gwddf). Yr eithriadau yw'r morfuwch a'r sloth dau fys, sydd â chwech, a'r sloth tri bysedd sydd â naw.[49] Mae gan ymennydd pob mamal neocortex, rhan o'r ymennydd sy'n unigryw i famaliaid.[50] Mae gan ymennydd y brychiaid gorpws caloswm, yn wahanol i fonotremiaid a bolgodogion.[51]

Mae ysgyfaint mamaliaid fel sbwng a diliau mêl. Gallant anadlu'n bennaf oherwydd y llengig, sy'n rhannu'r thoracs o geudod yr abdomen, gan ffurfio cromen amgrwm i'r thoracs. Mae cyfangiad y llengig yn fflatio'r gromen, gan gynyddu cyfaint ceudod yr ysgyfaint. Tynnir aer i mewn trwy geudodau'r ceg a'r trwyn, gan deithio trwy'r laryncs, y tracea a'r bronci, ac yn ehangu'r alfeoli. Drwy ymlacio'r llengig, ceir yr effaith groes, gan leihau cyfaint ceudod yr ysgyfaint, ac achosi i aer gael ei wthio allan o'r ysgyfaint. Yn ystod ymarfer corff, mae wal yr abdomen yn cyfangu, gan gynyddu'r pwysau ar y llengig, sy'n gorfodi aer allan yn gyflymach ac yn fwy grymus. Gall cawell yr asenau ehangu a chyfangu ceudod y frest trwy gyhyrau anadlol eraill. O ganlyniad, mae aer yn cael ei sugno i'r ysgyfaint neu ei ddiarddel allan o'r ysgyfaint.[52][53] Gelwir y math hwn o ysgyfaint yn ysgyfaint megin oherwydd ei fod yn debyg i fegin y gof.[53]

Mamaliaid gwaed cynnes

golygu

Mae bron pob mamal yn endothermig ‘â gwaed cynnes’ a cheir gan y rhan fwyaf ohonynt flew hefyd i helpu i'w cadw'n gynnes. Fel adar, gall mamaliaid chwilota neu hela mewn tywydd a hinsawdd sy'n rhy oer ar gyfer ymlusgiaid a phryfed ectothermig ‘â gwaed oer’. Mae angen digon o egni bwyd ar famaliaid endothermig, felly maent yn bwyta mwy o fwyd fesul uned o bwysau'r corff na'r rhan fwyaf o ymlusgiaid.[54] Gall mamaliaid pryfysol bach fwyta symiau aruthrol o ran eu maint: eithriad prin yw'r llygoden fawr noeth sy'n cynhyrchu llawer o wres metabolaidd.[55] Mae adar hefyd yn endothermig, felly nid yw endothermig yn unigryw i famaliaid.[56]

Ymsymudiad

golygu

Ar y ddaear

golygu
 
Rhedeg. Cyfres o ffotograffau cynnar gan Eadweard Muybridge, 1887.

Mae'r rhan fwyaf o fertebratau - yr amffibiaid, yr ymlusgiaid a rhai mamaliaid fel bodau dynol ac eirth - yn wadnrodiol, h.y. yn cerdded ar ochr isaf y droed (y sowdl a'r gwadn), ond mae llawer o famaliaid, megis cathod a chŵn, yn fysgerddol, h.y. yn cerdded ar flaenau eu traed, ac mae hyd y cam yn caniatáu cyflymder uwch. Mae mamaliaid bysgerddol hefyd yn aml yn medru ymsymud yn dawel wrth hela.[57] Mae rhai anifeiliaid fel ceffylau yn garn-gerddol, yn cerdded ar flaenau eu traed, sy'n cynyddu hyd eu cam ac felly eu cyflymder.[58] Gwyddys hefyd fod ychydig o famaliaid, sef yr epaod mawr, yn cerdded ar gygnau eu traed blaen. Mae morgrugysorion anferth [59] a'r hwyatbigau[60] hefyd yn gwgngerddwyr. Gelwir rhai mamaliaid yn ddeudroediog, sef y rhai hynny sy'n defnyddio dim ond dwy go i'w ymsymud, e.e. bodau dynol a'r epaod mawr. Mae gan rywogaethau deudroed faes gwelediad mwy na phedwartroedion, maent yn arbed mwy o egni ac mae ganddynt y gallu i drin gwrthrychau â'u dwylo, sy'n helpu i chwilota am fwyd. Yn lle cerdded, mae rhai deudroediogion yn neidio, fel cangarŵod a llygod mawr codog.[61][62]

Rhestr mamaliaid

golygu

Darllen pellach

golygu

Dolennau allanol

golygu
 
Wicillyfrau
Mae gan Wicilyfrau gwerslyfr neu lawlyfr ar y pwnc yma:

Nodyn:EB1911 poster

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ Gwyddoniadur Cymru; Gwasg Prifysgol Cymru; Cyhoeddwyd 2008; tud 597
  2. ↑ "Classification of Mammals". Mammalogy (arg. 6). Jones and Bartlett Learning. 2013. ISBN 978-1-284-03209-3.
  3. ↑ "Principles of classification, and a classification of mammals". American Museum of Natural History 85. 1945.
  4. ↑ "Classification of mammals above the species level: Review". Journal of Vertebrate Paleontology 19: 191–195. 1999. doi:10.1080/02724634.1999.10011133. JSTOR 4523980.
  5. ↑ "Mammals". The IUCN Red List of Threatened Species. International Union for Conservation of Nature (IUCN). April 2010. Cyrchwyd 23 August 2016.
  6. ↑ "How many species of mammals are there?". Journal of Mammalogy 99 (1): 1–14. 1 February 2018. doi:10.1093/jmammal/gyx147.
  7. ↑ "Definition, diagnosis, and origin of Mammalia". Journal of Vertebrate Paleontology 8 (3): 241–264. 1988. doi:10.1080/02724634.1988.10011708. http://www.geo.utexas.edu/faculty/rowe/Publications/pdf/010%20Rowe%201988.pdf.
  8. ↑ The Student's Elements of Geology. London, UK: John Murray. 1871. t. 347. ISBN 978-1-345-18248-4.
  9. ↑ "Paleontology. Marsupial origins". Science 302 (5652): 1899–900. December 2003. doi:10.1126/science.1092272. PMID 14671280.
  10. ↑ "Earliest mammal with transversely expanded upper molar from the Late Triassic (Carnian) Tiki Formation, South Rewa Gondwana Basin, India". Journal of Vertebrate Paleontology 25 (1): 200–207. 2005. doi:10.1671/0272-4634(2005)025[0200:EMWTEU]2.0.CO;2.
  11. ↑ "Analysis of Molar Structure and Phylogeny of Docodont Genera". Bulletin of Carnegie Museum of Natural History 39: 27–47. 2007. doi:10.2992/0145-9058(2007)39[27:AOMSAP]2.0.CO;2. http://xa.yimg.com/kq/groups/13543816/1018125207/name/Luo+y+Martin+2007-+molar+structure+and+phylogeny+of+docodonts.pdf. Adalwyd 8 April 2013.
  12. ↑ "Tracking marsupial evolution using archaic genomic retroposon insertions". PLOS Biology 8 (7): e1000436. July 2010. doi:10.1371/journal.pbio.1000436. PMC 2910653. PMID 20668664. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2910653.
  13. ↑ "Retroposed elements as archives for the evolutionary history of placental mammals". PLOS Biology 4 (4): e91. April 2006. doi:10.1371/journal.pbio.0040091. PMC 1395351. PMID 16515367. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1395351.
  14. ↑ 14.0 14.1 "Retroposon analysis and recent geological data suggest near-simultaneous divergence of the three superorders of mammals". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 106 (13): 5235–40. March 2009. Bibcode 2009PNAS..106.5235N. doi:10.1073/pnas.0809297106. PMC 2655268. PMID 19286970. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2655268.
  15. ↑ "Placental mammal diversification and the Cretaceous-Tertiary boundary". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 100 (3): 1056–61. February 2003. Bibcode 2003PNAS..100.1056S. doi:10.1073/pnas.0334222100. PMC 298725. PMID 12552136. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=298725.
  16. ↑ "The Interrelationships of Placental Mammals and the Limits of Phylogenetic Inference". Genome Biology and Evolution 8 (2): 330–44. January 2016. doi:10.1093/gbe/evv261. PMC 4779606. PMID 26733575. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4779606.
  17. ↑ "Transitional mammalian middle ear from a new Cretaceous Jehol eutriconodont". Nature 472 (7342): 181–5. April 2011. Bibcode 2011Natur.472..181M. doi:10.1038/nature09921. PMID 21490668.
  18. ↑ "Assessing the record and causes of Late Triassic extinctions". Earth-Science Reviews 65 (1–2): 103–139. 2004. Bibcode 2004ESRv...65..103T. doi:10.1016/S0012-8252(03)00082-5. http://nmnaturalhistory.org/pdf_files/TJB.pdf.
  19. ↑ "Superiority, competition, and opportunism in the evolutionary radiation of dinosaurs". Science 321 (5895): 1485–8. September 2008. Bibcode 2008Sci...321.1485B. doi:10.1126/science.1161833. PMID 18787166. https://www.pure.ed.ac.uk/ws/files/8232088/PDF_Brusatteetal2008SuperiorityCompetition.pdf.
  20. ↑ "Saurischian monophyly and the origin of birds". The Origin of Birds and the Evolution of Flight. Memoirs of the California Academy of Sciences. 8. San Francisco: California Academy of Sciences. 1986. tt. 1–55.
  21. ↑ "Basal archosaurs: phylogenetic relationships and functional implications". Memoirs of the Society of Vertebrate Paleontology 2: 1–53. 1991. doi:10.2307/3889336. JSTOR 3889336.
  22. ↑ "The Cretaceous–Tertiary biotic transition". Journal of the Geological Society 154 (2): 265–292. 1997. Bibcode 1997JGSoc.154..265M. doi:10.1144/gsjgs.154.2.0265.
  23. ↑ Evolution of Visual and Non-visual Pigments. London: Springer. 4 October 2014. t. 73. ISBN 978-1-4614-4354-4. OCLC 892735337.
  24. ↑ "Jurassic "Beaver" Found; Rewrites History of Mammals". National Geographic News. 2006. Cyrchwyd 28 May 2016.
  25. ↑ "Eye shape and the nocturnal bottleneck of mammals". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences 279 (1749): 4962–8. December 2012. doi:10.1098/rspb.2012.2258. PMC 3497252. PMID 23097513. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3497252.
  26. ↑ "Transformation and diversification in early mammal evolution". Nature 450 (7172): 1011–9. December 2007. Bibcode 2007Natur.450.1011L. doi:10.1038/nature06277. PMID 18075580.
  27. ↑ "Oldest Marsupial Fossil Found in China". National Geographic News. 2003. Cyrchwyd 28 May 2016.
  28. ↑ "A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals". Nature 476 (7361): 442–5. August 2011. Bibcode 2011Natur.476..442L. doi:10.1038/nature10291. PMID 21866158.
  29. ↑ "A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals". Nature 476 (7361): 442–5. August 2011. Bibcode 2011Natur.476..442L. doi:10.1038/nature10291. PMID 21866158.Luo ZX, Yuan CX, Meng QJ, Ji Q (August 2011). "A Jurassic eutherian mammal and divergence of marsupials and placentals". Nature. 476 (7361): 442–5. Bibcode:2011Natur.476..442L. doi:10.1038/nature10291. PMID 21866158. S2CID 205225806.
  30. ↑ "The earliest known eutherian mammal". Nature 416 (6883): 816–22. April 2002. Bibcode 2002Natur.416..816J. doi:10.1038/416816a. PMID 11976675.
  31. ↑ "Epipubic bones in eutherian mammals from the late Cretaceous of Mongolia". Nature 389 (6650): 483–6. October 1997. Bibcode 1997Natur.389..483N. doi:10.1038/39020. PMID 9333234.
  32. ↑ "Evolution of Live Birth in Mammals". Evolution of the Human Placenta. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2012. t. 68. ISBN 978-1-4214-0643-5.
  33. ↑ The Beginning of the Age of Mammals. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2006. tt. 82–83. ISBN 978-0-8018-8472-6. OCLC 646769601.
  34. ↑ 34.0 34.1 "Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land". Biology Letters 6 (4): 544–7. August 2010. doi:10.1098/rsbl.2009.1024. PMC 2936204. PMID 20106856. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=2936204.
  35. ↑ "The evolution of maximum body size of terrestrial mammals". Science 330 (6008): 1216–9. November 2010. Bibcode 2010Sci...330.1216S. doi:10.1126/science.1194830. PMID 21109666.
  36. ↑ "Primitive Early Eocene bat from Wyoming and the evolution of flight and echolocation". Nature 451 (7180): 818–21. February 2008. Bibcode 2008Natur.451..818S. doi:10.1038/nature06549. PMID 18270539. http://www.nature.com/articles/nature06549.epdf?referrer_access_token=vvnCZKFsJpI9PyHTMCW0AtRgN0jAjWel9jnR3ZoTv0OIjnS1VOVvLEmlM3pVKicSGILcK5-gC0KUTwfjLtGsWX-Jl3sk3aQbBWjeluiuMfZh8gMqZJ4qV9dfir4OcYHZFaqbm8GbWK-9JqFbcMEjN3G_-d7t8hJWLm5RDaih5vZhy47BSgJOQDuz8aRMBtHCvZEWV7affpdxsSefk_6x80U5fE1N1SjLKUHVdainKEM%3D&tracking_referrer=arstechnica.com.
  37. ↑ 37.0 37.1 37.2 "The oldest known primate skeleton and early haplorhine evolution". Nature 498 (7452): 60–4. June 2013. Bibcode 2013Natur.498...60N. doi:10.1038/nature12200. PMID 23739424.
  38. ↑ The Vertebrate Body. Philadelphia: Holt-Saunders International. 1977. tt. 129–145. ISBN 978-0-03-910284-5. OCLC 60007175.
  39. ↑ Life: The Science of Biology (arg. 6). New York: Sinauer Associates, Inc. 2001. t. 593. ISBN 978-0-7167-3873-2. OCLC 874883911.
  40. ↑ The Beginning of the Age of Mammals. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2006. tt. 82–83. ISBN 978-0-8018-8472-6. OCLC 646769601.Rose KD (2006). The Beginning of the Age of Mammals. Baltimore: Johns Hopkins University Press. pp. 82–83. ISBN 978-0-8018-8472-6. OCLC 646769601.
  41. ↑ "Evolution of the mammalian middle ear and jaw: adaptations and novel structures". Journal of Anatomy 222 (1): 147–60. January 2013. doi:10.1111/j.1469-7580.2012.01526.x. PMC 3552421. PMID 22686855. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3552421.
  42. ↑ "To replace or not to replace: the significance of reduced functional tooth replacement in marsupial and placental mammals". Paleobiology 31 (2): 324–346. 2005. doi:10.1666/0094-8373(2005)031[0324:trontr]2.0.co;2. https://archive.org/details/sim_paleobiology_spring-2005_31_2/page/324.
  43. ↑ "Aging of perennial cells and organ parts according to the programmed aging paradigm". Age 38 (2): 35. April 2016. doi:10.1007/s11357-016-9895-0. PMC 5005898. PMID 26957493. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=5005898.
  44. ↑ "A Systematic Study on Tooth Enamel Microstructures of Lambdopsalis bulla (Multituberculate, Mammalia)--Implications for Multituberculate Biology and Phylogeny". PLOS ONE 10 (5): e0128243. 2015. Bibcode 2015PLoSO..1028243M. doi:10.1371/journal.pone.0128243. PMC 4447277. PMID 26020958. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=4447277.
  45. ↑ "Origin of the Mammalia, III. Occipital Condyles of Reptilian Tripartite Type". The American Naturalist 34: 943–947. 1900. doi:10.1086/277821. JSTOR 2453526. https://archive.org/details/sim_american-naturalist_1900-12_34_408/page/943.
  46. ↑ "Mammals from Reptiles: A Review of Mammalian Origins". Annual Review of Earth and Planetary Sciences 1: 131–155. 1973. Bibcode 1973AREPS...1..131C. doi:10.1146/annurev.ea.01.050173.001023. https://archive.org/details/sim_annual-review-of-earth-and-planetary-sciences_1973_1/page/131.
  47. ↑ The Evolution Of The Human Placenta. Baltimore: Johns Hopkins University Press. 2013. tt. 1890–1891. ISBN 978-1-4214-0643-5. OCLC 940749490.
  48. ↑ "Sexual size dimorphism in mammals". Sex, Size and Gender Roles: Evolutionary Studies of Sexual Size Dimorphism. Oxford: Oxford University Press. 2007. tt. 16–26. ISBN 978-0-19-920878-4.
  49. ↑ CRC Handbook of Marine Mammal Medicine: Health, Disease, and Rehabilitation (arg. 2). Boca Raton: CRC Press. 2001. t. 154. ISBN 978-1-4200-4163-7. OCLC 166505919.
  50. ↑ "Development and evolution of the human neocortex". Cell 146 (1): 18–36. July 2011. doi:10.1016/j.cell.2011.06.030. PMC 3610574. PMID 21729779. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=3610574.
  51. ↑ "Absence of the Corpus Callosum as a Mendelizing Character in the House Mouse". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America 19 (6): 609–11. June 1933. Bibcode 1933PNAS...19..609K. doi:10.1073/pnas.19.6.609. JSTOR 86284. PMC 1086100. PMID 16587795. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1086100.
  52. ↑ "Mechanics of Breathing". Pulmonary physiology (arg. 8). New York: McGraw-Hill Medical. 2013. ISBN 978-0-07-179313-1. OCLC 940633137.
  53. ↑ 53.0 53.1 "Pulmonary Anatomy and Physiology". Handbook of Mechanical Ventilation (arg. 1). New Delhi: Jaypee Brothers Medical Publishing. 2011. t. 12. ISBN 978-93-80704-74-6. OCLC 945076700.
  54. ↑ Biology (arg. 6th). Benjamin Cummings. 2002. t. 845. ISBN 978-0-8053-6624-2. OCLC 47521441.
  55. ↑ "Is the naked mole-rat Hererocephalus glaber an endothermic yet poikilothermic mammal?". Journal of Thermal Biology 16 (4): 227–232. 1991. doi:10.1016/0306-4565(91)90030-6. https://archive.org/details/sim_journal-of-thermal-biology_1991-07_16_4/page/227.
  56. ↑ "Temperature Effects". Animal Physiology: Adaptation and Environment (arg. 5). Cambridge. 1997. t. 218. ISBN 978-0-521-57098-5. OCLC 35744403.
  57. ↑ "Leg and feet". Avian Skeletal Adaptations. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2008-04-04. Cyrchwyd 3 August 2008.
  58. ↑ Anatomy and Dissection of the Fetal Pig (arg. 5). New York: W. H. Freeman and Company. 1998. t. 3. ISBN 978-0-7167-2637-1. OCLC 40576267.
  59. ↑ "Knuckle-walking anteater: a convergence test of adaptation for purported knuckle-walking features of African Hominidae". American Journal of Physical Anthropology 128 (3): 639–58. November 2005. doi:10.1002/ajpa.20192. PMID 15861420. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2005-11_128_3/page/639.
  60. ↑ "Energetics of terrestrial locomotion of the platypus Ornithorhynchus anatinus". The Journal of Experimental Biology 204 (Pt 4): 797–803. February 2001. doi:10.1242/jeb.204.4.797. PMID 11171362. http://jeb.biologists.org/cgi/reprint/204/4/797.pdf.
  61. ↑ "Comparative Bipedalism – How the Rest of the Animal Kingdom Walks on two legs". Anthropological Science 131 (231). 2004. http://www.philosophistry.com/static/bipedalism.html.
  62. ↑ "Bipedal animals, and their differences from humans". Journal of Anatomy 204 (5): 321–30. May 2004. doi:10.1111/j.0021-8782.2004.00289.x. PMC 1571302. PMID 15198697. http://www.pubmedcentral.nih.gov/articlerender.fcgi?tool=pmcentrez&artid=1571302.
Chwiliwch am mamal
yn Wiciadur.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Mamal&oldid=12852049"