Yr Wyddgrug
Tref a chymuned yn Sir y Fflint, Cymru, yw'r Wyddgrug. Mae hi'n gorwedd ar groesffordd hanner ffordd rhwng Rhuthun i'r gorllewin a Chaer i'r dwyrain. Mae'r A494 yn pasio'r dref i'r dwyrain. Tu ôl i'r Wyddgrug mae'r tir yn codi i lethrau coediog Bryniau Clwyd. Cynhelir marchnad lwyddiannus ynghanol y dref bob dydd Mercher, ac mae'r Stryd Fawr yn ffynnu. Mae llwyfan awyr-agored ynghanol y dref, a chynhelir digwyddiadau cerddorol o dro i dro. Cynhelir twmpathau yn neuadd yr eglwys pedair gwaith bob blwyddyn. Ystyr enw y dref yw "bryncyn neu dwmpath uchel" (yr un ystyr ag enw Saesneg y dref, Mold: o'r Ffrangeg Normanaidd Monthault sy'n golygu "bryn uchel"). Yn ôl yr Athro Hywel Wyn Owen, mae'n debycach mai'r un 'gŵydd' yw hwn ac 'yn eich gŵydd' hy 'golwg' ac mai ystyr Yr Wyddgrug felly yw 'Bryn Amlwg'.[1]
 Y stryd fawr a'r eglwys | |
| Math | tref, cymuned  |
|---|---|
| Poblogaeth | 10,155, 9,568, 10,058 |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Sir y Fflint |
| Gwlad |  Cymru |
| Cyfesurynnau | 53.166°N 3.133°W |
| Cod SYG | W04000197, W04000995 |
| Cod OS | SJ237640 |
| Cod post | CH7 |
| Gwleidyddiaeth | |
| AS/au Cymru | Hannah Blythyn (Llafur) |
| AS/au y DU | Becky Gittins (Llafur) |
 | |
Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Hannah Blythyn (Llafur)[2] ac yn Senedd y DU gan Becky Gittins (Llafur).[3]
Hanes
golyguYn ôl traddodiad, ymladdwyd Brwydr Maes Garmon ar lecyn tua milltir i'r gorllewin o'r dref bresennol yn OC 430. Enillodd y Cymry y dydd, dan arweiniad Sant Garmon, yn erbyn eu gelynion paganaidd.
Cynhelid llys ar gylch Llywelyn ap Gruffudd yn y Wyddgrug ar 22 Gorffennaf, 1273. Roedd gan y Wyddgrug ei gastell yn yr Oesoedd Canol a nodir ei safle gan Fryn y Beili, sy'n ardd gyhoeddus bellach. Ym 1245, cafodd ei gipio gan Dafydd ap Llywelyn.
Terfysg yr Wyddgrug
golygu
Ar 2 Mehefin 1869 cafwyd terfysg yn yr Wyddgrug pan ffyrnigwyd glowyr o'r dre ac ardal gyfagos Coed-llai gan ymddygiad drahaus John Young, Sais o Durham[4], a ataliodd y Cymry rhag siarad Cymraeg.[5]
Ychydig wedi hynny, gostyngwyd eu cyflog a daeth Young a chriw o lowyr o Ogledd Lloegr i weithio'r gwythiennau gorau. Trodd y Cymry yn ei erbyn ac ymosod arno, a rhoddwyd 7 ohonynt i sefyll eu prawf o flaen y llys yn yr Wyddgrug ar 2 Mehefin 1869. Roedd bron i 2,000 o Gymry lleol o flaen y llys, yn cefnogi'r glowyr a galwyd am filwyr o Gaerhirfryn i ddelio gyda nhw (gw. http://www.kingsownmuseum.com/ko2490-894.htm). Saethon nhw i'r dorf a lladdwyd pedwar neu bump o sifiliaid. Ar 5 Mehefin 1869 dyfarniad y cwest oedd 'llofruddiaeth gyfiawn'.
Yr wythnos ganlynol, cafodd pump o ddynion – Isaac Jones, William Griffiths, Rowland Jones, Gomer Jones a William Hughes – eu rhoi ar brawf am eu bod wedi bod yn rhan o’r terfysg. Cafwyd hwy yn euog o "anafu troseddol" a dedfrydwyd pob un ohonynt i ddeng mlynedd o gaethwasiaeth-gosb (penal servitude).
Mae rhai wedi galw'r digwyddiad yn "Bloody Sunday y Cymry".[6]
150 mlynedd cyn hyn, roedd Deddf Terfysg 1715 yn ei gwneud yn drosedd ddifrifol i aelodau torf o ddeuddeg neu fwy o bobl wrthod gwasgaru o fewn awr i gael gorchymyn i wneud hynny gan ynad. Yn anffodus ni ddarllenwyd y Ddeddf Terfysg hon i'r protestwyr yn yr Wyddgrug. Effaith trasiedi'r Wyddgrug oedd i'r awdurdodau ailfeddwl a newid y ffordd o ddelio ag anhrefn cyhoeddus.
Er ei fod yn gwadu'r cysylltiad, disgrifiodd Daniel Owen, a oedd yn byw yn y dref, ddigwyddiadau tebyg yn ei nofel gyntaf, Rhys Lewis, a gyhoeddwyd mewn rhandaliadau rhwng 1882–1884.
Addysg
golyguCeir dwy ysgol uwchradd yn Yr Wyddgrug, Ysgol Alun (Saesneg ei hiaith) ac Ysgol Maes Garmon (Cymraeg ei hiaith).
Cyfrifiad 2011
golyguYng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:[7][8][9]
Eisteddfod Genedlaethol
golyguCynhaliwyd Eisteddfod Genedlaethol yn yr Wyddgrug ym 1923, 1991 a 2007. Am wybodaeth bellach gweler:
Enwogion
golygu- Rheinallt ap Gruffudd (bu farw 1465), arglwydd y Tŵr ac arweinydd gwladgarol, un o amddiffynwyr Castell Harlech yn Rhyfeloedd y Rhosynnau
- Jane Brereton (1685-1740), bardd
- Richard Wilson (1714-1782), arlunydd. Mae ei fedd ym mynwent yr eglwys.
- John Humphreys Parry neu John Humffreys Parry (1786-1825), golygydd, hynafiaethydd a newyddiadurwr
- John Blackwell (Alun) (1797-1841), bardd. Fe'i ganwyd ym Mhonterwyl ger yr Wyddgrug.
- Thomas Jones (Glan Alun) (1811-1866), bardd
- Roger Edwards (1811-1886), gweinidog, emynydd, golygydd Y Drysorfa
- John Ambrose Lloyd (1815-1874), cerddor a chyfansoddwr
- Daniel Owen (1836-1895), nofelydd. Fe'i ganwyd yn yr Wyddgrug; cafodd ei gladdu ym mynwent y dref yn 1895.
- Jonny Buckland (1977-), gitarydd yn y grwp Coldplay
Oriel
golygu-
Cerrig yr Orsedd -
Bryn y Beili -
Cofeb rhyfel -
Y Stryd Fawr o'r Groesffordd -
Yr Hen Lys -
10 Stryd Wrecsam, yr Wyddgrug -
Colofnau Capel Bethesda -
Adeialdau'r Cyngor Sir, Heol yr Iarll; cynt - Territorial Force Association. -
Tafarn Y Dolffin -
-
Bedd Richard Wilson, arlunydd Cymreig.
Gweler hefyd
golygu- Clogyn aur Yr Wyddgrug
- Terfysg yr Wyddgrug 2 Mehefin 1869.
Cyfeiriadau
golygu- ↑ Hywel Wyn Owen a Richard Morgan, Dictionary of the Place-Names of Wales (Gwasg Gomer, 2007), t. 326
- ↑ Gwefan Senedd Cymru
- ↑ Gwefan Senedd y DU
- ↑ historic-uk.com; Mold Riots of 1869; adalwyd 2 Mehefin 2025.
- ↑ [The Mold Tragedy of 1869 gan Jenny and Mike Griffiths, (Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst, 2001).
- ↑ libcom.org; The Mold riots: The summer of ‘69; adalwyd 2 Mehefin 2025.
- ↑ "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
- ↑ Canran y diwaith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
- ↑ Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.
Trefi
Bagillt · Bwcle · Caerwys · Cei Connah · Y Fflint · Queensferry · Saltney · Shotton · Treffynnon · Yr Wyddgrug
Pentrefi
Abermor-ddu · Afon-wen · Babell · Bretton · Brychdyn · Brynffordd · Caergwrle · Carmel · Cefn-y-bedd · Cilcain · Coed-llai · Coed-talon · Cymau · Chwitffordd · Ewlo · Ffrith · Ffynnongroyw · Gorsedd · Gronant · Gwaenysgor · Gwernymynydd · Gwernaffield · Gwesbyr · Helygain · Higher Kinnerton · Yr Hôb · Licswm · Llanasa · Llaneurgain · Llanfynydd · Llannerch-y-môr · Maes-glas · Mancot · Mostyn · Mynydd Isa · Mynydd-y-Fflint · Nannerch · Nercwys · Neuadd Llaneurgain · Oakenholt · Pantasaph · Pant-y-mwyn · Penarlâg · Pentre Helygain · Pen-y-ffordd · Pontblyddyn · Pontybotgyn · Rhes-y-cae · Rhosesmor · Rhyd Talog · Rhyd-y-mwyn · Sandycroft · Sealand · Sychdyn · Talacre · Trelawnyd · Trelogan · Treuddyn · Ysgeifiog