Pontarfynach

Pentref a chymuned yng Ngheredigion yw Pontarfynach (Saesneg: Devil's Bridge). Enwyd y pentref ar ôl y tair pont a godwyd yno, un ar ben y llall, dros Afon Mynach, nepell o'i haber ag Afon Rheidol.

Pontarfynach

Math	pentref, cymuned
Poblogaeth	455
Daearyddiaeth
Sir	Ceredigion
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	6,936.2 ha
Cyfesurynnau	52.3768°N 3.8498°W
Cod SYG	W04000397
Gwleidyddiaeth
AC/au	Elin Jones (Plaid Cymru)
AS/au	Ben Lake (Plaid Cymru)
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Mynachod Abaty Ystrad Fflur a adeiladodd y bont gyntaf yn ystod yr Oesoedd Canol. Pontarfynach yw pen y daith ar Reilffordd Dyffryn Rheidol.

Yn 2011 roedd 455 o bobl yn byw ym mhentref Pontarfynach, a 43% ohonynt yn siarad Cymraeg (Cyfrifiad 2011).

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Elin Jones (Plaid Cymru) ac yn Senedd y DU gan Ben Lake (Plaid Cymru).

Y Pentref

Mae Pontarfynach yn bentref eithaf unigryw gan fod yma reilffordd, marchnad ddefaid (ar brynhawn Mercher), gwesty a thafarn, caffi, ysgol gynradd (Ysgol Mynach), gwersyll carafannau a chanolfan gymdeithasol (sef hen gapel Mynach) sydd yn cael ei addasu ar gyfer defnydd aml bwrpas yn ystod 2020/21.

Adeiladwyd yr orsaf a'r rheilffordd ym 1904 er mwyn cludo'r mwyn o'r gweithfeydd lleol i'r porthladd yn Aberystwyth. Daeth llawer o weithwyr Gwyddelig (nafis) draw i dorri llwybr i'r rheilffordd drwy'r creigiau. Cyn hynny roeddent wedi bod wrthi yn gweithio yn Nyffryn Elan yn adeiladu'r argaeau ar gyfer darparu dŵr i ddinas Birmingham. Mae'r rheillffordd yn 12 milltir o hyd ac erbyn heddiw mewn dwylo preifat. Bu buddsoddiad sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf, ac erbyn hyn mae miloedd o deithwyr yn cael eu cludo i'r pentref bob blwyddyn er mwyn gweld y golygfeydd lleol.

Addysg

Roedd yr ysgol gyntaf wedi ei sefydlu ym 1866 mewn ystafell uwchben y Tŷ Capel, oedd drws nesaf i Gapel Mynach, sef enwad y Methodistiaid Calfinaidd. Rhoddwyd yr enw Ysgol 'Y Llofft' arni. Yr athrawes gyntaf oedd Saesnes o'r enw Miss Charlotte Newbury.

Yn dilyn Deddf Addysg 1870 roedd disgwyl i bob plwyf sefydlu Bwrdd Ysgol i adeiladu a rheoli ysgolion. Y ddeddf seneddol hon oedd y gyntaf i ymdrin yn benodol a darparu addysg ym Mhrydain, ac roedd yn ymrwymo i sicrhau addysg ar raddfa genedlaethol. Ym 1871 sefydlwyd Bwrdd Ysgol ym Mhontarfynach a sicrhawyd darn o dir o'r enw Tir Cae Newydd, sef darn o dyddyn Rhostyddyn Fach drwy garedigrwydd Mr J B Balcomb. Roedd ef yn ŵr busnes llwyddiannus, ac yn berchen ar westy yr Hafod yn y pentref. Ef hefyd a adeiladodd westy yn Aberystwyth o'r enw 'The Queen's Hotel'. Yn ddiweddarach fe ddaeth yr adeilad hwnnw yn Bencadlys Awdurdod Addysg Sir Aberteifi (Ceredigion wedi hynny) ynghyd â Gorsaf yr Heddlu a'r Llys Barn, nes i'r sefydliadau hynny symud i adeiladau pwrpasol eraill yn y dref.

Adeiladwyd yr ysgol yn ystod cyfnod pan oedd yna gymuned fywiog a llawer o weithgarwch yn y gweithfeydd mwyn lleol. Paratowyd cynlluniau ac adeiladwyd yr ysgol gan ŵr o'r enw Thomas Griffiths ar yr amod ei bod yn barod erbyn Mehefin 30,1876. Bu'n rhaid i'r Bwrdd gael benthyciad o £650 oddi wrth y 'Public Works Loan Commission' er mwyn talu am yr adeilad. Fe gostiodd adeilad yr ysgol £533, ond bu angen £307 hefyd er mwyn adeiladu Tŷ'r Ysgol. Roedd y Bwrdd yn gyfrifol am y tair ysgol oedd yn y plwyf sef: Mynach, Trisant a Cwmystwyth. Cyfanswm cyflogau athrawon ac athro ddisgyblion y tair ysgol ym 1876 oedd £267.

Ym 1947 cafodd Ysgol Trisant ei chau gan mai dim ond 4 disgybl oedd yno, a symudodd yr athrawes a'r plant i Ysgol Mynach. Ym 1960 fe gaeodd Ysgol Cwmystwyth, sef pentref cyfagos, ac fe symudodd y 5 disgybl i Ysgol Mynach. Ers hynny, bu Mynach yn ysgol ardal ar gyfer cymuned Trisant, Cwmystwyth a Phontarfynach.

Ym 1976 fe wnaeth yr ysgol ddathlu ei chanmlwyddiant ac fe ffurfiwyd pwyllgor o dan gadeiryddiaeth y diweddar Barchedig David Lewis Evans, Trisant i drefnu cyfres o ddathliadau. Cafwyd un cyfarfod arbennig o Hanes, Atgofion a Chyfarchion lle bu'r Parch D Lewis Evans yn cyflwyno hanes yr ysgol o'r cychwyn cyntaf.

Ymweliad William Wordsworth

Ym 1824 fe ddaeth y bardd William Wordsworth (1770–1850) i ymweld â'r pentref gan ryfeddu at y rhaeadr gan ei ysbrydoli i gyfansoddi'r gerdd isod:

   To the Torrent at the Devil’s Bridge
How art thou named? In search of what strange land,
From what huge height, descending? Can such force
Of waters issue from a British source,
Or hath not Pindus fed thee, where the band
Of patriots scoop their freedom out, with hand
Desperate as thine? Or come the incessant shocks
From that young stream that smites the throbbing rocks
Of Viamala? There I seem to stand,
As in life's morn; permitted to behold,
From the dread chasm, woods climbing above woods,
In pomp that fades not; everlasting snows;
And skies that ne'er relinquish their repose:
Such power possess the family of floods
Over the minds of poets, young or old!

Cyfrifiad 2011

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Pontarfynach (pob oed) (455)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Pontarfynach) (192)			43.3%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Pontarfynach) (189)			41.5%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer rhwng 16 – 64 oed sydd mewn gwaith (Pontarfynach) (74)			35.6%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%

Oriel Luniau

• 
  Golygfa o Bontarfynach, lithograff ar ôl Samuel Hieronymus Grimm (1733-1794)
• 
  Pysgotwr ym Mhontarfynach, engrafiad (1817) ar ôl John Hassell (1767-1825)
• 
  Pontarfynach, engrafiad gan T. Cilkes, 1840
• 
  Y rhaeadr ym Mhontarfynach, engrafiad gan J. Newman & Co.

• 
  Lithograff gan J. Newman & Co. (tua 1860)
• 
  Pontarfynach a gwesty'r Hafod Arms, engrafiad (tua 1860)
• 
  Ffotograff wedi'i liwio (tua 1890-1900)
• 
  Ffotograff wedi'i liwio (tua 1890-1900)

Cyfeiriadau

Trefi a phentrefi Ceredigion

Trefi
Aberaeron  · Aberteifi  · Aberystwyth  · Ceinewydd  · Llanbedr Pont Steffan  · Llandysul  · Tregaron
Pentrefi
Aberarth  · Aber-banc  · Aber-ffrwd  · Abermagwr  · Abermeurig  · Aber-porth  · Adpar · Alltyblaca  · Betws Bledrws  · Betws Ifan  · Betws Leucu  · Bethania  · Beulah  · Blaenannerch  · Blaenpennal  · Blaenplwyf  · Blaen-porth  · Y Borth · Bow Street  · Bronant  · Bwlch-llan  · Capel Bangor  · Capel Cynon  · Capel Dewi  · Capel Seion  · Caerwedros  · Castellhywel  · Cellan  · Cilcennin  · Ciliau Aeron  · Clarach  · Cnwch Coch  · Comins Coch  · Cribyn  · Cross Inn (1)  · Cross Inn (2)  · Cwm-cou  · Cwmystwyth  · Cwrtnewydd  · Dihewyd  · Dôl-y-bont  · Eglwys Fach  · Felinfach  · Y Ferwig  · Ffair-rhos  · Ffostrasol  · Ffos-y-ffin  · Ffwrnais  · Gartheli  · Goginan  · Y Gors  · Gwbert  · Henfynyw  · Henllan  · Horeb  · Llanafan  · Llanarth  · Llanbadarn Fawr  · Llandre  · Llandyfrïog  · Llanddeiniol  · Llanddewi Brefi  · Llanfair Clydogau  · Llanfarian  · Llanfihangel y Creuddyn  · Llangeitho  · Llangoedmor  · Llangrannog  · Llangwyryfon  · Llangybi  · Llangynfelyn  · Llangynllo  · Llanilar  · Llanio  · Llan-non  · Llanrhystud  · Llansantffraid  · Llanwenog  · Llanwnnen  · Llechryd  · Lledrod  · Llundain-fach  · Llwyncelyn  · Llwyndafydd  · Llwyn-y-groes  · Morfa  · Mwnt  · Nanternis  · Penbryn  · Penparc  · Penrhiw-llan  · Penrhyn-coch  · Penuwch  · Pen-y-garn  · Plwmp  · Pontarfynach  · Ponterwyd  · Pontgarreg  · Pontrhydfendigaid  · Pontrhydygroes  · Pontsiân  · Rhydlewis  · Rhydowen  · Rhydyfelin  · Rhydypennau  · Salem  · Sarnau  · Southgate  · Swyddffynnon  · Synod Inn  · Talgarreg  · Tal-y-bont · Temple Bar · Trefenter  · Trefilan  · Tremain  · Tre-saith  · Tre Taliesin  · Troedyraur  · Ysbyty Ystwyth  · Ystrad Aeron  · Ystrad Meurig  · Ystumtuen