Trisant

Pentref bach yng nghymuned Pontarfynach, Ceredigion, yw Trisant. Fe'i lleolir tua dwy filltir i'r de o bentref Bontarfynach a thua 3 milltir i'r gorllewin o Bont-rhyd-y-groes.

Trisant

Math	pentref
Daearyddiaeth
Sir	Ceredigion
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.3622°N 3.8883°W
Cod OS	SN715755
Cod post	SY23
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Elin Jones (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Ben Lake (Plaid Cymru)

Hanes

Mae'r ardal wedi cael ei henwi ar ôl eglwys Llantrisant, oedd yn ferch eglwys ym mhlwyf Llanfihangel y Creuddyn. Nid yw'n hysbys pwy oedd y tri sant gwreiddiol, ond fe ail gysegrwyd yr eglwys yn yr oes fodern i dri o saint amlycaf Cymru o'r 6g (Oes y Saint) sef Dewi, ein nawddsant, a'i gyfoeswyr Padarn a Teilo.

Darganfuwyd tair carreg Gristnogol yn Llantrisant, a phob un wedi ei cherfio gyda chroes seml sydd yn dyddio o "Oes y Saint", ac yn awgrymu bod eglwys gynnar wedi ei sefydlu yma. Mae'r tair carreg yn cael eu harddangos tu allan i'r eglwys gyda hysbysfwrdd yn nodi'r hanes. I'r dwyrain o Lantrisant mae "Llwybr y Llan", sef hen "ffordd eirch" y byddai trigolion Cwmystwyth yn ei dilyn i gladdu eu meirw. Pan adeiladwyd eglwys newydd yn yr Hafod yn ardal Cwmsytwyth yn 1620 ni ddefnyddiwyd y ffordd ddim mwy, ac fe aeth Eglwys Llantrisant yn adfail erbyn yr 1800 au cynnar. Ail adferwyd yr eglwys ym 1883.

Roedd llwybrau'r pererinion yn rhedeg drwy Trisant i gyfeiriad Abaty Ystrad Fflur sydd tua 10 milltir i'r dwyrain i gyfeiriad Pontrhydfendigaid. Credir bod mynachod yn troedio'r llwybrau ar eu taith o Ynys Enlli gan lanio ar y traethau ger Y Borth, ac yna yn gwneud eu ffordd ar draws gwlad a chael seibiant yn Ysbyty Cynfyn, sydd nepell o Bonterwyd. Credir mai'r mynachod adeiladodd y bont gyntaf ar draws yr afon Mynach gan roddi'r ystyr i enw'r pentref, sef 'Pontarfynach'. Mae yna ffermdy yn Nhrisant o'r enw "Rhydypererinion", ynghyd ag enwau nifer o bentrefi megis Pontrhydygroes, Ysbyty Ystwyth a Phontrhydfendigaid sydd yn awgrymu cyfeiriad taith y pererinion.

Y diwydiant mwyngloddio a gwaith Frongoch

Ar un adeg fe fu diwydrwydd mawr yn yr ardal, yn arbennig yng Ngwaith Mwyn Frongoch yn y 19eg ganrif. Rhwng 1830 a 1903 roedd y diwydrwydd mwyaf gyda channoedd o weithwyr yn cael eu cyflogi. Cafodd tri llyn mawr, a nifer o lynnoedd llai eu cronni yn yr ardal er mwyn sicrhau cyflenwad digonol o ddwr i yrru peiriannau'r gwaith. Enwau'r tri llyn mwyaf oedd Frongoch, Glandwgan a Rhosrhydd. Daeth gweithwyr o Gernyw a'r Eidal i weithio i Frongoch. Adeiladwyd capel ar gyfer y gweithwyr o Gernyw yng Nghwm Cell a'i enwi'n "Capel Saeson". Yn ddiweddarach, mabwysiadwyd yr adeilad gan yr Eidalwyr er mwyn cynnal gwasanaethau Catholig.

Ychydig islaw fferm Cwmnewyddion Uchaf mae cragen o adeilad a adeiladwyd ym 1899 gan gwmni o Wlad Belg er mwyn gosod peiriannau, fyddai'n darparu trydan i weithfeydd Frongoch. Ar dir yn uchel uchlaw'r pwerdy mae olion yr argae lle arferid cronni'r dŵr fyddai'n bwydo'r tyrbin.

Ar y ffordd i Bontrhydygroes, fe adeiladwyd rhes o dai pwrpasol ar gyfer gweithwyr y gwaith mwyn sef "New Row". Yma hefyd yr adeiladwyd siop i ddarparu nwyddau ac anghenion ar gyfer gweithfeydd mwyngloddio Stad y Trawscoed. Rhedai coetsis rhwng New Row ac Aberystwyth yn gyson i gyflenwi'r siop.

Capel Methodistaidd Trisant

Yng nghanol yr ardal fe adeiladwyd Capel Methodistaidd Trisant ym 1820, ynghyd â thŷ capel, festri ac adeilad ar gyfer cynnal Ysgol ddyddiol. Bu'r ysgol yn darparu addysg tan 1947 pan gafodd ei chau gan mai dim ond pedwar o blant oedd yno ar y pryd. Symudodd yr athrawes a'r plant lawr i Ysgol Mynach. Ym mis Mehefin 2002, cynhaliwyd gwasanaeth i ddatgorffori Capel Trisant pan gafodd ei gau. Gwerthwyd y capel, y tŷ capel a'r hen ysgol. Mae'r fynwent yn parhau ym meddiant Trefniadaeth y Methodistiaid Calfinaidd.

Dyma Emyn a gyfansoddwyd gan y Parch Owen T. Evans, Aberystwyth, ar achlysur dadgorffori Capel Trisant ar Sul y Pentecost, Mehefin 2002 (gwelir copi hefyd yn ei gyfrol Pen yr Aber).

   Emyn Dadgorffori Capel Trisant
Wrth droi yr allwedd yn y drws, o Grist
Ac am yr olaf waith ni byddwn drist,
Ond gwna ni’n feini bywiol er dy glôd,
Ar faes y byd yn llif y mynd a’r dod.

Sancteiddia di bob hanes am a fu,
O'r cyrchu sanctaidd yma gyda'r llu
A phâr i’n glywed eto ddyblu'r gân,
Ar don ein hiraeth, a swn procio’r tân.

Na ddigalonwn Arglwydd am a ddaw
"Mae’n tynnu yma i lawr yn codi draw"
Nid teml o goed a maen a geisi di.
Ond mwy o gariad yn ein bywyd ni.

Rwyt Ti yn fwy na'r cyfundrefnau i gyd,
Dy Bentecost sy'n cerdded drwy ein byd.
Tydi sy'n dal o hyd i wrando llef
O dan y pontydd draw a glas y nef.

Er teimlo'r gwacter a gweld llawer craith
A chrynu o'r gwyr cryfion ar y daith
Rho dinc y gobaith bywiol yn ein cri
Cans ni bydd cau ar ddrws dy deyrnas di.

Clwb Ffermwyr Ifanc Trisant

CFfI Trisant

Ym mis Ionawr 1969 fe sefydlwyd Clwb Ffermwyr Ifanc Trisant. Yr arweinydd cyntaf oedd gwraig fferm leol, sef Mrs Gloria Williams Evans, Rhydypererinion. Ym mis Ionawr 2019 roedd y Clwb yn 50 oed ac fe gynhaliwyd cyfres o ddathliadau. Mae'r clwb yn cwrdd yn wythnosol yn Ysgol Mynach ac yn cyfrannu'n helaeth at ddigwyddiadau CFfI Ceredigion a CFfI Cymru.

Llyfryddiaeth

• Cofnodion llyfrau log Ysgol Trisant (Archifdy Ceredigion)
• Hysbysfwrdd gwybodaeth Cyngor Sir Ceredigion
• Cofnodion Clwb Ffermwyr Ifanc Trisant 1969-2019
• Taflen dadgorffori Capel Methodistaidd Trisant, Mehefin 2002
• Papur bro Y Ddolen rhifyn 446 (Mawrth 2019)

Cyfeiriadau

Trefi a phentrefi Ceredigion

Trefi
Aberaeron  · Aberteifi  · Aberystwyth  · Ceinewydd  · Llanbedr Pont Steffan  · Llandysul  · Tregaron
Pentrefi
Aberarth  · Aber-banc  · Aber-ffrwd  · Abermagwr  · Abermeurig  · Aber-porth  · Adpar · Alltyblaca  · Betws Bledrws  · Betws Ifan  · Betws Leucu  · Bethania  · Beulah  · Blaenannerch  · Blaenpennal  · Blaenplwyf  · Blaen-porth  · Y Borth · Bow Street  · Bronant  · Bwlch-llan  · Capel Bangor  · Capel Cynon  · Capel Dewi  · Capel Seion  · Caerwedros  · Castellhywel  · Cellan  · Cilcennin  · Ciliau Aeron  · Clarach  · Cnwch Coch  · Comins Coch  · Cribyn  · Cross Inn (1)  · Cross Inn (2)  · Cwm-cou  · Cwmystwyth  · Cwrtnewydd  · Dihewyd  · Dôl-y-bont  · Eglwys Fach  · Felinfach  · Y Ferwig  · Ffair-rhos  · Ffostrasol  · Ffos-y-ffin  · Ffwrnais  · Gartheli  · Goginan  · Y Gors  · Gwbert  · Henfynyw  · Henllan  · Horeb  · Llanafan  · Llanarth  · Llanbadarn Fawr  · Llandre  · Llandyfrïog  · Llanddeiniol  · Llanddewi Brefi  · Llanfair Clydogau  · Llanfarian  · Llanfihangel y Creuddyn  · Llangeitho  · Llangoedmor  · Llangrannog  · Llangwyryfon  · Llangybi  · Llangynfelyn  · Llangynllo  · Llanilar  · Llanio  · Llan-non  · Llanrhystud  · Llansantffraid  · Llanwenog  · Llanwnnen  · Llechryd  · Lledrod  · Llundain-fach  · Llwyncelyn  · Llwyndafydd  · Llwyn-y-groes  · Morfa  · Mwnt  · Nanternis  · Penbryn  · Penparc  · Penrhiw-llan  · Penrhyn-coch  · Penuwch  · Pen-y-garn  · Plwmp  · Pontarfynach  · Ponterwyd  · Pontgarreg  · Pontrhydfendigaid  · Pont-rhyd-y-groes  · Pontsiân  · Post-mawr  · Rhydlewis  · Rhydowen  · Rhydyfelin  · Rhydypennau  · Salem  · Sarnau  · Southgate  · Swyddffynnon  · Talgarreg  · Tal-y-bont · Temple Bar · Trefenter  · Trefilan  · Tremain  · Tre-saith  · Tre Taliesin  · Troed-yr-aur  · Ysbyty Ystwyth  · Ystradaeron  · Ystrad Meurig  · Ystumtuen