Gemau'r Gymanwlad

Cystadleuaeth aml-chwaraeon i athletwyr y Gymanwlad ydy Gemau'r Gymanwlad (a elwid yn Gemau Ymerodraeth Prydain (1930-1950), Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad (1954-1966) ac yn Gemau'r Gymanwlad Brydeinig (1970-1974). Cynhaliwyd y Gemau cyntaf yn Hamilton, Ontario, Canada ym 1930 a phob pedair blynedd ers hynny (heb law am 1942 a 1946 pan ohiriwyd y Gemau oherwydd yr Ail Ryfel Byd). Caiff y Gemau eu disgrifio fel y trydydd cystadleuaeth aml-chwaraeon fwyaf y byd ar ôl y Gemau Olympaidd a Gemau Asia.

Gemau'r Gymanwlad

Enghraifft o'r canlynol	digwyddiad rheolaidd ym myd chwaraeon
Math	digwyddiad aml-chwaraeon, cystadleuaeth rhyngwladol
Dechrau/Sefydlu	1930
Yn cynnwys	Gemau Ymerodraeth Prydain 1930, Gemau Ymerodraeth Prydain 1934, Gemau Ymerodraeth Prydain 1938, 1946 British Empire Games, Gemau Ymerodraeth Prydain 1950, Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1954, Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1958, Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1962, Gemau Ymerodraeth Prydain a'r Gymanwlad 1966, Gemau'r Gymanwlad Brydeinig 1970, Gemau'r Gymanwlad Brydeinig 1974, Gemau'r Gymanwlad 1978, Gemau'r Gymanwlad 1982, Gemau'r Gymanwlad 1986, Gemau'r Gymanwlad 1990, Gemau'r Gymanwlad 1994, Gemau'r Gymanwlad 1998, Gemau'r Gymanwlad 2002, Gemau'r Gymanwlad 2006, Gemau'r Gymanwlad 2010, Gemau'r Gymanwlad 2014, Gemau'r Gymanwlad 2018, Gemau'r Gymanwlad 2022, 2026 Commonwealth Games, 2030 Commonwealth Games, Q130383536
Enw brodorol	Commonwealth Games
Gwefan	https://www.thecgf.com/
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Ffederasiwn Gemau'r Gymanwlad sy'n gyfrifol am drefniadau'r Gemau ac mae 18 dinas mewn saith gwlad wedi cynnal y Gemau.

Yn ogystal â nifer o chwaraeon Olympaidd, mae'r gemau'n cynnwys chwaraeon sy'n fwy poblogaidd yng Ngwledydd y Gymanwlad, fel bowlio lawnt, pêl-rwyd a rygbi saith bob ochr.

Er mai dim ond 53 o wledydd sydd yn aelodau o'r Gymanwlad, mae 71 tîm yn cymryd rhan yn y gemau. Mae'r pedwar gwlad Y Deyrnas Unedig; Cymru, Gogledd Iwerddon, Lloegr a'r Alban yn cystadlu fel gwledydd ar wahân gyda Thiriogaethau tramor y Deyrnas Unedig a Thiriogaethau sy'n ddibynnol ar Goron y Deyrnas Unedig hefyd yn gyrru timau.

Dim ond chwe gwlad sydd wedi mynychu pob un o Gemau'r Gymanwlad: Awstralia, Canada, Cymru, Lloegr, Seland Newydd a'r Alban.

Gwreiddiau

Cynigiwyd y syniad o gystadlaethau o fewn Ymerodraeth Prydain yn gyntaf gan y Parchedig Astley Cooper yn 1891 pan ysgrifennodd erthygl yn The Times yn awgrymu y dylid cynnal cystadleuaeth "Pan-Britannic-Pan-Anglican Contest and Festival pob pedair blynedd er mwyn gwella dealltwriaeth a chyfeillgarwch yr Ymerodraeth Brydeinig.

Yn ystod Gŵyl yr Ymerodraeth i ddathlu coroni Brenin Siôr V ym 1911, trefnwyd cyfarfod chwaraeon rhyngwladol gyda athletwyr o Awstralia, Canada, De Affrica a Phrydain yn cystadlu am dlws Yr Arglwydd Lonsdale mewn pum camp: athletau, bocsio, nofio a reslo.

Yna yn dilyn cyfarfod ymysg athletwyr a swyddogion gwledydd yr Ymerodraeth Brydeinig yn ystod Gemau Olympaidd 1928 yn Amsterdam penderfynwyd atgyfodi'r Gemau gyda Canada, fel y wlad fuddugol ym 1911 y cael y fraint o gynnal y Gemau agoriadol.

Yn ogystal â'r tîm cartref, cafwyd timau o'r Alban, Awstralia, Bermiwda, Cymru, De Affrica, Gaiana Brydeinig, Iwerddon, Lloegr, Newfoundland a Seland Newydd.

Cynhaliwyd y Gemau Paraplegig y Gymanwlad am y tro cyntaf ym 1962 a chafodd athletwyr anabl eu cynnwys yng Ngemau'r Gymanwlad 1994 yn Victoria, Canada mewn campau arddangos cyn cael eu cynnwys fel rhan anatod o'r cystadlu yng Ngemau'r Gymanwlad 2002 ym Manceinion, Lloegr.

Boicotiau

Er diarddel De Affrica o'r Gymanwlad ym 1961 oherwydd system apartheid y wlad, gwrthododd 26 o wledydd Affrica rhag cymryd rhan yng Ngemau Olympaidd Montreal ym 1976 wedi i dîm rygbi Seland Newydd fynd ar daith i Dde Affrica. Parhaodd Nigeria eu boicot gan wrthod mynychu Gemau'r Gymanwlad 1978 yn Edmonton, Canada.

Ym 1986, gwelwyd 32 o wledydd Affrica a'r Caribi yn boicotio Gemau'r Gymanwlad 1986 yng Nghaerdin, Yr Alban wedi i Brif Weinidog Y Deyrnas Unedig, Margaret Thatcher, wrthod condemnio cysylltiadau chwaraeon gyda De Affrica.

Cymru

Gweinyddir tîm a strwythur Gemau'r Gymanwlad yng Nghymru gan Gemau'r Gymanwlad Cymru, sef y corff a adnabwyd yn flaenorol fel 'Cyngor Gemau Gymanwlad Cymru'. Yn wahanol i Gemau Olympaidd yr Haf a Gemau Olympaidd y Gaeaf cynrychiolir Cymru fel gwlad yn ei henw ei hun yng Ngemau'r Gymanwlad. Bu cais i ddenu'r Gemau i Gymru sawl gwaith gyda'r tro mwyaf diweddar ar gyfer Gemau 2026, er y penderfynwyd yn erbyn yn y pen draw.

Ar gyfer adroddiad llawn ar dabl medalau a pheth o hanes Cymru yn y Gemau, gweler, The Commonwealth Games in the Twentieth Century - The Welsh Perspective gan Myrddin John.

Cenhedloedd a Thiriogaethau

Dim ond chwe gwlad sydd wedi mynychu pob un o'r Gemau; Awstralia, Canada, Cymru, Lloegr, Seland Newydd a'r Alban.

Aden1 1962 Yr Arfordir Aur2 1954 Anguilla 1998- Antigwa a Barbiwda 1966–1970, 1978, 1994 - Awstralia 1930- Bahamas 1954–1970, 1978–1982, 1990- Bangladesh 1978, 1990- Barbados 1954–1966, 1970–1982, 1990- Belîs3 1978, 1994- Bermiwda 1930–1938, 1954–1982, 1990- Botswana 1974, 1982- Brwnei 1958, 1990- Camerŵn 1998- Canada 1930- Ceylon4 1938–1950, 1958–1970 Cymru 1930- Cyprus 1978-1982, 1990- De Affrica 1930–1958, 1994- De Arabia1 1966 De Rhodesia5 1954 Dominica 1958–1962, 1970, 1994- Ffiji 1938, 1954–1986, 1998- Gambia 1970-1982, 1990- Ghana 1958–1982, 1990- Gibraltar 1958- Gogledd Borneo6 1958–1962 Gogledd Iwerddon7 1934–1938, 1954- Gogledd Rhodesia5 1954-1958 Grenada 1970–1974, 1994- Guernsey 1970- Gaiana Prydeinig8 1930–1938, 1954–1962 Gaiana8 1966–1970, 1978–1982, 1990- Hondwras Prydeinig3 1962–1966 Hong Cong9 1934, 1954–1962, 1970–1994 India 1934–1938, 1954–1958, 1966–1982, 1990- Iwerddon7 1930 Iwerddon Rydd7 1934 Jamaica 1934, 1954–1982, 1990- Jersey 1958- Cenia 1954–1982, 1990- Ciribati 1998- Lesotho 1974- Lloegr 1930- Malawi10 1970- Maleisia6 1950, 1958–1962

Maleisia 1966–1982, 1990- Maldives 1986- Malta 1958–1962, 1970, 1982- Mawrisiws 1958, 1966–1982, 1990- Montserrat 1994- Mosambîc 1998- Namibia 1994- Nawrw 1990- Newfoundland11 1930–1934 Nigeria 1950–1958, 1966–1974, 1982, 1990–1994, 2002- Niue 2002- Pacistan 1954–1970, 1990- Papua Gini Newydd 1962–1982, 1990- Rhodesia5 1934–1950 Rhodesia a Nyasaland5 1958–1962 Samoa 1974- Seland Newydd 1930- Seychelles 1990- Sierra Leone 1966–1970, 1978, 1990- Singapôr6 1958- Sri Lanca3 1974–1982, 1990- St Helena 1982, 1998- Anguilla 1978  Sant Kitts-Nevis 1990-  Sant Lwsia 1962, 1970, 1978, 1994-  Sant Vincent a'r Grenadines 1958, 1966–1978, 1994- Gwlad Swasi 1970- Tanganyika12 1962 Tansanïa12 1966–1982, 1990- Tonga 1974, 1982, 1990-  Trinidad a Thobago 1934–1982, 1990-  Twfalw Twfalw 1998- Wganda 1954–1982, 1990- Fanwatw 1982- Ynys Manaw 1958- Ynysoedd Caiman 1978- Ynysoedd Cook 1974–1978, 1986- Ynysoedd y Falklands 1982- Ynys Norfolk 1986- Ynysoedd Solomon 1982, 1990- Ynysoedd Turks a Caicos 1978, 1998- Ynysoedd Morwynol Prydain Yr Alban 1930– Sambia10 1970–1982, 1990- Simbabwe5,13 1982, 1990–2002

Nodiadau:

1: Cafodd Aden ei ailenwi yn Ne Arabia yn 1968 a gadawodd y Gymanwlad.
2: Cafodd Yr Arfordir Aur ei ail enwi yn Ghana ym 1962
3: Cafodd Hondwras Prydeinig ei ail enwi yn Belîs yn 1973.
4: Cafodd Ceylon ei ail eniw yn Sri Lanca yn 1972.
5: Creodd De Rhodesia a Gogledd Rhodesia ffederasiwn gyda Nyasaland yn 1953 fel Rhodesia a Nyasaland, parhaodd hyn tan 1963.
6: Ymunodd Malaya, North Borneo, Sarawak a Singapôr i greu ffederasiwn Maleisia yn 1963. Gadawodd Singapôr y ffederasiwn yn 1965.
7: Ym 1930 cafwydd tîm o Ynys Iwerddon ac ym 1934 cafywd tîm oedd yn cynrychioli Iwerddon Rydd a Gogledd Iwerddon. Gadawodd Gweriniaeth Iwerddon y Gymanwlad yn 1949.
8: Cafodd Gaiana Brydeinig ei ail enwi yn Gaiana ym 1966.
9: Gadawodd y gymanwlad pan roddwyn nôl i Tsieina yn 1997.
10: Cystadlodd Malawi, Sambia a Simbabwe fel rhan o Rhodesia and Nyasaland rhwng 1958-1962.
11: Ymunodd â Chanada yn 1949.
12: Ymunodd Sansibar a Tanganyika i greu ffederasiwn Tansanïa yn 1964.
13: Gadawodd Simbabwe y Gymanwlad yn 2003.

Campau Gemau'r Gymanwlad

Mae 10 o chwaraeon craidd, sef campau sydd rhaid eu cynnwys ar raglen Gemau'r Gymanwlad:

• Athletau
• Badminton
• Bocsio
• Bowlio Lawnt
• Codi Pwysau
• Hoci
• Nofio
• Pêl-rwyd
• Rygbi saith bob ochr
• Sboncen

Yn ogystal â'r 10 o chwaraeon craidd, gall trefnwyr ddewis hyd at saith o chwaraeon dewisol:

• Beicio (Lôn a/neu Trac a/neu Mynydd)
• Bowlio Deg
• Canwio
• Gymnasteg (Artistig a/neu Rhythmig)
• Hwylio
• Jiwdo
• Nofio Cydamserol (fel rhan o'r rhaglen Dyfrol)
• Nofio Dŵr Agored (fel rhan o'r rhaglen Dyfrol)
• Pêl-fasged (Dynion a Merched)
• Pêl-feddal (Dynion a Merched)
• Pêl-foli Traeth (Dynion a Merched)
• Plymio (fel rhan o'r rhaglen Dyfrol)
• Reslo
• Rhwyfo
• Saethyddiaeth
• Saethu (Colomennod Clai a/neu Calibr Llawn a/neu Pistol a Calibr Bychan),
• Tenis Bwrdd
• Tenis
• Taekwondo
• Triathlon

Mae'n angenrheidiol hefyd, cynnwys pedwar chwaraeon ar gyfer Athletwyr Elît gydag Anabledd (EAD). Cyflwynwyd y rheol yma yng Ngemau'r Gymanwlad 2002 ym Manceinion, Lloegr:

• Athletau
• Bowlio Lawnt
• Codi Pŵer
• Nofio

Yn ogystal â'r pedwar para-chwaraeon craidd, gall trefnwyr ddewis hyd at dri o'r chwaraeon dewisol:

• Beicio Trac
• Pêl-fasged Cadair Olwyn
• Tenis Bwrdd

Dolenni allanol

• Gwefan Swyddogol Gemau'r Gymanwlad
• 'The Commonwealth Games in the Twentieth Century - The Welsh Perspective' gan Myrddin John

Gwledydd

• (Saesneg) Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad, Awstralia Archifwyd 2006-02-25 yn y Peiriant Wayback
• (Saesneg) Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad Ynys Manaw Archifwyd 2008-06-06 yn y Peiriant Wayback
• (Saesneg) Cymdeithas Gemau'r Gymanwlad Lloegr Archifwyd 2019-04-23 yn y Peiriant Wayback