Esgyryn

Pentref bychan yng nghymuned Conwy, bwrdeistref sirol Conwy, Cymru, yw Esgyryn (amrywiad: Esgyrn). Fe'i lleolir yn ardal y Creuddyn ar gyrion gogleddol Cyffordd Llandudno.

Esgyryn

Math	pentrefan
Daearyddiaeth
Sir	Conwy
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.2936°N 3.7908°W
Cod OS	SH807789
Gwleidyddiaeth
AC/au	Janet Finch-Saunders (Ceidwadwyr)
AS/au	Robin Millar (Ceidwadwyr)

Bu cymuned fechan yn Esgyryn ers canrifoedd. I'r gogledd-orllewin ceir allt goediog a'r tir yn perthyn i ystad Bodysgallen. I'r gogledd-ddwyrain o'r pentref ceir pentref bychan Pydew (Bryn Pydew).

Nodwedd amlycaf Esgyryn heddiw yw'r obelisg trawiadol a godwyd gan unigolyn.

Yr olygfa o'r Obelisg yn cynnwys Llansanffraid, Afon Conwy, Cyffordd Llandudno i gyfeiriad y mynyddoedd a Phenmaenmawr

Yr Obelisg ar Allt Ffrith

Cyfeirnod Map -SH80507 78924 N 53° 17.622 W 003° 47.654

Yr Obelisg ar Allt Ffrith, Bryn Esgyryn

Yr Obelisg- llun a dynnwyd ar yr A470

Mae'r obelisg i'w weld wrth deithio oddi ar yr A55 o'r Gath Ddu i gyfeiriad Llandudno (ar yr A470); saif ar Allt Ffrith, Bryn Esgyryn, ger Cyffordd Llandudno. Fe'i codwyd yn 1993 gan Richard Broyd, perchennog Bodysgallen ar y pryd, er gwaethaf llawer o wrthwynebiad lleol ac yn groes i ddeddfau cynllunio. Mae'n 64 troedfedd o uchder ac ar ffurf tebyg i Nodwydd Cleopatra. Dynodwyd y tir o gwmpas yr obelisg yn fan o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac mae'n rhyfeddol bod cymaint o wahanol flodau gwyllt a phlanhigion yn ffynnu yno er gwaethaf yr holl wningod sydd o gwmpas.

Blodau a phlanhigion

Misoedd Mai a Mehefin yw'r adeg gorau i weld y carpedi lliwgar o flodau.

Briallu Mair

Briallu Mair ar lethr Allt Ffrith yn edrych i gyfeiriad Llandudno a Phen y Gogarth

Yn ystod mis Mai mae yna fôr o Friallu Mair ar y llethrau. Tynnwyd y llun ar Fai 13, 2015,yn wynebu i gyfeiriad Llandudno ac fe welir Pen y Gogarth yn y cefndir.

Planhigyn bach lluosflwydd gyda blodau persawrus melyn yw Briallen Fair Sawrus (Saesneg: Cowslip). Mae'n perthyn i deulu'r friallen a elwir yn Lladin yn Primula veris. Enwau eraill: Allweddau Pedr, Briallu Mair Sawrus, Briallu Dwbl, Dagrau Mair, Llysiau'r Parlys, Teth y Fuwch, Sawdl y Fuwch, Troed y Fuwch, Tafod yr Ych, Sgemran yr Ych, Symylen, Shwmbwls, Tewbanog Fechan. Rhinweddau meddygol: Dywedir bod rhoi poltis ohono ar yr arlais yn beth da at ddiffyg cwsg.

Seren y Gwanwyn

Carped o Seren y Gwanwyn yn wynebu Afon Conwy

Golygfa a dynnwyd o'r Obelisg gan edrych dros Cyffordd Llandudno a Llansanffraid (Glan Conwy) gydag Afon Conwy yn llifo i gyfeiriad y môr. Pen Llithrig y Wrach yw'r pig sydd yn y cefndir. Mae'n blanhigyn sy'n gynhenid i Orllewin Ewrop gyda blodau bychain o siap seren. Fel arfer mae ei faint yn amrywio o bump i bymtheg centimedr gyda dwy o'r saith deilen yn codi o waelod y planhigyn. Does dim arogl ar y blodyn sydd â chwech o sepalau o liw fioled-glas. Gwelir ran amlaf yn agos i'r môr ble mae yna wair byr sych yn tyfu. Dyma’r enwau Cymraeg: Seren y gwanwyneb, Seren y Gwanwyn, Serennyn, Serennyn y Gwanwyn a Wynwyn y Môr. Yr enw Saesneg yw ‘spring squill’ a’r enw Lladin – ‘Scilla verna’.

Troed y golomen

Amrywiaeth o 'Troed y Golomen'

Tynnwyd y llun ar 8 Mehefin 2015 ac erbyn hynny roedd y rhan helaethaf o Friallu Mair wedi gwywo. Mae cipolwg o'r Fardre yn y pellter a Phenmaenmawr a Phenmaenbach

Llysieuyn blodeol bychan yw Troed y golomen sy'n enw gwrywaidd. Mae'n perthyn i'r teulu Ranunculaceae. Yr enw gwyddonol (Lladin) yw Aquilegia vulgaris a'r enw Saesneg yw Columbine.] Ceir enwau Cymraeg eraill ar y planhigyn hwn gan gynnwys Blodau'r Sipsi, Blodau Colomennod, Blodau yr Eryr, Bonet Nain, Cap Nos Mamgu, Clychau Llundain, Colwmbein, Madwysg, Madwysg, Troed y Glomen, Cyffredin, Troed y Ceiliog, Troed y Glomen. Mae'r blodau'n gymesur ac yn ddeuryw. Nodwedd arbennig y planhigyn hwn yw bod y sepalau'n lliwgar ac yn edrych yn debyg iawn i betalau. Ceir ychydig lleia erioed o wenwyn o fewn y planhigyn: protoanemonin,sy'n wenwyn i anifail a dyn, alcaloidau neu glycodidau.

Rhai o'r planhigion eraill sy'n tyfu yno

• 
  Cor rosyn cyffredin
• 
  Tegeirian coch y gwanwyn
• 
  Pys y ceirw
• 
  Llygad Doli
• 
  Troed y Golomen Gwyn
• 
  Cribell felen
• 
  Troed y golomen glas

Golygfeydd o bwys hanesyddol a welir o'r Obelisg

Y Fardre

Y Fardre yn y pellter

Ar y gorwel mae Sir Fôn ac Ynys Seiriol. O edrych i'r gorllewin fe welwch yn y pellter ddau fryncyn - Y Fardre, oedd o bwys yn hanes Cymru. Hefyd gwelir rhan o Ddeganwy. Yn ôl traddodiad,yma y sefydlodd Cunedda wedi iddo ddod o'r Hen Ogledd i adfer trefn yng Ngogledd Cymru yn dilyn ymadawiad y Rhufeiniaid. Yma hefyd roedd Llys Maelgwn Gwynedd yr honnir iddo gynnal eisteddfod go anghyffredin pan fu'n rhaid i'r beirdd a'r cerddorion orfod nofio ar draws Afon Conwy cyn cystadlu. Roedd y telynau wedi eu difetha yn y dŵr. Yn ôl traddodiad bu farw Maelgwn o'r Fad Felen ar ôl ceisio cael lloches yn Eglwys Llanrhos. Aeth ei gywreinrwydd yn drech nag ef- aeth i sbecian drwy dwll y clo a chafodd ei daro!

Adeiladwyd castell yno gan y barwn Normanaidd Robert o Ruddlan yn 1070. Ar un o draethau Deganwy y lladdwyd y Robert hwn gan filwyr Gruffydd ap Cynan. Dros ganrif yn ddiweddarach cododd Llywelyn Fawr gastell ar yr un safle, ond fe'i chwalwyd ganddo yn fuan wedyn rhag ennyn llid brenin Lloegr. Yn 1210 ail-adeiladwyd y castell gan Iarll Caer ond yn 1213 cipiwyd gan Llywelyn Fawr. Wedi ei farwolaeth ef daeth i ddwylo Saeson eto, ond yn 1241 fe'i meddianwyd a'i chwalu gan y Cymry, dim ond i'r Saeson unwaith eto ei ail-adeiladu. Hwn oedd y castell olaf yn Neganwy gan iddo gael ei dinistrio gan Llywelyn ein Llyw Olaf yn 1263.

Adeilad y Cynulliad

Adeilad y Cynulliad - Sarn Fynach

Adeilad y Llywodraeth yng Nghyffordd Llandudno sydd yma- Sarn Mynach yw'r enw arno. Pan agorwyd yn Mai, 2010, ar gost o ugain miliwn o bunnoedd, fe’i cyfrifid yn adeilad arbennig o ‘wyrdd’. Cafodd swyddfa newydd Llywodraeth Cymru yn y Gogledd ei hagor yn swyddogol ym mis Medi 2010 gan Carwyn Jones, Prif Weinidog Cymru. Mae ar ran o safle’r hen ffatri Hotpoint a oedd yn arfer gwneud peiriannau golchi. Cynlluniwyd yr adeilad gan y penseiri Austin-Smith Lord, ac fe’i hysbrydolwyd gan yr hyn sydd o’i gwmpas. Dyma’r adeilad mwyaf gwyrdd sydd gan Lywodraeth Cymru, ac mae ei nodweddion amgylcheddol yn cynnwys pwll ar gyfer oeri cyflenwad awyr iach y swyddfa, ailgylchu dŵr a boeler biomas. Defnyddiwyd deunyddiau lleol lle bo modd, ac mae llechi Chwarel y Penrhyn yn amlwg ar y tu allan, gyda’r addurn copr yn cyfeirio at y mwynfeydd copr sydd ar y Gogarth ers miloedd o flynyddoedd.

Fferm Hendre Wen

Fferm Hendre Wen, Lôn Pabo, Cyffordd Llandudno

Mae nifer o ffeithiau diddorol am y fferm yma. Yn hanes 'Damwain Bryn Pydew' yn Hydref 1944, yn y cae ar y dde i'r maes carafanau y disgynnodd dau o'r criw, Millar a Wagstaff, gyda pharasiwt a chael eu hachub gan Richard a Lilian Owen. Yn ddiweddar,daeth i feddiant y perchenogion presennol fap yn dangos enwau'r caeau yn 1919 a'r cyfan yn Gymraeg.

Paentiwyd darlun o'r ffermdy gwreiddiol, Yr Hendre, yn gelfydd, gan Rowena Wyn Jones a enillodd glod mewn arddangosfa ym Mharis. Hi hefyd fu'n gyfrifol am y lluniau yng nghyfres wreiddiol llyfrau darllen Sali Mali.

• 
  Millar a Wagstaff a achubwyd o ddamwain yr Halifax
• 
  Map yn dangos enwau caeau Hendre Wen
• 
  Y ffermdy gwreiddiol - Yr Hendre. Paentiad gan Rowena Wyn Jones cyn iddo gael ei adnewyddu

Codwyd Ysgol Awel y Mynydd ar dir fu'n rhan o Fferm Hendre Wen yn 2017 ar gaeau Cae Maes a Twll Llwynog. Mae'r olygfa yn edrych dros y caeau i gyfeiriad y fferm. Mae'r obelisg yn y cefndir ar y chwith.

Map yn dahgos y newidiadau fu yn Fferm Hendre Wen ers 1919

Ysgol Awel y Mynydd (ar 27 Ebrill 2017) Agorwyd ym Medi 2017 i gymryd lle Ysgol Maelgwn ac Ysgol Nant y Coed gyda rhyw 480 o ddisgyblion ar hen gaeau Cae Maes a Twll Llwynog

Y Melinau Gwynt

Melinau gwynt 'Gwynt y Môr' a 'Rhyl Flats'

Yr olygfa dros Bryn Pydew i gyfeiriad y môr gyda Chlwb Golff Llandrillo yn Rhos yn glir. Yn y cefndir mae melinau gwynt 'Gwynt y Môr' a 'Rhyl Flats'. Rhwng y ddwy safle mae dros gant wyth deg o felinau. Ar y diwrnod y tynnwyd y llun, 13eg o Fehefin, 2017, roedd y cyfan yn berffaith llonydd. Gyda 'Gwynt y Môr' gwnaed paratoadau'n gynnar yn 2012 ar gyfer gosod 160 o seiliau un postyn dur. Cafodd cerrig eu gosod mewn haenau strategol ar wely'r môr o amgylch pob un o'r tyrbinau ar y safle er mwyn atal gwely'r môr rhag cael ei erydu o gwmpas seiliau'r tyrbinau gan effaith y llanw. Silindrau hir a chadarn o fetel yw'r pyst hyn, sy'n cynnal y tyrbin gwynt ei hun. Cawsant eu gyrru i mewn i wely'r môr gan ddefnyddio morthwyl mawr a dril lle mae gwely'r môr yn galed.

Plasdy Gloddaeth a Theulu Mostyn

Plasdy Gloddaeth sydd bellach yn ysgol fonedd, Coleg St. David

Teulu Mostyn yw'r teulu pwysicaf yn hanes Llandudno ac mae Stad Mostyn yn berchen llawer o dir yno o hyd. Etifeddodd y teulu stad y Gloddaeth trwy briodas yn y 1450au gan adeiladu'r plasdy a welir yn y llun, -ysgol breifat, Coleg St. David sydd yno bellach- yn yr 16g. Ddwy ganrif yn ddiweddarach, yn sgil priodas arall, cafodd Syr Roger Mostyn afael ar stad Bodysgallen. Ar dir y stad honno y codwyd yr obelisg. Roedd Syr Roger Mostyn yn berchen ar lyfrgell o lawysgrifau Cymraeg pwysig. Ŵyr iddo oedd yr Arglwydd Mostyn cyntaf (teitl a grewyd yn 1831) ac erbyn ei farwolaeth yn 1854 roedd Llandudno yn datblygu fel tref ffasiynol. Dan awdurdod Deddf Seneddol 1843, caewyd y tir comin gwastad yng nghysgod y Pen y Gogarth.

Castell Conwy a'r Pontydd

Castell Conwy a'r tair Pont

Adeiladwyd y castell a muriau'r dref rhwng mis Mawrth 1283 a mis Hydref 1287. Ar un adeg roedd 1500 o bobl o bob rhan o Loegr wrth y gwaith yng Nghonwy. O fewn ychydig flynyddoedd bu gwrthryfel Madog ap Llywelyn. Treuliodd Edward I Nadolig anghysurus iawn yng Nghastell Conwy yn brin o gyflenwadau yn 1294 ac oherwydd llifogydd ni allai groesi Afon Conwy i ddiogelwch y dwyrain. Cipiwyd y castell yn ystod gwrthryfel Glyndwr adeg Pasg 1401 drwy Gwilym a Rhys ap Tudur.

Rhwng 1821 a 1826 y codwyd y bont grog gan Thomas Telford ar gost o £50,000. Yn 1846 ychwanegwyd y bont rheilffordd o waith Robert Stephenson. Codwyd y bont ddiweddaraf yn 1958 ac agorwyd yn swyddogol gan Henry Brooke.

Cyfeiriadau

Cyhoeddwyd y rhan fwyaf o'r testun yma yn wreiddiol mewn erthygl gan Gareth Pritchard yn Y Pentan, papur bro Dyffryn Conwy a'r Glannau.

Trefi a phentrefi Conwy

Trefi
Abergele  · Bae Colwyn  · Betws-y-Coed  · Conwy  · Cyffordd Llandudno  · Degannwy  · Hen Golwyn  · Llandudno  · Llanfairfechan  · Llanrwst  · Penmaenmawr  · Tywyn
Pentrefi
Bae Cinmel  · Bae Penrhyn  · Betws-yn-Rhos  · Bryn-y-maen  · Bylchau  · Caerhun  · Capel Curig  · Capel Garmon  · Cefn Berain  · Cefn-brith  · Cerrigydrudion  · Craig-y-don  · Cwm Penmachno  · Dawn  · Dolgarrog  · Dolwen  · Dolwyddelan  · Dwygyfylchi  · Eglwys-bach  · Esgyryn  · Gellioedd  · Glanwydden  · Glasfryn  · Groes  · Gwytherin  · Gyffin  · Henryd  · Llanbedr-y-cennin  · Llandrillo-yn-Rhos  · Llanddoged  · Llanddulas  · Llanefydd  · Llanelian-yn-Rhos  · Llanfair Talhaearn  · Llanfihangel Glyn Myfyr  · Llangernyw  · Llangwm  · Llangystennin  · Llanrhos  · Llanrhychwyn  · Llan Sain Siôr  · Llansanffraid Glan Conwy  · Llansannan  · Llysfaen  · Maenan  · Y Maerdy  · Melin-y-coed  · Mochdre  · Nebo  · Pandy Tudur  · Penmachno  · Pensarn  · Pentrefelin  · Pentrefoelas  · Pentre-llyn-cymmer  · Pentre Tafarnyfedw  · Pydew  · Rowen  · Rhydlydan  · Rhyd-y-foel  · Tal-y-bont  · Tal-y-cafn  · Trefriw  · Tyn-y-groes  · Ysbyty Ifan