Wicipedia

Yr Eglwys Gatholig Rufeinig

(Ailgyfeiriad o Pabyddiaeth)
Mae "Catholig" yn ailgyfeirio i'r dudalen hon. Am ddefnyddiau eraill, gweler catholigiaeth.

Yr Eglwys Gatholig, a elwir hefyd yr Eglwys Gatholig Rufeinig, yw'r eglwys Gristnogol fwyaf, gyda 1,285,000,000 (2015)[1] o Gatholigion yn y byd, gan gynnwys 5,700,000 ymg ngwledydd Prydain a 58,000,000 yn UDA. Fel y sefydliad rhyngwladol hynaf a mwyaf yn y byd,[2] mae wedi chwarae rhan amlwg yn hanes a datblygiad gwareiddiad y Gorllewin.[3] Mae'r eglwys yn cynnwys 24 o eglwysi penodol a bron i 3,500 o esgobaethau ac ysgrifau o gwmpas y byd. Y pab, sy'n esgob Rhufain, yw prif weinidog yr eglwys.[4] Esgobaeth Rhufain, a adnabyddir fel Esgobaeth y Pab, yw awdurdod llywodraethu canolog yr eglwys. Mae gan gorff gweinyddol Esgobaeth y Pab, sef y Llys y Pab, ei brif swyddfeydd yn Ninas y Fatican, cilfach fechan o Rufain; gyda'r Pab, i bob pwrpas, yn 'bennaeth y wladwriaeth' arni.

Yr Eglwys Gatholig Rufeinig
Allweddi Sant Pedr, symbol o'r Babaeth
Enghraifft o'r canlynolenwad Cristnogol, historic church, yr Eglwys Gristnogol Edit this on Wikidata
CrefyddCristnogaeth edit this on wikidata
Rhan oCatholigiaeth Edit this on Wikidata
Pennaeth y sefydliadpab Edit this on Wikidata
SylfaenyddIesu Edit this on Wikidata
Aelod o'r  canlynolAssociation of Christian Churches in Germany Edit this on Wikidata
Pencadlysy Fatican Edit this on Wikidata
Enw brodorolEcclesia Catholica Romana Edit this on Wikidata
Gwladwriaethy Fatican Edit this on Wikidata
Gwefanhttps://www.vatican.va/content/vatican/it.html Edit this on Wikidata
Tudalen Comin Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Mae credoau craidd Catholigiaeth i'w cael yng Nghredo Nicea, gyda'r Eglwys Gatholig yn dysgu mai hi yw'r un eglwys sanctaidd, gatholig ac apostolaidd a sefydlwyd gan Iesu Grist yn ei Gomisiwn Mawr.[5][6] Cred hefyd mai ei hesgobion yw olynwyr disgyblion Crist, a bod y pab yn olynydd i Sant Pedr, ac i hynny gael ei gadarnhau gan Iesu Grist. Mae’n dadlau ei bod yn ymarfer y ffydd Gristnogol wreiddiol a ddysgwyd gan yr apostolion, gan warchod y ffydd yn trwy’r ysgrythur a thraddodiad cysegredig fel y’i dehonglir trwy fagisteriwm yr eglwys. Mae cydrannau ohoni e.e. yr Eglwys Ladin (o’r ddefod Rhufain), y 23 Eglwysi Uniadol y Dwyrain, a sefydliadau megis urddau mynachaidd a'r trydydd urddau (y Tertius Ordo, neu'r lleygwyr) yn adlewyrchu amrywiaeth o bwyslais diwinyddol ac ysbrydol gwahanol o fewn yr eglwys.[7]

O'i saith sagrafen, y Cymun yw'r prif un a ddethlir yng ngwasanaeth yr Offeren. Dysga'r eglwys fod y bara a'r gwin, sef y Cymun (o'i gysegru gan offeiriad) yn troi'n gorff a gwaed real Iesu Grist. Mae'r Forwyn Fair yn cael ei mawrygu fel 'y Forwyn Barhaus', Mam Duw, a Brenhines y Nefoedd; anrhydeddir hi mewn dogmâu a defosiynau. [8] Mae'r ddysgeidiaeth gymdeithasol Gatholig yn pwysleisio cefnogaeth i'r claf, y tlawd, a'r rhai mewn cystudd trwy weithredoedd corfforol ac ysbrydol da. Mae'r Eglwys Gatholig yn trefnu miloedd o ysgolion Catholig, ysbytai, a chartrefi plant amddifad ledled y byd, a hi yw'r darparwr addysg a gofal iechyd anllywodraethol mwya'r byd.[9] Ymhlith ei gwasanaethau cymdeithasol eraill mae nifer o sefydliadau elusennol a dyngarol.

Mae'r Eglwys Gatholig wedi dylanwadu'n fawr ar athroniaeth y Gorllewin, ar ddiwylliant, celf, cerddoriaeth a gwyddoniaeth. Ers yr 20g, mae'r mwyafrif yn byw yn hemisffer y de, oherwydd seciwlareiddio yn Ewrop, ac erledigaeth yn y Dwyrain Canol. Rhannodd yr Eglwys Gatholig gymundeb â'r Eglwys Uniongred Ddwyreiniol tan y Sgism Dwyrain-Gorllewin yn 1054, pan gwestiynwyd awdurdod y pab. Cyn Cyngor Effesus yn 431 OC, roedd Eglwys y Dwyrain hefyd yn rhannu yn y cymun hwn, fel y gwnaeth yr Eglwysi Uniongred Dwyreiniol gerbron Cyngor Chalcedon yn 451 OC. Yn yr 16g, arweiniodd y Diwygiad Protestannaidd at wahaniad arall. O ddiwedd yr 20g, mae'r Eglwys Gatholig wedi cael ei beirniadu'n hallt am ei dysgeidiaeth ar rywioldeb, ei hathrawiaeth yn erbyn ordeinio merched, a'r modd yr ymdriniodd ag achosion cam-drin rhywiol yn ymwneud â chlerigwyr.

Hanes

golygu

Crynodeb

golygu

Yn ôl y traddodiad sefydlwyd yr Eglwys gan yr Iesu ei hun, pan newidiodd enw Simon i Pedr, a dywedodd taw ar y graig hon fyddai ef yn sefydlu ei Eglwys. Yn ystod y 4g O.C., daeth Cristnogaeth yn brif grefydd yr Ymerodraeth Rufeinig. Yn sgil cwymp yr ymerodraeth a'r Oesoedd Canol cynnar, anfonodd yr Eglwys Gatholig nifer fawr o genhadon i Ewrop a thramor. Ond wedi troad y mileniwm cododd ffrae rhwng rannau gorllewinol a dwyreiniol yr Ymerodraeth, ac felly datblygodd ddwy ran i'r Eglwys, a ffurfiwyd yr Eglwys Uniongred o'r rhan ddwyreiniol. Llewyrchai'r Eglwys yn ystod yr Oesoedd Canol.

Yn yr 16g digwyddodd; y diwygiad Protestannaidd, y Chwil-lys, trafferthion gyda brenin Lloegr ac wedyn y gwrth-ddiwygiad.

Yna bu bron pedair canrif drafferthus i'r Eglwys wrth iddi frwydro yn erbyn Protestaniaeth. Gorffennodd hynny gydag Ail Gyngor y Fatican rhwng yr 11 Hydref 1962  – yr 8fed Rhagfyr1965 ac wedyn o dan arweinyddiaeth Pab Ioan Pawl II (1978-2004). Yn awr mae'r Eglwys o dan arweinyddiaeth Pab Ffransis (Jorge Maria Bergoglio).

Enwau

golygu
 
Y defnydd cyntaf o'r term Eglwys Gatholig (mewn ystyr llythrennol ‘eglwys (holl)gyffredinol’) oedd gan Sant Ignatius o Antioch yn ei Lythyr at y Smyrniaid (tua 110 OC).[10] Priodolir Ignatius hefyd i'r defnydd cynharaf a gofnodwyd o'r term ‘Cristnogaeth’ (Χριστιανισμός) tua 100 OC.[11] Bu farw yn Rhufain, ac mae ei greiriau wedi eu lleoli yn Basilica San Clemente al Laterano.

Ni ddefnyddiwyd y term Roman Catholic cyn 1605 ac ni ddefnyddiwyd y term Cymraeg Catholig-Rhufeinig tan 1658 (gw. Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC) gol. Andrew Hawke).

Defnyddiwyd y gair catholig (o'r Hen Roeg katholikós (καθολικός) ‘hollgyffredinol’) gyntaf i ddisgrifio’r eglwys ar ddechrau’r 2g.[12] Defnyddiwyd yr ymadrodd y katholikè ekklesía (καθολικὴ ἐκκλησία) ‘eglwys hollgyffredinol’ gyntaf yn y llythyr a ysgrifennwyd tua 110 OC oddi wrth Sant Ignatius o Antioch at y Smyrniaid. Yn Narlithoedd holwyddorol (c. 350 ) gan Sant Cyril o Jerwsalem, defnyddiwyd yr enw "Eglwys Gatholig" i'w gwahaniaethu oddi wrth grwpiau eraill a oedd hefyd yn hawlio'r enw "yr eglwys".[13] Pwysleisiwyd yr enw ymhellach yn y golygiad De fide Catolica a gyhoeddwyd yn 380 gan Theodosiws I, yr ymerawdwr olaf i deyrnasu ar ddau hanner dwyreiniol a gorllewinol yr Ymerodraeth Rufeinig, wrth sefydlu eglwys wladwriaethol yr Ymerodraeth Rufeinig.[14]

Ers Y Sgism Fawr 1054, mae'r Eglwys Ddwyreiniol (yn llawnach yr Eglwys Uniongred Ddwyreiniol) wedi cymryd yr ansoddair ‘Uniongred’ fel ei henw dodi nodedig (fodd bynnag, mae ei henw swyddogol yn parhau i fod yr "Eglwys Uniongred Gatholig"[15]). Mae'r Eglwys Orllewinol mewn cymundeb ag Esgobaeth y Pab hefyd wedi cymeryd yr enw "Catholig", gan barhau gyda'r enw wedi Diwygiad Protestannaidd yr 16g, pan ddaeth y rhai a beidiodd â bod yn y cymundeb i gael eu hadnabod fel Protestaniaid, sef ‘gwrthdystwyr’.[16]

Er bod yr "Eglwys Rufeinig" wedi'i defnyddio i ddisgrifio Esgobaeth Rhufain ers Cwymp yr Ymerodraeth Rufeinig Orllewinol ac i'r Oesoedd Canol Cynnar (6-10g), mae'r "Eglwys Gatholig Rufeinig" wedi'i chymhwyso i'r eglwys gyfan yn yr iaith Saesneg er y Diwygiad Protestannaidd yn niwedd y 16g.[17] Mae'r enw ‘Eglwys Rufain’ (Church of Rome) hefyd wedi ymddangos o bryd i'w gilydd mewn dogfennau a gynhyrchwyd gan Esgobaeth y Pab, yn enwedig pan gyfeirir at rai cynadleddau esgobol cenedlaethol, ac esgobaethau lleol.[18]

Mae'r enw "Eglwys Gatholig" ar gyfer yr eglwys gyfan yn cael ei ddefnyddio yn y Catecismau'r Eglwys Gatholig (1990) a Chôd cyfraith ganon (1983). Defnyddir yr enw "Eglwys Gatholig" hefyd yn nogfennau Ail Gyngor y Fatican (1962–1965),[19] Cyngor Cyntaf y Fatican (1869–1870),[20] Cyngor Trent (1545–1563),[21] a nifer o ddogfennau swyddogol eraill.

Ynys Brydain

golygu

Daeth Cristnogaeth i Ynys Brydain yn y cyfnod Rhufeinig. Celtiaid (y Brythoniaid) oedd y trigolion brodorol, ond ymsefydlodd pobl o rannau eraill o'r Ymerodraeth Rufeinig yn eu mysg. Mae'n debyg mae yn y trefi a dinasoedd Rhufeinig y cafwyd y Cristnogion cyntaf. Ar ddechrau'r 3g ceir tystiolaeth fod cenhadon Cristnogol yn weithgar yn y Brydain Rufeinig. Merthyrwyd tri ohonynt tua ganol y ganrif, sef y seintiau Julius ac Aaron (a ferthyrwyd yng Nghaerleon, ac Alban (sant). Cofnodir presenoldeb tri esgob o Brydain yng Nghyngor Arles yn 314. Lladin oedd iaith yr eglwys gynnar ac ymddengys iddi gymryd amser i ymwreiddio ym mywyd y bobloedd Brythoneg eu hiaith. Ni ddiflanodd amldduwiaeth y Brythoniaid dros nos ac am gyfnod hir mae'n rhaid fod y ddwy grefydd wedi bodoli ochr yn ochr. Un arall o'r Cristnogion cynnar hyn oedd Pelagiws, a gollfarnwyd yn ddiweddarach fel heretic; mae lle i gredu ei fod yn Frython.

Yn yr Oesoedd Canol credid mai Lucius a ddaeth â Christnogaeth i Ynys Brydain yn yr 2g a'i fod wedi sefydlu pump talaith eglwysig gyda Chymru'n archesgobaeth yn cael ei rheoli gan esgob yng Nghaerleon, ond gwyddys erbyn heddiw nad oes sail i'r hanes.

 
Dewi Sant

Daeth Garmon (Germanus) o Auxerre i Brydain yn 429 i ymladd y Belagiaeth. Ymddengys fod y Gristnogaeth ar ei chryfaf yn ne-ddwyrain Cymru yr adeg honno, gyda Caerleon yn ganolbwynt. Ond er bod gwreiddiau Cristnogaeth yng Nghymru yn gorwedd yn y byd Rhufeinig, fel yn achos Iwerddon datblygodd Cymru ei ffurf arbennig o Gristnogaeth sy'n perthyn i Gristnogaeth y Celtiaid. Un o nodweddion y Gristnogaeth honno yw'r cyfnod a elwir yn Oes y Seintiau.

Cymru

golygu

Roedd yr Eglwys Gymreig yn cydnabod awdurdod y pab, ac yn rhan o'r Eglwys Gatholig fydeang. Ni ddefnyddiwyd y term "Roman Catholig" cyn 1605 ac ni ddefnyddiwyd y term Cymraeg "Catholig Rhufeinaidd" tan 1658 (Gw. Geiriadur Prifysgol Cymru; GPC; gol. Andrew Hawke).

Daeth newid mawr i fyd crefyddol a gwleidyddol Cymru gyda dyfodiad y Normaniaid i'r wlad yn y 1070au. Roedd cael rheolaeth ar yr eglwys Gymreig yn bwysig iddynt er mwyn tynhau eu gafael ar y wlad. Ad-drefnwyd y drefn eglwysig Gymreig a sefydlwyd trefn esgobaethol yn seiliedig ar y patrwm ar y cyfandir gyda phedair esgobaeth, sef Esgobaeth Tyddewi, Esgobaeth Bangor, Esgobaeth Llanelwy ac Esgobaeth Morgannwg. Dyma'r cyfnod pan greuwyd y plwyfi cyntaf hefyd. Pwysleiswyd awdurdod y Pab yn Rhufain fel pennaeth anffaeledig yr Eglwys. Ceisiai archesgobion Caergaint, gyda chefnogaeth brenin Lloegr, gael yr esgobion Cymreig i dyngu llw o ffyddlondeb bersonol iddo a fyddai'n tanseilio annibyniaeth yr Eglwys Gymreig. Normaniaid oedd llawer o'r esgobion yn y cyfnod yma ond ceir Cymry yn eu plith yn ogystal. Ond bu adwaith a daeth cefnogaeth i'r syniad fod Cymru'n uned arbennig yn yr eglwys o gyfeiriad annisgwyl, gyda'r esgob Normanaidd Bernard ac, yn nes ymlaen, Gerallt Gymro, yn ceisio cael y Pab i gydnabod fod Cymru'n archesgobaeth gydag Esgob Tyddewi yn brimad (archesgob) arni. Ond methiant fu hynny yn y pen draw a thynwyd yr eglwys yng Nghymru i mewn i drefn newydd gydag archesgob Caergaint yn bennaeth arni.

 
Porth Ystrad Fflur

Am weddill yr Oesoedd Canol roedd Cymru'n wlad drwyadl Gatholigaidd. Roedd addoli'r seintiau brodorol yn parhau i fod yr elfen amlycaf ym mywyd crefyddol y genedl, ond cynyddodd pwsigrwydd addoliad y Santes Fair a Mair Fadlen, ynghyd â'r apostolion fel Pedr a Pawl. Byddai pobl o bob gradd yn mynd ar bererindod os medrant, gydag Ynys Enlli, Tyddewi a Treffynnon yn ganolfannau pwysig. Roedd creiriau'r saint yn ganolbwynt addoliad hefyd, fel "Ceffyl" Derfel yn Llandderfel, a thyrrai nifer i weld Crog Aberhonddu yng Nghymru a'r Grog yng Nghaer, a fu'n destun sawl cerdd gan y beirdd.

Doedd fawr o gefnogaeth i newidiadau crefyddol Harri VIII, brenin Lloegr anc Edward VI. Pabydd oedd Mari I, ac yn ôl Gwyddoniadur Cymru, 'Pe bai Mari wedi byw yn hwy, mae'n bosibl y byddai wedi llwyddo i wneud Cymru yn gadarnle Catholig o'r newydd.'[22]

Yn oes Elizabeth I, fodd bynnag, roedd gafael gwladwriaeth Lloegr yng Nghymru'n rhy gryf, a derbyniwyd ei Phrotestaniaeth gan lawer. Ond daliai llawer eu gafael yn 'yr Hen Fam' neu'r 'Hen Ffydd', sef Catholigiaeth a'u merthyru am eu trafferth; yn 1970 canoneiddiwyd 40 o'r merthyron hyn gan y Pab, gan gynnwys Rhisiart Gwyn a'r offeiriad William Davies. Dyma gyfnod o erlid ar y Catholigion yng Nghymru. Gorfodwyd nifer o Gatholigion Cymreig fel Gruffydd Robert i ffoi i'r cyfandir. Oddi yno gwnaeth y Gwrthddiwygwyr Cymreig eu gorau i adennill i Gatholigaeth ei lle ym mywyd crefyddol y genedl, ond er iddynt gael peth llwyddiant, fel cyhoeddi'r Drych Cristionogawl, y llyfr cyntaf i gael ei gyhoeddi yng Nghymru, yn y dirgel (1586), ofer fu eu hymdrechion yn y diwedd.

Yn 1982 ymwelodd y Pab a Chymru.

Erbyn 1851 dim ond 20 o eglwysi Catholig oedd yng Nghymru, gyda hanner y rheiny yn Sir Fynwy. Erbyn diwedd y ganrif roedd 20,000 o Wyddelod wedi symud i Gymru a'r mwyafrif llethol yn Gatholigion.

Ymhlith y pabyddion nodedig yng Nghymru, yn y cyfnod diweddar mae: Saunders Lewis, Carol Vorderman, Chris Coleman, Judith Maro, Gwen John a Mark Serwotka.

Hanes modern

golygu

21ain ganrif

golygu

Yn 2005, yn dilyn marwolaeth Ioan Paul II, etholwyd y Pab Benedict XVI, pennaeth y Cynulliad dros Athrawiaeth y Ffydd o dan Ioan Paul II. Roedd yn nodedig am gynnal gwerthoedd Cristnogol traddodiadol yn erbyn seciwlariaeth,[23] ac am ei ddefnydd cynyddol o'r Offeren Uniongred fel y'i ceir yn y Missal Rufeinig yn 1962, a fedyddiodd yn "Ffurf Eithriadol".[24] Yn 2012, ar hanner can mlwyddiant Fatican II, bu cynulliad o Synod yr Esgobion yn trafod ail-efengylu Catholigiaeth yn 'y byd sy'n datblygu'.[25] Gan nodi problemau a gwendidau a ddaw gyda henaint, ymddiswyddodd Benedict yn 2013, gan ddod y pab cyntaf i wneud hynny ers bron i 600 mlynedd.[26] Mae ei ymddiswyddiad wedi achosi dadlau ymhlith lleiafrif o Gatholigion  sy'n dweud na wnaeth Benedict ymddiswyddo'n llawn o'r babaeth.[27]

Pab Ffransis

golygu

Olynodd y Pab Ffransis, y Pab Bened XVI yn 2013 fel y Pab cyntaf o America, y cyntaf o Hemisffer y De, a'r Pab cyntaf o'r tu allan i Ewrop ers y Syriad Gregory III, a deyrnasodd yn yr 8g. Mae'r Pab Ffransis wedi'i nodi am ei bryder am y tlawd a'r amgylchedd, yn ogystal â chynnal dialog rhwng gwahanol grefyddau. Mae'r sylwebwyr Rachel Donadio o The Atlantica Brandon Ambrosino o Vox wedi canmol y Pab Ffransis am fod ag agwedd lai ffurfiol at y babaeth na'i ragflaenwyr.[28][29]

Yn 2014, anerchodd Trydydd Cynulliad Cyffredinol Eithriadol Synod yr Esgobion gan nodi agwedd a gwaith yr eglwys tuag at deuluoedd a phriodasau ac at Gatholigion mewn perthnasoedd “afreolaidd”, megis aelodau wedi ysgaru ac ailbriodi y tu allan i'r eglwys heb ddatganiad dirymu (declaration of nullity).[30] Er ei fod yn cael ei groesawu gan rai, cafodd ei feirniadu gan rai am amwysedd, gan achosi dadleuon ymhlith cynrychiolwyr unigol o wahanol safbwyntiau.[31]

Yn 2017 yn ystod ymweliad â'r Aifft, ar y cyd gyda'r Eglwys Uniongred Goptaidd cydnabu gwerth bedydd.[32]

Trefniadaeth

golygu
 
"Rhoddaf i ti allweddi teyrnas nefoedd, a pha beth bynnag a rwymoch ar y ddaear, a fydd wedi ei rwymo yn y nef, a pha beth bynnag a ryddhaoch ar y ddaear a fydd yn rhydd yn y nef." Iesu i Pedr yn Efengyl Mathew, 16:19

Mae’r Eglwys Gatholig yn dilyn polisi esgobol, dan arweiniad esgobion sydd wedi derbyn sagrafen yr Urddau Sanctaidd ac a roddwyd iddynt yr awdurdod i lywodraethu'n ffurfiol o fewn yr eglwys. Mae tair lefel o glerigwyr:

  1. yr esgobaeth, sy'n cynnwys esgobion sy'n dal awdurdodaeth dros ardal ddaearyddol a elwir yn esgobaeth neu eparchaeth;
  2. yr henaduriaeth, yn cynnwys offeiriaid a ordeiniwyd gan esgobion ac sy'n gweithio mewn esgobaethau lleol neu urddau crefyddol; a'r
  3. ddiaconiaeth, yn cynnwys diaconiaid ac offeiriaid mewn amrywiaeth o swyddogaethau gweinidogaethol.

Ond ar ddiwedd y dydd, yr un sy'n arwain yr Eglwys Gatholig gyfan yw esgob Rhufain, sef y pab (Lladin: papa; llythr: tad), y gelwir ei awdurdodaeth yn Sanctaidd (Lladin: Sancta Sedes).[33] Yn gyfochrog â'r strwythur esgobaethol mae amrywiaeth o sefydliadau crefyddol sy'n gweithredu'n annibynnol, yn aml yn ddarostyngedig i awdurdod y pab yn unig, er weithiau'n ddarostyngedig i'r esgob lleol. Aelodau gwrywaidd neu fenywaidd yn unig sydd gan y mwyafrif o sefydliadau crefyddol ond mae gan rai y ddau. Yn ogystal, mae aelodau lleyg yn cynorthwyo llawer o swyddogaethau litwrgaidd yn ystod gwasanaethau addoli.

Esgobaeth y Pab, y Babaeth, Llys y Pab a Choleg y Cardinaliaid

golygu
 
Francis yw 266ain pab yr Eglwys Gatholig, teitl y mae'n ei ddal ex officio fel esgob Rhufain, a sofran Dinas y Fatican. Cafodd ei ethol i'w swydd 2013

Arweinir hierarchaeth yr Eglwys Gatholig[39] gan y pab.[40] Gelwir swydd y pab yn babaeth. Cred yr Eglwys Gatholig bod Iesu Grist wedi sefydlu'r babaeth wedi iddo roi allweddi'r Nefoedd i Sant Pedr. Gelwir ei awdurdodaeth eglwysig yn Esgobaeth y Pab (Saesneg: Holy See).[41][42] Yn gwasanaethu'r pab yn uniongyrchol mae Llys y Pab, y corff llywodraethu canolog sy'n gweinyddu busnes yr Eglwys Gatholig o ddydd i ddydd.

Mae'r pab hefyd yn sofran Dinas y Fatican,[43] dinas-wladwriaeth fechan wedi'i hamgáu'n gyfan gwbl o fewn dinas Rhufain, yr Eidal, sy'n endid ar wahân i Esgobaeth y Pab. Fel pennaeth yr Esgobaeth, nid fel pennaeth Talaith Ddinesig y Fatican, y mae'r pab yn derbyn llysgenhadon gwladwriaethau ac yn anfon ei gynrychiolwyr diplomyddol ei hun atynt.[44] Mae Esgobaeth y Pab hefyd yn rhoi urddau, addurniadau a medalau, megis urddau sifalri sy'n tarddu o'r Oesoedd Canol.

Mae safle cardinal yn swydd anrhydeddus a roddir gan y pabau i rai clerigwyr, megis arweinwyr o fewn Llys y Pab, esgobion yn gwasanaethu mewn dinasoedd mawr a diwinyddion o fri. Am gyngor a chymorth i lywodraethu, gall y pab droi at Goleg y Cardinaliaid.[45]

Yn dilyn marwolaeth neu ymddiswyddiad pab,[47] aelodau o Goleg y Cardinaliaid sy'n gweithredu fel coleg etholiadol, gan gyfarfod mewn i ethol olynydd iddo.[48] Ni chaniateir ethol merch yn bab ac ers 1389 dim ond cardinaliaid sydd wedi'u hethol.[49]

Cyfraith ganonaidd

golygu

Cyfraith ganonaidd neu ganon (Lladin: jus canonicum)[50] yw’r system gyfreithyddol o ddeddfau, athrawiaethau ac egwyddorion cyfreithiol a wneir ac a orfodir gan awdurdodau hierarchaidd yr Eglwys Gatholig i reoleiddio ei threfniadaeth a’i llywodraeth allanol ac i drefnu a chyfeirio gweithgareddau Catholigion tuag at genhadaeth (neu waith) yr eglwys.[51] Roedd cyfraith ganonaidd yr Eglwys Gatholig yn y brif system gystadleuol i’r gyfraith arferol ffiwdal yn y Gorllewin canoloesol,[52] rhoddodd cychwyn i’r Gyfraith Sifil yn rhannol a dylanwadodd y Gyfraith Gyffredin.[53][54]

Athrawiaeth

golygu

Mae athrawiaeth Gatholig wedi datblygu dros y canrifoedd, gan adlewyrchu dysgeidiaeth uniongyrchol Cristnogion cynnar, diffiniadau ffurfiol o gredoau hereticaidd ac uniongred gan gynghorau eciwmenaidd ac mewn llythyrau swyddogol gan y Pab, a dadleuon ddiwinyddol gan ysgolheigion. Mae’r eglwys yn credu ei bod yn cael ei harwain yn barhaus gan yr Ysbryd Glân wrth iddi ddirnad materion diwinyddol newydd ac yn cael ei hamddiffyn rhag syrthio i gamgymeriadau athrawiaethol pan ddeuir i benderfyniad cadarn ar fater.[55]

Mae'n dysgu bod gan ddatguddiad un ffynhonnell gyffredin, sef Duw, a dau ddull trosglwyddo gwahanol: yr Ysgrythur Gysegredig a'r Traddodiad Sanctaidd,[56] a bod y rhain yn cael eu dehongli'n ddilys gan y Magisteriwm. Mae'r Ysgrythur Gysegredig yn cynnwys 73 o lyfrau'r Beibl Catholig, sy'n cynnwys 46 o ysgrifau'r Hen Destament a 27 o ysgrifau'r Testament Newydd. Mae Traddodiad Cysegredig yn cynnwys y ddysgeidiaeth hynny y cred yr eglwys eu bod wedi'u trosglwyddo ers amser y Disgyblion (yr Apostolion).[57] Gelwir yr Ysgrythur Gysegredig a'r Traddodiad Sanctaidd gyda'i gilydd yn depositum fidei yn Lladin). Dehonglir y rhain yn eu tro gan y Magisteriwm (o magister, Lladin am "athro"), awdurdod addysgiadol yr eglwys, a arferir gan y pab a Choleg yr Esgobion mewn undeb â'r pab, Esgob Rhufain.[58] Crynhoir athrawiaeth Gatholig yn awdurdodol yng Nghatecism yr Eglwys Gatholig, a gyhoeddwyd gan y Esgobaeth y Pab.[59][60]

Natur Duw

golygu
 
Fersiwn llawysgrif C. 1210 o ddiagram diwinyddol Tarian draddodiadol y Drindod

Mae'r Eglwys Gatholig yn credu bod un Duw tragwyddol, sy'n bodoli fel perichoresis ("cydbreswyliad") o dri hypostasis, neu "bersonau": Duw'r Tad; Duw'r Mab ; a Duw yr Ysbryd Glân, yr hwn gyda'i gilydd a elwir y "Drindod Sanctaidd".

Mae Catholigion yn credu bod Iesu Grist yn "Ail Berson" y Drindod, Duw y Mab. Mewn digwyddiad a elwir yr Ymgnawdoliad, trwy nerth yr Ysbryd Glân, daeth Duw yn unedig â'r natur ddynol trwy genhedlu Crist yng nghroth y Forwyn Fair Fendigaid. Mae Crist, felly, yn cael ei ddeall fel un cwbl ddwyfol a chwbl ddynol, a'i fod yn meddu ar enaid dynol. Dysgir bod cenhadaeth Crist ar y ddaear yn cynnwys rhoi ei ddysgeidiaeth i bobl a bod yn esiampl iddynt ei dilyn fel y cofnodwyd yn y pedair Efengyl.[61] Credir i'r Iesu barhau'n ddibechod tra ar y ddaear, a'i fod wedi caniatáu iddo'i hun gael ei groeshoelio, fel aberth, er mwyn cymodi dynolryw â Duw. Gelwir y cymod hwn yn Ddirgelwch y Paschal. Mae'r term Groeg "Crist" a'r Hebraeg "Meseia" yn golygu "un eneiniog", gan gyfeirio at y gred Gristnogol mai marwolaeth ac atgyfodiad Iesu yw cyflawniad proffwydoliaethau meseianaidd yr Hen Destament.[62]

Mae'r Eglwys Gatholig yn dysgu'n ddogmatig fod "yr Ysbryd Glân yn dod yn dragwyddol oddi wrth y Tad a'r Mab, nid o ddwy egwyddor ond fel o un egwyddor sengl".[63] Mae'n dal mai y Tad, fel yr "egwyddor heb egwyddor," yw tarddiad cyntaf yr Ysbryd, ond hefyd mai efe, fel Tad yr unig Fab, sydd gyda'r Mab yr un egwyddor o ba un y mae yr Ysbryd yn dyfod. Mynegir y gred hon yn y Filioque cymal a ychwanegwyd at fersiwn Lladin Credo Nicene yn 381 ond nas cynhwyswyd yn y fersiynau Groegaidd o'r credo a ddefnyddir yng Nghristnogaeth y Dwyrain.

Natur yr eglwys

golygu

Mae'r Eglwys Gatholig yn dysgu mai hi yw'r "un wir eglwys",[5][64] "sacrament cyffredinol iachawdwriaeth yr hil ddynol",[65][66] a'r "un wir grefydd".[67] Yn ôl y Catecism, disgrifir yr Eglwys Gatholig ymhellach yng Nghredo Nicene fel yr "un Eglwys sanctaidd, Gatholig ac apostolaidd". Adwaenir y rhain gyda'i gilydd fel Pedwar Marc yr Eglwys . Mae'r eglwys yn dysgu mai ei sylfaenydd yw Iesu Grist.[68][6] Mae'r Testament Newydd yn cofnodi sawl digwyddiad a ystyrir yn rhan annatod o sefydlu'r Eglwys Gatholig, gan gynnwys gweithgareddau a dysgeidiaeth Iesu ac iddo benodi'r Disgyblion yn dystion i'w weinidogaeth, ei ddioddefaint, a'i atgyfodiad. Ar ôl ei atgyfodiad, rhoddoddgyfarwyddyd i'r apostolion i barhau â'i waith ar y Ddaear. Gwelir dyfodiad yr Ysbryd Glan ar yr apostolion, mewn digwyddiad a elwir y Pentecost, (y Sulgwyn) fel dechreuad gweinidogaeth gyhoeddus yr Eglwys Gatholig.[69] Mae'r eglwys yn dysgu fod gan yr holl esgobion a gysegrwyd olyniad llinellol oddi wrth disgyblion Crist, a elwir yr olyniaeth apostolaidd.[70] Yn benodol, ystyrir Esgob Rhufain (y pab) yn olynydd i'r apostol Simon Pedr, ac o'r herwydd yn cyfiawnhau ei oruchafiaeth ar yr eglwys.

Y gred Gatholig yw mai'r eglwys "yw presenoldeb parhaus Iesu ar y ddaear"[71]. Trwy ddioddefaint a chroeshoeliad Crist fel y disgrifir yn yr Efengylau, dywedir y gwnaeth Crist ei hun yn offrwm i Dduw Dad er mwyn cymodi dynolryw â Duw. Mae Atgyfodiad Iesu yn ei wneud y cyntaf o lawer i gael ei ail-eni o farwolaeth.[72] Trwy gymodi â Duw a dilyn geiriau a gweithredoedd Crist, gall unigoyn fynd i mewn i Deyrnas Dduw (y nefoedd).[73] Mae'r eglwys yn gweld ei litwrgi a'i sagrafennau'n parhau'r grasau a gyflawnwyd er mwyn goresgyn pechod.[74]

Sagrafennau

golygu
 
Offeren yn y Groto yn Lourdes, Ffrainc. Mae'r Caregl (cwpan y cymun) yn cael ei arddangos i'r bobl yn syth ar ôl cysegru'r gwin.

Mae'r Eglwys Gatholig yn dysgu ei bod wedi'i hymddiried â saith sagrafen a sefydlwyd gan Grist. Diffiniwyd nifer a natur y sagrafennau gan sawl cyngor eciwmenaidd. Y saith sagrafen yw: Bedydd, Bedydd esgob, y Cymun, Penyd, Eneiniad y claf, Urddau cysegredig (neu eglwysig) a Glân briodas. Mae'r sagrafen yn ddefodau gweladwy lle mae Pabyddion yn eu gweld fel arwyddion o bresenoldeb Duw ac yn sianeli effeithiol o ras a maddeuant Duw i bawb sy'n eu derbyn.[75] Mae Catecism yr Eglwys Gatholig yn dosbarthu'r sagrafennau yn dri grŵp, sef ‘sagrafennau derbyn yn Gristion’, ‘sagrafennau iachâd’ a ‘sagrafennau at wasanaeth y cymun a chenhadaeth y ffyddloniaid’. Mae'r grwpiau hyn yn adlewyrchu'n fras y cyfnodau ym mywydau naturiol ac ysbrydol pobl y bwriedir i bob sagrafen eu gwasanaethu.

Litwrgi

golygu
 
Gwrthrychau crefyddol Catholig – y Beibl Cysegr-lân, croes y croeshoeliad a'r llaswyr

Ymhlith y 24 o eglwysi ymreolaethol sui iuris, mae nifer o draddodiadau litwrgïaidd (y ffurfwasanaeth) a thraddodiadau eraill yn bodoli, a elwir yn ‘ddefodau’, sy'n adlewyrchu amrywiaeth hanesyddol a diwylliannol yn hytrach na gwahaniaethau mewn credoau. Yn y diffiniad o Gôd canon Eglwysi’r Dwyrain, nodir: ‘treftadaeth litwrgïaidd, diwinyddol, ysbrydol a disgyblaethol, diwylliant ac amgylchiadau hanesyddol y pobl wahanol yw defod, a thrwy’r hyn yr amlygir ei dull ei hun o fyw’r ffydd ymhob eglwys yn sui iuris’.

Materion cymdeithasol a diwylliannol

golygu

Dysgeidiaeth gymdeithasol Gatholig

golygu

Mae dysgeidiaeth gymdeithasol Gatholig ynghylch rhywioldeb yn galw am arfer o ddiweirdeb, gyda ffocws ar gynnal uniondeb ysbrydol a chorfforol person. Ystyrir mai o fewn priodas yn unig y dylid cael unrhyw gweithgaredd rhywiol. Mae dysgeidiaeth eglwysig am rywioldeb wedi dod yn bwnc llosg cynyddol yn y 21g, yn enwedig ar ôl cau Ail Gyngor y Fatican, oherwydd newid mewn agweddau diwylliannol yn y byd Gorllewinol a ddisgrifir gan rai fel y 'chwyldro rhyw'.

Mae’r eglwys hefyd wedi rhoi sylw i'r amgylchedd naturiol, a’i pherthynas â dysgeidiaeth gymdeithasol a diwinyddol eraill. Yn y ddogfen Laudato si', dyddiedig 24 Mai 2015, mae'r Pab Ffransis yn beirniadu prynwriaeth a gorddatblygu, ac yn galaru am ddiraddiad yr amgylchedd a newid hinswdd.[76] Mynegodd y pab bryder bod cynhesu'r blaned yn symptom o broblem fwy: difaterwch y byd datblygedig ynghylch dinistr y blaned wrth i bobl fynd ar drywydd cyfalafiaeth tymor byr.[77]

Gwasanaethau cymdeithasol

golygu
 
Roedd Sant Teresa o Galcutta yn eiriol dros y claf, y tlawd a'r anghenus trwy weithredoedd trugarog

Yr Eglwys Gatholig yw'r darparwr mwyaf o addysg a gofal iechyd preifat yn y byd.[9] Yn 2010, dywedodd Cyngor Esgobol yr Eglwys Gatholig ar gyfer Cymorth Bugeiliol i Weithwyr Gofal Iechyd fod yr eglwys yn rheoli 26% o gyfleusterau gofal iechyd y byd, gan gynnwys ysbytai, clinigau, cartrefi plant amddifad, fferyllfeydd a chanolfannau ar gyfer y rhai â gwahanglwyf.[78]

Mae'r eglwys bob amser wedi bod yn ymwneud ag addysg, ers sefydlu prifysgolion cyntaf Ewrop. Mae'n rhedeg ac yn noddi miloedd o ysgolion cynradd ac uwchradd, colegau a phrifysgolion dros y byd i gyd[79][80] ac yn gweithredu'r system fwyaf o ysgolion preifat ar wyneb y ddaear.[81]

Mae sefydliadau crefyddol i ferched wedi chwarae rhan arbennig o amlwg yn narpariaeth gwasanaethau iechyd ac addysg,[82] fel gydag urddau megis Chwiorydd Trugaredd, Chwiorydd Bach y Tlodion, Cenhadon Elusennol, Chwiorydd Sant Joseph y Galon Gysegredig, Chwiorydd y Sagrafen Bendigaid a Merched Elusen Sant Vincent de Paul.[83] Dyfarnwyd Gwobr Heddwch Nobel i'r lleian Gatholig Mam Teresa o Galcutta, India, sylfaenydd y Cenhadon Elusennol, ym 1979 am ei gwaith dyngarol ymhlith tlodion India.[84] Enillodd yr Esgob Carlos Filipe Ximenes Belo yr un wobr ym 1996 am “weithio tuag at ateb cyfiawn a heddychlon i’r gwrthdaro yn Nwyrain Timor”.[85]

Mae'r eglwys hefyd yn cymryd rhan weithgar mewn cymorth a datblygiad rhyngwladol trwy sefydliadau megis Catholic Relief Services, Caritas International, Cymorth i'r Eglwys mewn Angen, a grwpiau eiriolaeth ffoaduriaid megis Gwasanaeth Jeswitaidd y Ffoaduriaid.[86]

Sefydlwyd Cymdeithas Sant Vincent de Paul yn 1833 er mwyn cefnogi'r anghennus a'r tlawd. Ceir bellach ganghenau o'r elusen ar draws y byd, gan gynnwys yng Nghymru.[87]

Moesoldeb rhywiol

golygu

Mae'r Eglwys Gatholig yn galw ar bob aelod i ymarfer diweirdeb yn ôl eu cyflwr mewn bywyd, gan gynnwys dirwest, hunanfeistrolaeth, twf personol a diwylliannol, a gras dwyfol. Noda y dylid ymatal rhag chwant, hunan leddfu, godineb, pornograffi, puteindra a threisio. Mae diweirdeb i'r rhai nad ydynt yn briod yn gofyn am ymataliaeth rhag gweithgaredd rhywiol;

Ni chaniateir atal cenhedlu a rhai arferion rhywiol eraill, er y caniateir dulliau cynllunio teulu naturiol i ddarparu bylchau iach rhwng genedigaethau, neu i ohirio plant am reswm cyfiawn. Dywedodd y Pab Ffransis yn 2015 ei fod yn poeni bod yr eglwys wedi tyfu’n “obsesiwn” gyda materion fel erthyliad, priodas gyfunryw ac atal cenhedlu ac wedi beirniadu’r Eglwys Gatholig am osod dogma o flaen cariad, ac am flaenoriaethu athrawiaethau moesol dros helpu’r tlawd a phobl ar y cyrion.[88][89]

Ysgariad a datganiadau dirymiad

golygu

Nid yw'r gyfraith ganonaidd yn gwneud unrhyw ddarpariaeth ar gyfer ysgariad rhwng unigolion bedyddiedig, gan fod priodas sagrafennaidd gyflawn, ddilys yn cael ei hystyried yn uniad gydol oes. Fodd bynnag, gellir caniatáu datganiad dirymu priodas pan mae amodau hanfodol ar gyfer contractio priodas ddilys yn absennol o’r dechrau—mewn geiriau eraill, nad oedd y briodas yn ddilys oherwydd rhyw rwystr arbennig. Mae datganiad dirymiad priodas, a elwir yn gyffredin yn ‘ddirymiad’, yn ddyfarniad ar ran tribiwnlys eglwysig sy’n penderfynu a geisiwyd priodas annilys ai peidio. Yn ogystal, gall priodasau ymhlith unigolion heb eu bedyddio gael eu diddymu gyda chaniatâd y Pab o dan rai sefyllfaoedd, megis yr awydd i briodi Pabydd, o dan 'fraint Pawlaidd' neu Pedraidd.[90][91] Mae ymgais i ailbriodi yn dilyn ysgariad heb ddatganiad dirymu priodas yn gosod ‘yr hwn sydd wedi ailbriodi ... mewn sefyllfa o odineb cyhoeddus a pharhaol’.

Ledled y byd, cwblhaodd tribiwnlysoedd esgobaethol dros 49,000 o achosion dirymu priodas yn 2006. Dros y 30 mlynedd (1990au i 2020au) mae tua 55 i 70% o ddirymu priodas wedi digwydd yn yr Unol Daleithiau. Mae'r twf mewn dirymu priodas wedi bod yn sylweddol; yn yr Unol Daleithiau, dirymwyd 27,000 o briodasau yn 2006, o gymharu â 338 yn 1968. Fodd bynnag, ysgarodd tua 200,000 o Gatholigion yn yr Unol Daleithiau yn flynyddol; cyfanswm o 10 miliwn yn 2006.[92] [94] Mae ysgariad ar gynnydd mewn rhai gwledydd Catholig yn Ewrop.[95] Dim ond yn ddiweddar y cyflwynwyd ysgariad: yr Eidal (1970), Portiwgal (1975), Brasil (1977), Sbaen (1981), Iwerddon (1996), Tsile (2004) a Malta (2011). Nid oes gan y Philipinau na Dinas y Fatican unrhyw weithdrefn ar gyfer ysgariad.

Gwrywgydiaeth

golygu

Mae'r Eglwys Gatholig yn dysgu bod ‘gweithredoedd cyfunrywiol’ yn ‘groes i'r deddfau natur’, ac yn ‘weithredoedd o lygriad difrifol’ (acts of grave depravity) ac ‘ni ellir eu cymeradwyo o dan unrhyw amgylchiadau’, ond bod yn rhaid rhoi parch ac urddas i bobl sy'n profi tueddiadau cyfunrywiol.

Urddau eglwysig a merched

golygu

Mae menywod a dynion crefyddol yn cymryd rhan mewn amrywiaeth o alwedigaethau, o weddi fyfyriol, i addysgu, i ddarparu gofal iechyd a gweithio fel cenhadon.[82][96] Tra bod Urddau eglwysig yn cael eu cadw ar gyfer dynion, mae menywod Catholig wedi chwarae rolau amrywiol ym mywyd yr eglwys, gyda sefydliadau crefyddol yn darparu mannau ffurfiol ar gyfer eu cyfranogiad a lleiandai yn darparu mannau ar gyfer eu rheoli, gweddi a dylanwad trwy ganrifoedd lawer. Mae chwiorydd (gair yr eglwys am fenywod) a lleianod wedi bod yn ymwneud yn helaeth â datblygu a rhedeg rhwydweithiau gwasanaeth iechyd ac addysg byd-eang yr eglwys.[97]

Arweiniodd ymdrechion i gefnogi ordeinio merched i’r offeiriadaeth at sawl dyfarniad gan Lys y Pab neu’r pabau Rhufeinig yn erbyn y cynnig, fel yn y Datganiad ar Gwestiwn Derbyn Menywod i’r Offeiriadaeth Weinidogol (1976), Mulieris Dignitatem (1988) ac Ordinatio sacerdotalis (1994). Cadarnhaodd y Pab Ioan Paul II nad yw’r Eglwys Gatholig “wedi’i hawdurdodi i dderbyn merched i ordeiniad offeiriadol”. Yn groes i'r dyfarniadau hyn, mae grwpiau gwrthblaid fel Offeiriaid Benywaidd Catholig wedi cynnal seremonïau sagrafennau sydd, yn ôl y gyfraith ganonaidd, yn anghyfreithlon ac yn annilys ac a ystyrir yn ddim mwy nag efelychiadau[98] o sagrafen yr ordeiniad. Ymatebodd y Cynulliad dros Athrawiaeth y Ffydd trwy gyhoeddi datganiad yn egluro y byddai unrhyw esgobion Catholig sy'n ymwneud â seremonïau ordeinio i fenywod, yn ogystal â'r menywod eu hunain pe baent yn Gatholigion, yn derbyn y gosb o ysgymuniad otomatig. (latae sententiae), gan ddyfynnu canon 1378 o gyfraith canon a chyfreithiau eglwysig eraill.[99]

Achosion cam-drin rhywiol

golygu

O'r 1990au, mae mater cam-drin plant dan oed yn rhywiol gan glerigwyr Catholig ac aelodau eraill o'r eglwys wedi dod yn destun ymgyfreitha sifil ac erlynu troseddol. Cafwyd cryn sylw yn y cyfryngau a thrafodaethau cyhoeddus mewn gwledydd ledled y byd. Mae’r Eglwys Gatholig wedi’i beirniadu am y modd yr ymdriniodd â chwynion camdriniaeth pan ddaeth yn hysbys bod rhai esgobion wedi cysgodi offeiriaid cyhuddedig, gan eu trosglwyddo i aseiniadau bugeiliol eraill lle roedd rhai yn parhau i gyflawni troseddau rhywiol.

Mewn ymateb i’r sgandal, mae gweithdrefnau ffurfiol wedi’u sefydlu i helpu i atal cam-drin, ac annog canu cloch am unrhyw gamdriniaeth sy’n digwydd ar unwaith, er bod grwpiau sy’n cynrychioli dioddefwyr wedi dadlau ynghylch eu heffeithiolrwydd.[100] Yn 2014, sefydlodd y Pab Ffransis y Comisiwn Esgobol ar gyfer Amddiffyn Plant dan oed.[101]

Nodiadau

golygu

NODYN: Mae CSC yn sefyll am Catecism yr Eglwys Gatholig . Y rhif sy'n dilyn CSC yw rhif y paragraff, a cheir 2865 ohono. Mae’r niferoedd a ddyfynnir yng Nghompendiwm y CSC yn rhifau cwestiynau, ac mae 598 ohonynt. Mae dyfyniadau cyfraith Canon o God Canonau 1990 yr Eglwysi Dwyreiniol wedi'u labelu " CCEO, Canon xxx", i wahaniaethu oddi wrth ganonau Côd cyfraith ganon 1983, sydd wedi'u labelu "Canon xxx".

Gweler hefyd

golygu

Llyfryddiaeth

golygu
  • Asci, Donald P. (2002) The Conjugal Act as Personal Act. A Study of the Catholic Concept of the Conjugal Act in the Light of Christian anthropology, San Francisco: Ignatius Press. ISBN 0-89870-844-3.
  • Ayer, Joseph Cullen (1941). A Source Book for Ancient Church History. Mundus Publishing. ISBN 978-1-84830-134-4.
  • "Canon 42". 1983 Code of Canon Law. Vatican. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Chwefror 2008. Cyrchwyd 9 Mawrth 2008.
  • "Catechism of the Catholic Church". Libreria Editrice Vaticana. 1994. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Chwefror 2012. Cyrchwyd 1 Mai 2011.
  • Barry, Rev. Msgr. John F (2001). One Faith, One Lord: A Study of Basic Catholic Belief. Gerard F. Baumbach, Ed.D. ISBN 0-8215-2207-8.
  • Bauer, Susan Wise (2010). The History of Medieval World: From the Conversion of Constantine to the First Crusade. Norton. ISBN 978-0-393-05975-5.
  • Baumgartner, Frederic J. (2003). Behind Locked Doors: A History of the Papal Elections. Palgrave Macmillan. ISBN 0-312-29463-8.
  • Bethell, Leslie (1984). The Cambridge History of Latin America. Cambridge University Press. ISBN 0-521-23225-2.
  • Bokenkotter, Thomas (2004). A Concise History of the Catholic Church. Doubleday. ISBN 0-385-50584-1.
  • Bunson, Matthew (2008). Our Sunday Visitor's Catholic Almanac. Our Sunday Visitor Publishing. ISBN 1-59276-441-X.
  • Bruni, Frank; Burkett, Elinor (2002). A Gospel of Shame: Children, Sexual Abuse and the Catholic Church. Harper Perennial. p. 336. ISBN 978-0-06-052232-2.
  • Chadwick, Owen (1995). A History of Christianity. Barnes & Noble. ISBN 0-7607-7332-7.
  • Clarke, Graeme (2005), "Third-Century Christianity", in Bowman, Alan K., Peter Garnsey and Averil Cameron. The Cambridge Ancient History 2nd ed., volume 12: The Crisis of Empire, A.D. 193–337, Cambridge University Press, pp. 589–671, ISBN 978-0-521-30199-2.
  • Collinge, William J. Historical dictionary of Catholicism (1997) online free
  • Collins, Michael; Price, Mathew A. (1999). The Story of Christianity. Dorling Kindersley. ISBN 0-7513-0467-0.
  • Coriden, James A; Green, Thomas J; Heintschel, Donald E. (1985). The Code of Canon Law: A Text and Commentary, Study Edition. Paulist Press. ISBN 978-0-8091-2837-2.
  • Davidson, Ivor (2005). The Birth of the Church. Monarch. ISBN 1-85424-658-5.
  • Derrick, Christopher (1967). Trimming the Ark: Catholic Attitudes and the Cult of Change. New York: P.J. Kennedy & Sons. ISBN 978-0-09-096850-3.
  • Duffy, Eamon (1997). Saints and Sinners, a History of the Popes. Yale University Press. ISBN 0-300-07332-1.
  • Dussel, Enrique (1981). A History of the Church in Latin America. Wm. B. Eerdmans. ISBN 0-8028-2131-6.
  • Fahlbusch, Erwin (2007). The Encyclopedia of Christianity. Wm. B. Eerdmans. ISBN 0-8028-2415-3.
  • Froehle, Bryan; Mary Gautier (2003). Global Catholicism, Portrait of a World Church. Orbis books; Center for Applied Research in the Apostolate, Georgetown University. ISBN 1-57075-375-X.
  • Gale Group. (2002) New Catholic Encyclopedia, 15 vol, with annual supplements; highly detailed coverage
  • Hastings, Adrian (2004). The Church in Africa 1450–1950. Oxford University Press. ISBN 0-19-826399-6.
  • Herring, George (2006). An Introduction to the History of Christianity. Continuum International. ISBN 0-8264-6737-7.
  • Koschorke, Klaus; Ludwig, Frieder; Delgado, Mariano (2007). A History of Christianity in Asia, Africa, and Latin America, 1450–1990. Wm B Eerdmans Publishing Co. ISBN 978-0-8028-2889-7.
  • Kreeft, Peter (2001). Catholic Christianity. Ignatius Press. ISBN 0-89870-798-6.
  • Latourette, by Kenneth Scott. Christianity in a Revolutionary Age: A History of Christianity in the 19th and 20th centuries (5 vol. 1969); detailed coverage of Catholicism in every major country
  • Ulrich L. Lehner, (2016) The Catholic Enlightenment. The Forgotten History of a Global Movement ISBN 978-0-19-023291-7
  • Leith, John (1963). Creeds of the Churches. Aldine Publishing Co. ISBN 0-664-24057-7.
  • MacCulloch, Diarmaid (2010). Christianity: The First Three Thousand Years. Viking. ISBN 978-0-670-02126-0. originally published 2009 by Allen Lane, as A History of Christianity
  • MacCulloch, Diarmaid (2003). The Reformation. Viking. ISBN 0-670-03296-4.
  • MacMullen, Ramsay (1984), Christianising the Roman Empire: (A.D. 100–400). New Haven, CT: Yale University Press, ISBN 978-0-585-38120-6
  • Marthaler, Berard (1994). Introducing the Catechism of the Catholic Church, Traditional Themes and Contemporary Issues. Paulist Press. ISBN 0-8091-3495-0.
  • McBrien, Richard and Harold Attridge, eds. (1995) The HarperCollins Encyclopedia of Catholicism. HarperCollins. ISBN 978-0-06-065338-5.
  • McManners, John, ed. The Oxford Illustrated History of Christianity. (Oxford University Press 1990). ISBN 0-19-822928-3.
  • Norman, Edward (2007). The Roman Catholic Church, An Illustrated History. University of California Press. ISBN 978-0-520-25251-6.
  • O'Collins, Gerald; Farrugia, Maria (2003). Catholicism: The Story of Catholic Christianity Oxford University Press. ISBN 978-0-19-925995-3.
  • Perreau-Saussine, Emile (2012). Catholicism and Democracy: An Essay in the History of Political Thought. ISBN 978-0-691-15394-0.
  • Phayer, Michael (2000). The Catholic Church and the Holocaust, 1930–1965. Indiana University Press. ISBN 0-253-33725-9.
  • Pollard, John Francis (2005). Money and the Rise of the Modern Papacy, 1850–1950. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-81204-7.
  • Rhodes, Anthony (1973). The Vatican in the Age of the Dictators (1922–1945). Holt, Rinehart and Winston. ISBN 0-03-007736-2.
  • Riley-Smith, Jonathan (1997). The First Crusaders. Cambridge University Press. ISBN 978-0-511-00308-0.
  • Schreck, Alan (1999). The Essential Catholic Catechism.Servant Publications. ISBN 1-56955-128-6.
  • Schwaller, John Frederick. (2011) The history of the Catholic Church in Latin America: from conquest to revolution and beyond (NYU Press)
  • Smith, Janet, ed. (1993) Why "Humanae Vitae" Was Right, San Francisco: Ignatius Press.
  • Smith, Janet (1991) "Humanae Vitae", a Generation Later, Washington, DC: Catholic University of America Press,
  • Stewart, Cynthia (2008) The Catholic Church: A Brief Popular History 337 pages
  • Tausch, Arno, Global Catholicism in the Age of Mass Migration and the Rise of Populism: Comparative Analyses, Based on Recent World Values Survey and European Social Survey Data (24 Tachwedd 2016). Available at https://mpra.ub.uni-muenchen.de/75243/1/MPRA_paper_75243.pdf IDEAS/RePEc, University of Connecticut
  • Tausch, Arno, The Effects of 'Nostra Aetate:' Comparative Analyses of Catholic Antisemitism More Than Five Decades after the Second Vatican Council (8 Ionawr 2018). Available at Nodyn:SSRN or doi:10.2139/ssrn.3098079
  • Tausch, Arno, Are Practicing Catholics More Tolerant of Other Religions than the Rest of the World? Comparative Analyses Based on World Values Survey Data (21 Tachwedd 2017). Available at Nodyn:SSRN or doi:10.2139/ssrn.3075315
  • Vatican, Central Statistics Office (2007). Annuario Pontificio (Pontifical Yearbook). Libreria Editrice Vaticana. ISBN 978-88-209-7908-9.
  • Vidmar, John (2005). The Catholic Church Through the Ages. Paulist Press. ISBN 0-8091-4234-1.
  • Wilken, Robert (2004). "Christianity". in Hitchcock, Susan Tyler; Esposito, John. Geography of Religion. National Geographic Society. ISBN 0-7922-7317-6.
  • Woods Jr, Thomas (2005). How the Catholic Church Built Western Civilisation. Regnery Publishing, Inc. ISBN 0-89526-038-7.

Cyfeiriadau

golygu
  1. ↑ http://press.vatican.va/content/salastampa/en/bollettino/pubblico/2017/04/06/170406e.html. dyddiad cyhoeddi: 2017.
  2. ↑ Mark A. Noll. The New Shape of World Christianity (Downers Grove, IL: IVP Academic, 2009), 191.
  3. ↑ O'Collins, p. v (preface).
  4. ↑ "Lumen gentium". www.vatican.va. Cyrchwyd 11 Hydref 2020.
  5. ↑ 5.0 5.1 "Vatican congregation reaffirms truth, oneness of Catholic Church". Catholic News Service. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 10 Gorffennaf 2007. Cyrchwyd 17 Mawrth 2012.
  6. ↑ 6.0 6.1 Bokenkotter 2004.
  7. ↑ Colin Gunton. "Christianity among the Religions in the Encyclopedia of Religion", Religious Studies, Vol. 24, number 1, page 14. In a review of an article from the Encyclopedia of Religion, Gunton writes: "[T]he article [on Catholicism in the encyclopedia] rightly suggests caution, suggesting at the outset that Roman Catholicism is marked by several different doctrinal, theological and liturgical emphases."
  8. ↑ "The Four Marian Dogmas". Catholic News Agency. Cyrchwyd 25 Mawrth 2017.
  9. ↑ 9.0 9.1 Agnew, John (12 Chwefror 2010). "Deus Vult: The Geopolitics of Catholic Church". Geopolitics 15 (1): 39–61. doi:10.1080/14650040903420388.
  10. ↑ John Meyendorff, Catholicity and the Church, St Vladimirs Seminary Press, 1997, ISBN 0-88141-006-3, p. 7
  11. ↑ Elwell, Walter; Comfort, Philip Wesley (2001), Tyndale Bible Dictionary, Tyndale House Publishers, pp. 266, 828, ISBN 0-8423-7089-7
  12. ↑ MacCulloch, Christianity, p. 127.
  13. ↑ "Cyril of Jerusalem, Lecture XVIII, 26". Tertullian.org. 6 Awst 2004. Cyrchwyd 17 Awst 2012.
  14. ↑ "Edictum de fide catholica". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 8 Chwefror 2012. Cyrchwyd 9 Hydref 2017.
  15. ↑ "Eastern Orthodoxy", Encyclopædia Britannica online.
  16. ↑ "catholic, adj. and n." Oxford English Dictionary Online. Oxford University Press, Mehefin 2014. Web. 7 Awst 2014. Excerpt: "After the separation of East and West 'Catholic' was assumed as its descriptive epithet by the Western or Latin Church, as 'Orthodox' was by the Eastern or Greek. At the Reformation, the term 'Catholic' was claimed as its exclusive right by the body remaining under the Roman obedience, in opposition to the 'Protestant' or 'Reformed' National Churches. These, however, also retained the term, giving it, for the most part, a wider and more ideal or absolute sense, as the attribute of no single community, but only of the whole communion of the saved and saintly in all churches and ages. In England, it was claimed that the Church, even as Reformed, was the national branch of the 'Catholic Church' in its proper historical sense." Note: The full text of the OED definition of "catholic" can be consulted here.
  17. ↑ "Roman Catholic, n. and adj". Oxford English Dictionary. Cyrchwyd 24 Hydref 2017.
  18. ↑ Example use of "Roman" Catholic by a bishop's conference: The Baltimore Catechism, an official catechism authorised by the Catholic bishops of the United States, states: "That is why we are called Roman Catholics; to show that we are united to the real successor of St Peter" (Question 118) and refers to the church as the "Roman Catholic Church" under Questions 114 and 131 (Baltimore Catechism).
  19. ↑ "Documents of the II Vatican Council". Vatican.va. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 5 Mehefin 2004. Cyrchwyd 4 Mai 2009. Note: The pope's signature appears in the Latin version.
  20. ↑ "Decrees of the First Vatican Council – Papal Encyclicals". 29 Mehefin 1868.
  21. ↑ "The Bull of Indiction of the Sacred Oecumenical and General Council of Trent under the Sovereign Pontiff, Paul III." The Council of Trent: The Canons and Decrees of the Sacred and Oecumenical Council of Trent. Ed. and trans. J. Waterworth. London: Dolman, 1848. Retrieved from History.Hanover.edu, 12 Medi 2018.
  22. ↑ Gwyddoniadur Cymru; Gwasg Prifysgol Cymru (CPC; 2008) tud. 147
  23. ↑ Johnston, Jerry Earl (18 Chwefror 2006). "Benedict's encyclical offers hope for world". Deseret News. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2 April 2015. Cyrchwyd 12 Medi 2010. WebCitation archive
  24. ↑ Gledhill, Ruth "Pope set to bring back Latin Mass that divided the Church" The Times 11 Hydref 2006. Retrieved 21 Tachwedd 2010 WebCitation archive
  25. ↑ "Summary of the synod assemblies", Synodal Information, Rome, IT: The Vatican, 9 Mawrth 2005, https://www.vatican.va/roman_curia/synod/documents/rc_synod_20050309_documentation-profile_en.html#V._SUMMARY_OF_THE_SYNOD_ASSEMBLIES
  26. ↑ Smith-Spark, Laura; Messia, Hada (13 Chwefror 2013). "Pope's resignation was not forced by health issues, spokesman says". CNN. Cyrchwyd 30 Mawrth 2015.
  27. ↑ Reuters (2 Mawrth 2021). "Former pope Benedict says 'fanatical' Catholics still won't believe he's not the pope". The Guardian (yn Saesneg). Cyrchwyd 25 Mai 2021.
  28. ↑ Donadio, Rachel (27 Hydref 2019). "Pope Francis, the Revolutionary, Takes On the Traditionalists". The Atlantic (yn Saesneg). Cyrchwyd 19 Mehefin 2021.
  29. ↑ Ambrosino, Brandon (13 Gorffennaf 2018). "Everything you need to know about Pope Francis". Vox (yn Saesneg). Cyrchwyd 19 Mehefin 2021.
  30. ↑ Twomey, Fr. D. Vincent (24 Hydref 2014). "The "media synod" has eclipsed the real one". Catholic Herald. Cyrchwyd 17 Tachwedd 2014.
  31. ↑ Echeverria, Eduardo (17 Hydref 2014). "The Synod's Interim Report: Ambiguity and Misinterpretation". Crisis Magazine.
  32. ↑ Miille, Andrew (3 Mai 2017). "Catholics and Copts Recognise Shared Baptism". The Philadelphia Trumpet. Cyrchwyd 22 Mai 2017.
  33. ↑ "Christ's Faithful – Hierarchy, Laity, Consecrated Life: The episcopal college and its head, the Pope". Catechism of the Catholic Church. Vatican City: Libreria Editrice Vaticana. 1993. Cyrchwyd 14 April 2013.
  34. ↑ "Lesson 11: On the Church". Catholic News Agency.
  35. ↑ Most, William G. "The Catholic Church is the Mystical Body of Christ". ewtn.com. Global Catholic Network.
  36. ↑ "Christ's Headship". catholicculture.org.
  37. ↑ "The Pope". newadvent.org.
  38. ↑ "Lumen Gentium". vatican.va.
  39. ↑ According to Catholic teaching, Jesus Christ is the 'invisible Head' of the Church[34][35][36] while the pope is the 'visible Head'.[37][38]
  40. ↑ "Habemus Papam! Cardinal Bergoglio Elected Pope Francis". News.va. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2013-03-16. Cyrchwyd 14 Mawrth 2013.
  41. ↑ Pelikan, Jaroslav (1985). [[[:Nodyn:Googlebooks]] Christian Tradition: A History of the Development of Doctrine, Volume 4: Reformation of Church and Dogma (1300–1700)] Check |url= value (help). University of Chicago Press. t. 114. ISBN 978-0-226-65377-8.
  42. ↑ Feduccia (editor), Robert (2005). [[[:Nodyn:Googlebooks]] Primary Source Readings in Catholic Church History] Check |url= value (help). Saint Mary's Press. t. 85. ISBN 978-0-88489-868-9.CS1 maint: extra text: authors list (link)
  43. ↑ "Vatican City State – State and Government". Vaticanstate.va. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 22 Gorffennaf 2010. Cyrchwyd 11 Awst 2010.
  44. ↑ "Country Profile: Vatican City State/Holy See | Travel and Living Abroad". British Foreign and Commonwealth Office. 27 Chwefror 2012. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 31 December 2010. Cyrchwyd 26 Mehefin 2012.
  45. ↑ McDonough (1995), p. 227
  46. ↑ Duffy (1997), p. 415
  47. ↑ The last resignation occurred on 28 Chwefror 2013, when Pope Benedict XVI retired, citing ill health in his advanced age. The next most recent resignation occurred in 1415, as part of the Council of Constance's resolution of the Avignon Papacy.[46]
  48. ↑ Duffy (1997), p. 416
  49. ↑ Duffy (1997), pp. 417–418
  50. ↑ Black's Law Dictionary, 5ed arg., pg. 771, d.g. ‘Jus canonicum’
  51. ↑ Della Rocca, Manual of Canon Law, p. 3.
  52. ↑ Berman, Harold J. Law and Revolution, pp. 86, 115.
  53. ↑ Edward N. Peters, CanonLaw.info Home Page, accessed 11 Mehefin 2013.
  54. ↑ Raymond Wacks, Law: A Very Short Introduction, 2l arg. (Oxford University Press, 2015) p. 13.
  55. ↑ Second Vatican Council. "Chapter III, paragraph 25". Lumen Gentium. Vatican. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Medi 2014. Cyrchwyd 24 Gorffennaf 2010. by the light of the Holy Spirit … vigilantly warding off any errors that threaten their flock.
  56. ↑ Paul VI, Pope (1964). "Lumen Gentium chapter 2, Paragraph 14". Vatican. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Medi 2014. Cyrchwyd 9 Mawrth 2008.
  57. ↑ Schreck, pp. 15–19
  58. ↑ Schreck, p. 30
  59. ↑ Marthaler, preface
  60. ↑ John Paul II, Pope (1997). "Laetamur Magnopere". Vatican. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 14 Mawrth 2015. Cyrchwyd 21 Mawrth 2015.
  61. ↑ McGrath, pp. 4–6.
  62. ↑ Kreeft, pp. 71–72
  63. ↑ "Greek and Latin Traditions on Holy Spirit". ewtn.com. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 Medi 2004. Cyrchwyd 12 Chwefror 2015.
  64. ↑ William Cardinal Levada (29 Mehefin 2007). "Responses to Some Questions Regarding Certain Aspects of the Doctrine of the Church". Rome: Congregation for the Doctrine of the Faith. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 13 Awst 2013. Cyrchwyd 26 Tachwedd 2014.
  65. ↑ "Pastoral Constitution on the Church in the Modern World GAUDIUM ET SPES § 45". Vatican.va. 7 December 1965. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 17 Hydref 2012. Cyrchwyd 4 April 2015.
  66. ↑ Felici, Pericle, gol. (21 Tachwedd 1964). "Dogmatic Constitution on the Church Lumen Gentium". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 6 Medi 2014. Cyrchwyd 4 April 2015.
  67. ↑ Paragraph 2, second sentence: "Dignitatis humanae". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 11 Chwefror 2012. Cyrchwyd 20 Mehefin 2015.
  68. ↑ Kreeft, p. 98, quote "The fundamental reason for being a Catholic is the historical fact that the Catholic Church was founded by Christ, was God's invention, not man's;… As the Father gave authority to Christ (Jn 5:22; Mt 28:18–20), Christ passed it on to his apostles (Lk 10:16), and they passed it on to the successors they appointed as bishops." (see also Kreeft, p. 980)
  69. ↑ Barry, p. 46.
  70. ↑ Barry, p. 46
  71. ↑ Schreck, p. 131
  72. ↑ Colossians 1.18
  73. ↑ Barry, p. 26
  74. ↑ "The paschal mystery in the sacraments of the church". Compendium of the Catechism of the Catholic Church. Vatican.va. 2005. Cyrchwyd 14 December 2014.
  75. ↑ Kreeft, pp. 298–299
  76. ↑ Yardley, Jim; Goodstein, Laurie (18 Mehefin 2015). "Pope Francis, in Sweeping Encyclical, Calls for Swift Action on Climate Change". The New York Times.
  77. ↑ Vallely, Paul (28 Mehefin 2015). "The Pope's Ecological Vow". Cyrchwyd 29 Mehefin 2015.
  78. ↑ "Catholic hospitals comprise one quarter of world's healthcare, council reports". Catholic News Agency. 10 Chwefror 2010. Cyrchwyd 17 Awst 2012.
  79. ↑ "Catholic Education" (PDF).
  80. ↑ "Laudato Si". Vermont Catholic 8 (4, 2016–2017, Winter): 73. http://www.onlinedigeditions.com/publication/index.php?i=365491&m=&l=&p=1&pre=&ver=html5#{%22page%22:74,%22issue_id%22:365491}. Adalwyd 19 December 2016.
  81. ↑ Gardner, Roy; Lawton, Denis; Cairns, Jo (2005), Faith Schools, Routledge, p. 148, ISBN 978-0-415-33526-3
  82. ↑ 82.0 82.1 Zieglera, J. J. (12 Mai 2012). "Nuns Worldwide". Catholic World Report.
  83. ↑ "Vocations Online Internet Directory of Women's Religious Communities". Joliet Diocese Vocation Office. 2010. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2018-09-10. Cyrchwyd 2022-01-15.
  84. ↑ "Press Release – The Nobel Peace Prize 1979". Nobelprize.org. 27 Hydref 1979. Cyrchwyd 28 Hydref 2010.
  85. ↑ "Press Release – Nobel Peace Prize 1996". Nobelprize.org. 11 Hydref 1996. Cyrchwyd 28 Hydref 2010.
  86. ↑ "International Catholic Peacebuilding Organisations (directory)". Notre Dame, IN: Catholic Peacebuilding Network. 2015. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 3 April 2015. Cyrchwyd 2 April 2015.
  87. ↑ "SVP Cardiff Central Council". Tudalen Facebook Cymdeithas Sant Vincent de Paul Caerdydd. Cyrchwyd 4 Mawrth 2024.
  88. ↑ "A Big Heart Open to God: An interview with Pope Francis". America (yn Saesneg). 30 Medi 2013. Cyrchwyd 16 Chwefror 2021.
  89. ↑ "Pope Says Church Is 'Obsessed' With Gays, Abortion and Birth Control". The New York Times. 20 Medi 2013.
  90. ↑ Rev. Mark J. Gantley. "Petrine or Pauline Privilege". EWTN Global Catholic Network. 3 Medi 2004. Accessed 15 Tachwedd 2014.
  91. ↑ "Canon 1141–1143". 1983 Code of Canon Law. Catholicdoors.com.
  92. ↑ Soule, W. Becket. "Preserving the Sanctity of Marriage" (PDF). 2009. Knights of Columbus. Cyrchwyd 6 Ionawr 2014.
  93. ↑ "New Marriage and Divorce Statistics Released". Barna Group. 2008. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 19 December 2014.
  94. ↑ With regard to divorce in the United States, according to the Barna Group, among all who have been married, 33% have been divorced at least once; among American Catholics, 28% (the study did not track religious annulments).[93]
  95. ↑ "Divorces rising in Catholic Europe". Los Angeles Times. 24 Mai 2006.
  96. ↑ "Europe - Catholic nuns and monks decline". BBC News. 5 Chwefror 2008. Cyrchwyd 12 Mawrth 2013.
  97. ↑ Sack, Kevin (20 Awst 2011). "Nuns, a 'Dying Breed,' Fade From Leadership Roles at Catholic Hospitals". The New York Times.
  98. ↑ "Canon 1379". 1983 Code of Canon Law. Vatican.va. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 20 Hydref 2012. Cyrchwyd 17 Awst 2012.
  99. ↑ "Vatican decrees excommunication for participation in 'ordination' of women". Catholic News Agency. 29 Mai 2008. Cyrchwyd 6 Mehefin 2011.
  100. ↑ David Willey (15 Gorffennaf 2010). "Vatican 'speeds up' abuse cases". BBC News. Cyrchwyd 28 Hydref 2010.
  101. ↑ "Comunicato della Sala Stampa: Istituzione della Pontificia Commissione per la Tutela dei Minori". Holy See Press Office. 22 Mawrth 2014. Cyrchwyd 30 Mawrth 2014.
Wedi dod o "https://cy.wikipedia.org/w/index.php?title=Yr_Eglwys_Gatholig_Rufeinig&oldid=12854400"