Niwbwrch

Niwbwrch
Math	pentref
Cysylltir gyda	Biwmares
Poblogaeth	2,169
Sefydlwyd	13 g ;
Daearyddiaeth
Sir	Ynys Môn
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	53.1648°N 4.359°W
Cod OS	SH425655
Cod post	LL61
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Llinos Medi (Plaid Cymru)
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Tref yng nghymuned Rhosyr, Ynys Môn, ydy Niwbwrch^[1] (Saesneg: Newborough).^[2] Saif ar lôn yr A4080 rhwng Porthaethwy ac Aberffraw.

Yr eglwys

Mae'r eglwys, sy'n gysegredig i Bedr a Phaul, yn hen. Adeilad â chorff hir a chul ydyw, a godwyd yn y 14g ar safle hŷn. Mae'r bedyddfaen hefyd yn dyddio o'r 12g ac o waith Cymreig lleol. Ychwanegwyd porth i'r eglwys yn y 15g. Ceir dau feddfaen hynafol yno, un ohonyn nhw gyda cherfwaith blodeuog a'r llall gyda'r arysgrif Hic jacet Dns Mathevs ap Ely arno ('Yma mae'r Arglwydd Mathew ap Eli yn gorffwys').

Hanes

Creuwyd y fwrdeistref newydd (ystyr llythrennol 'Niwbwrch') ar ddiwedd y 13g ar gyfer y Cymry a orfodwyd i ymadael â Llan-faes gan y Saeson. Cyn hynny roedd treflan fach yno ger Llys Rhosyr, un o brif lysoedd Tywysogion Gwynedd yn Oes y Tywysogion. Rhosyr oedd enw'r cantref hefyd.

Ar ganol y 14g ymwelodd Dafydd ap Gwilym â Niwbwrch a chanodd gywydd i foli'r dref a'i drigolion. Dyma'r llinellau agoriadol:

Hawddamawr, mireinmawr maith,

Tref Niwbwrch, trefn iawn gobaith,

A'i glwysdeg deml a'i glasdyr,

A'i gwin a'i gwerin a'i gwŷr,

A'i chwrw a'i medd a'i chariad,

A'i dynion rhwydd a'i da'n rhad.^[3]

Gwraig o Niwbwrch tua 1875; sylwer ar y patsyn clwt ar ei phen-elin.

Arglwydd Newborough

Prif: Barwniaeth Niwbwrch

Dylid nodi nad oes gan y teitl hwn ddim byd i'w wneud yn uniongyrchol â Niwbwrch. Fe enwyd aelodau o deulu Glynllifon, Sir Gaernarfon yn arglwyddi Newborough wedi i Syr Thomas Wynn gael ei ddyrchafu i farwnyddiaeth Iwerddon yn y 18g. Fe ddewisodd y teitl "Arglwydd Newborough" sef arglwydd tref Newborough yn Contae Loch Garmon (swydd Llwch Garmon); erbyn heddiw, newidiwyd enw Newborough i Guaire neu 'Gorey'. Mae'n debyg mai oherwydd i Thomas Wynn fod yn berchen ar ychydig o leiniau o dir ym mhlwyf Niwbwrch y dewisodd yr enw, trwy weld hwylustod y cyd-ddigwyddiad o ran enw'r ddau le. Cwbl anghywir felly yw cyfeirio at "Arglwydd Niwbwrch".

Natur

Mae Niwbwrch yn cynnwys llawer o flodau fel clychau'r gog, blodyn ymenyn a pabi coch. Mae gan Niwbwrch y systymau twyni gorau yn Mhrydain

Atyniadau

Llys Rhosyr - un o lysoedd Tywysogion Gwynedd
Cwningar Niwbwrch - gwarchodfa natur
Ynys Llanddwyn - a gysylltir â'r Santes Dwynwen

Pobl

Thomas Jones, tyddynwr Cwningar, a dyddiadurwr. Mae Dyddiaduron teulu Thomas Jones, Cwningar, Niwbwrch yn rhoi blas (weithiau’n rhwystredig o anghyflawn) o fywyd ei gyfnod yn y gongl fach hon o Fôn. Mae’r detholiad helaeth o gofnodion am fywyd pob dydd ef a’i fab i’w gweld yn fan hyn [1] yn Nhywyddiadur gwefan Prosiect Llên Natur.