Niwbwrch

pentref ar Ynys Môn

Tref yng nghymuned Rhosyr, Ynys Môn, ydy Niwbwrch[1] (Saesneg: Newborough).[2] Saif ar lôn yr A4080 rhwng Porthaethwy ac Aberffraw.

Niwbwrch
Mathpentref Edit this on Wikidata
Cysylltir gydaBiwmares Edit this on Wikidata
Poblogaeth2,169 Edit this on Wikidata
Sefydlwyd
  • 13 g Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirYnys Môn Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Cyfesurynnau53.1648°N 4.359°W Edit this on Wikidata
Cod OSSH425655 Edit this on Wikidata
Cod postLL61 Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
AC/auRhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/auVirginia Crosbie (Ceidwadwyr)
Map

Yr eglwys golygu

Mae'r eglwys, sy'n gysegredig i Bedr a Phaul, yn hen. Adeilad â chorff hir a chul ydyw, a godwyd yn y 14g ar safle hŷn. Mae'r bedyddfaen hefyd yn dyddio o'r 12g ac o waith Cymreig lleol. Ychwanegwyd porth i'r eglwys yn y 15g. Ceir dau feddfaen hynafol yno, un ohonyn nhw gyda cherfwaith blodeuog a'r llall gyda'r arysgrif Hic jacet Dns Mathevs ap Ely arno ('Yma mae'r Arglwydd Mathew ap Eli yn gorffwys').

Hanes golygu

Creuwyd y fwrdeistref newydd (ystyr llythrennol 'Niwbwrch') ar ddiwedd y 13g ar gyfer y Cymry a orfodwyd i ymadael â Llan-faes gan y Saeson. Cyn hynny roedd treflan fach yno ger Llys Rhosyr, un o brif lysoedd Tywysogion Gwynedd yn Oes y Tywysogion. Rhosyr oedd enw'r cantref hefyd.

Ar ganol y 14g ymwelodd Dafydd ap Gwilym â Niwbwrch a chanodd gywydd i foli'r dref a'i drigolion. Dyma'r llinellau agoriadol:

Hawddamawr, mireinmawr maith,
Tref Niwbwrch, trefn iawn gobaith,
A'i glwysdeg deml a'i glasdyr,
A'i gwin a'i gwerin a'i gwŷr,
A'i chwrw a'i medd a'i chariad,
A'i dynion rhwydd a'i da'n rhad.[3]
 
Gwraig o Niwbwrch tua 1875; sylwer ar y patsyn clwt ar ei phen-elin.

Arglwydd Newborough golygu

Dylid nodi nad oes gan y teitl hwn ddim byd i'w wneud yn uniongyrchol â Niwbwrch. Fe enwyd aelodau o deulu Glynllifon, Sir Gaernarfon yn arglwyddi Newborough wedi i Syr Thomas Wynn gael ei ddyrchafu i farwnyddiaeth Iwerddon yn y 18g. Fe ddewisodd y teitl "Arglwydd Newborough" sef arglwydd tref Newborough yn Contae Loch Garmon (swydd Llwch Garmon); erbyn heddiw, newidiwyd enw Newborough i Guaire neu 'Gorey'. Mae'n debyg mai oherwydd i Thomas Wynn fod yn berchen ar ychydig o leiniau o dir ym mhlwyf Niwbwrch y dewisodd yr enw, trwy weld hwylustod y cyd-ddigwyddiad o ran enw'r ddau le. Cwbl anghywir felly yw cyfeirio at "Arglwydd Niwbwrch".

Natur golygu

Mae Niwbwrch yn cynnwys llawer o flodau fel clychau'r gog, blodyn ymenyn a pabi coch. Mae gan Niwbwrch y systymau twyni gorau yn Mhrydain

Atyniadau golygu

Pobl golygu

  • Thomas Jones, tyddynwr Cwningar, a dyddiadurwr. Mae Dyddiaduron teulu Thomas Jones, Cwningar, Niwbwrch yn rhoi blas (weithiau’n rhwystredig o anghyflawn) o fywyd ei gyfnod yn y gongl fach hon o Fôn. Mae’r detholiad helaeth o gofnodion am fywyd pob dydd ef a’i fab i’w gweld yn fan hyn [1] yn Nhywyddiadur gwefan Prosiect Llên Natur.

Oriel golygu

Fideo gan Gyfoeth Naturiol Cymru

Cyfeiriadau golygu

  1. "Rhestr o Enwau Lleoedd Safonol Cymru". Llywodraeth Cymru. 13 Hydref 2021.
  2. British Place Names; adalwyd 12 Rhagfyr 2021
  3. Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym, cerdd 134.