Porthaethwy

gymuned yn y sir Gymreig Môn, yng Nghymru, a leolir ar arfordir gogledd orllewin y sir

Tref a chymuned ar Ynys Môn yng ngogledd-orllewin Cymru yw Porthaethwy. Mae'n edrych dros Afon Menai ac yn gorwedd ger Pont Menai, a adeiladwyd yn 1826 gan Thomas Telford, ychydig dros y dŵr o Fangor. Saif ar lan Afon Menai ac mae'r bont Menai yn ei gysylltu i lan Cymru. Mae ganddi boblogaeth o 3,376 sef y pumed dref fwyaf ar ynys Môn[1].

Porthaethwy
Mathcymuned, tref Edit this on Wikidata
Daearyddiaeth
SirYnys Môn Edit this on Wikidata
GwladBaner Cymru Cymru
Yn ffinio gydaCwm Cadnant Edit this on Wikidata
Cyfesurynnau53.232443°N 4.172879°W Edit this on Wikidata
Cod SYGW04000030 Edit this on Wikidata
Cod OSSH5506472804 Edit this on Wikidata
Cod postLL59 Edit this on Wikidata
Gwleidyddiaeth
AC/auRhun ap Iorwerth (Plaid Cymru)
AS/auVirginia Crosbie (Ceidwadwyr)
Map
Hen fwthyn - y tŷ lleiaf yn y Borth

Hanes golygu

Daw’r enw o Porth + Daethwy, yr olaf yn enw llwyth Celtaidd lleol (gweler hefyd Dindaethwy, enw'r cwmwd lleol yn yr Oesoedd Canol). Sefydlwyd trigfan yma ers canrifoeddd oherwydd hwn yw pwynt culaf Afon Menai, felly yn le croesi cyfleus. Yn y 9g dyma lle daeth Tysilio i fyw fel meudwy ar yr ynys fechan sydd bellach yn dwyn ei enw a sefydlu’r eglwys.

 
Ffordd Biwmares, Porthaethwy.

Bu fferi yn croesi’r Fenai yma ers canrifoedd: y cofnod cyntaf ohono yn 1292. Parhaodd felly fel un o’r croesfannau pennaf.

Pan agorwyd Pont Y Borth ym 1826, ‘daeth oes y fferi i ben, ond parhaodd cysylltiadau’r Borth a’r môr, gyda masnachwyr yn mewnforio ac allforio, a diwydiant adeiladu llongau lleol. Y llongfasnachwyr pennaf yn y 19g oedd teulu Davies o Dreborth.

Cafodd Ynys Môn ei wahanu o Gymru ar ôl llanw uchel tua 8,000 i 9,000 o flynyddoedd yn ôl.  

Mae'r afon sydd yn rhedeg drwy Borthaethwy yn rhedeg am 16 milltir o Biwmares i Abermenai.

Pan gafodd Pont y Borth, ei hadeiladu, yn 1826 gan Thomos Telford, y bont oedd yr un mwyaf yn ei chyfnod.

Ffair y Borth golygu

24 Hydref yw diwrnod Ffair y Borth.

Mae’r ffair yn dyddio’n ôl i 1691. Roedd yn ffair geffylau i ddechrau, ac roedd mart prynu a gwerthu anifeiliaid yn rhan annatod o’r ffair hyd at yr 1970au. Bu yn ffair gyflogi hefyd. Roedd yn un o achlysuron mawr y flwyddyn i lawer o werin bobl Môn ac Arfon. Dyma hen bennill amdani:

'Mae Ffair y Borth yn nesu,
Caf deisen wedi ei chrasu,
A chwrw poeth o flaen y tân,
A geneth lân i'w charu.'

(Hen Benillion, gol. T. H. Parry-Williams, rhif 218)

Heddiw, mae’r ffair yn parhau i’w chynnal yn flynyddol, fel ffair bleser yn bennaf, sydd yn ôl traddodiad yn cael ei gynnal ar dir cyffredin sy'n gwasanaethu fel maes parcio gweddill y flwyddyn. Ar Hydref 24, diwrnod y ffair, bydd ffyrdd ar gau er mwyn cynnal nifer o stondinau.

Y Borth Heddiw golygu

Mae’r dref yn gartref i Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Cymru, Bangor sydd yn defnyddio’r pier i gartrefu’r llong ymchwil, Prince Madog, ac i ysgol uwchradd fwyaf Ynys Môn, Ysgol David Hughes.

Lleolir rhaglen deledu S4C, Rownd a Rownd yma, a’r dref yn cynnwys siopau ffug sy’n setiau deledu pwrpasol ar gyfer y gyfres. Mae’n gartref i fand pres Porthaethwy.

Aiff Llwybr Arfordirol Ynys Mon drwy'r dref.

Cyfrifiad 2011 golygu

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:[2][3][4]

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Porthaethwy (pob oed) (3,376)
  
100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Porthaethwy) (1,790)
  
54.9%
:Y ganran drwy Gymru
  
19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Porthaethwy) (2114)
  
62.6%
:Y ganran drwy Gymru
  
73%
Y nifer dros 16 sydd mewn gwaith (Porthaethwy) (556)
  
36.6%
:Y ganran drwy Gymru
  
67.1%

Pobl nodedig golygu

Gweler hefyd golygu

Llyfryddiaeth golygu

  • Davies, J. M., "Porthaethwy", yn Nabod Môn, gol. Jones a Thomas (Gwasg Carreg Gwalch, 2003)

Cyfeiriadau golygu

  1. "Office for National Statistics: Neighbourhood Statistics: Census 2011: Isle of Anglesey". Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2011-06-13. Cyrchwyd 2017-06-11.
  2. "Ystadegau Allweddol ar gyfer Cymru". Swyddfa Ystadegau Gwladol. Cyrchwyd 2012-12-12.. Poblogaeth: ks101ew. Iaith: ks207wa - noder mae'r canran hwn yn seiliedig ar y nier sy'n siarad Cymraeg allan o'r niferoedd sydd dros 3 oed. Ganwyd yng Nghymru: ks204ew. Diweithdra: ks106ew; adalwyd 16 Mai 2013.
  3. Canran y diwaith drwy Gymru; Golwg 360; 11 Rhagfyr 2012; adalwyd 16 Mai 2013
  4. Gwefan Swyddfa Ystadegau Gwladol; Niferoedd Di-waith rhwng 16 a 74 oed; adalwyd 16 Mai 2013.

Dolenni allanol golygu